MAVZU: MAKTABGACHA TAʼLIM TASHKILOTLARIDA OʻYIN FAOLIYATLARINI OLIB BORILISH METODLARI KURS ISHI Ilmiybaza.uz 1 MUNDARIJA KIRISH............................................................................. I.BOB. Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida Kogniktiv rivojlantirishning samarali jihatlari............................................................................ 1.1 Kogniktiv- rivojlantirish haqida tushuncha..................................... 1.2 Kogniktiv rivojlantirishning oʻyin faoliyatidagi ahamiyati........... II.BOB. Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida oʻyin faoliyatlarini olib borilish va metodlari..,..,................................... 2.1 Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida oʻyin ijodkorligini tashkil etish jarayon metodlari............................................................................................ 2.2 Kogniktiv rivojlantirishda oʻyin ijodkorligi faoliyatini turlari............. Ilovalar..,.................................................... XULOSA.................................................................................................. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI..................................... Ilmiybaza.uz 2 KIRISH "Agar mendan sizni nima qiynaydi, deb so'rasangiz, farzandlarimizning ta'lim va tarbiyasi deb javob beraman. Biz kimmiz, qanday ulug' zotlarning avlodimiz, degan davat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o'zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya faqat tarbiya hisobidan. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev. Mavzuning dolzarbligi. Ma'lumki Maktabgacha ta'lim Ta'lim tizimining eng boshlang'ich bo'g'ini hisoblanadi. Maktabgacha talim tizimini yanada takomillashtirish, bolalarning sifatli maktabgacha ta'limdan teng foydalanishini ta'minlash, maktabgacha talim xizmatlarining nodavlat sektorini rivojlantirish maqsadida, shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning 2019 yil 8-maydagi Maktabgacha talim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to'g'risidagi PQ--4312 son qaroriga muvofiq O'zbekiston Respublikasi maktabgacha talim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi qabul qilindi. Bu chiqarilayotgan Qaror va Farmonlar oʻz navbatida intellektual, barkamol avlodni tarbiyalashga xizmat qiladi. Ushbu farmon va qarorlar maktabgacha taʼlim tizimi moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, ularni malakali pedagog va tarbiyachilar bilan taʼminlash, bolalarni maktab taʼlimiga tayyorlash darajasini tubdan yaxshilash, taʼlim-tarbiya jarayoniga zamonaviy taʼlim dasturlari va texnologiyalarini tatbiq etish, farzandlarimizni har tomonlama intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish uchun shart- sharoitlar yaratish kabi dolzarb masalalarni hal etishda alohida ahamiyat kasb etmoqda. Bu muhim vazifalarni hal etish bugungi kunda Ilmiybaza.uz 3 maktabgacha taʼlim tashkilotlarida taʼlim-tarbiya jarayonini takomillashtirish, shu bilan bir qatorda bolalarning ijodiy faoliyatini to'g'ri tashkil etish va loyihalashtirish asosiy vazifalardan ekanligini koʻrsatadi hamda tanlangan mavzuning dolzarbligini aniqlaydi. Shuni alohida taʼkidlash lozimki, maktabgacha taʼlim tashkilotlarida bolalarning ijodiy faoliyatini tashkil etish vosita va usullarini ilmiy jihatdan ishlab chiqish hamda amaliyotga joriy etish asosiy vazifalardan biri boʻlib, mashgʻulot samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Hozirgi zamon didaktikasi va metodikasida bu borada zamonaviy oʻqitish texnologiyalaridan foydalanish muammosi koʻpincha taʼlim uzviyligini taʼminlashning muhim omili sifatida qaralmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolada bilish jarayoni ijodiy faoliyat natijasida yuz beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning Badiiy-estetik qobiliyatlarini shakllantirishda Ijodiy faoliyatning roli juda beqiyos hisoblanadi. Bolaning berilgan topshiriqni bajarish jarayonida izlanishi, ijodiy faoliyati namoyon bo‘lishi uchun aniq buGboardga xush kelibsiz. Nusxa olingan har qanday matn bu yerga saqlanadi. maqsadga yo‘naltirilgan, rejalashtirilgan, meʼyor va mezonlarga ega bo‘lgan, o‘z-o‘zini anglagan faoliyat zaruriyati seziladi. Bu esa bolada atrof-olam obʼektlari va ular haqidagi bilimlarni o‘zlashtirish; taʼlim samaradorligini vujudga keltirish, faoliyatning avvalgi turlariga tayanishni taqozo etadi. Xususan, “Shaxsdagi ijodkorlik xususiyatlarini qanday tarbiyalash mumkin?”- degan dolzarb muammo bugun paydo bo‘lmagan. Azal-azaldan ijodkorlikning boshlanishi bo‘lgan insondagi ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish masalasi bevosita bolalar taʼlim-tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi pedagoglarni ham, tadqiqotchilarni ham hozirgi davrgacha qiziqtirib keladi. Taʼlim va tarbiya, shaxsning jamiyatda shakllanishi, qobiliyatlarni rivojlantirish hanuzgacha pedagogikaning eng dolzarb masalasi bo‘lib qolmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijodiy faollikni shaklantirish texnologiyasini ishlab chiqish muammosi ko‘p qirrali pedagogik- psixologik ijtimoiy vazifalardan biri bo‘lib, jamiyat ijtimoiy rivojlanishi va taraqqiyoti uchun dolzarb vazifalardan biridir Turli xil Ilmiybaza.uz 4 tasviriy materiallar bolalarning idroki va g'oyalarini boyitadi, ularning tasviriy san'at, tasviriy faoliyat haqidagi bilimlarini kengaytirishga yordam beradi, ular uchun uni yanada jozibali va qiziqarli qiladi va turli xil materiallarni o'zlashtirganda, bolalar o'ziga xos uslubni shakllantiradilar. Shuning uchun ushbu mavzu hozirgi kunda dolzarb hisoblanganligi uchun kurs ishimiz mavzusini "Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy faoliyatini tashkil qilish va loyihalashtirish texnologiyasi" deb tanlab oldik. Kurs ishining maqsadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy faoliyatini to'g'ri tashkil qilish va loyihalashtirishning qanchalik muhim ekanligini o'rganish. Kurs ishining predmeti. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy faoliyatini qanday tashkil qilinishini va loyihalashtirilishini o'rganish. Kurs ishining obyekti. Mazkur kurs ishining obyekti sifatida maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy faoliyatini tashkil qilish va loyihalashtirish jarayonidan foydalanildi. Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy faoliyatini to'g'ri tashkil qilish qanchalik muhim ekanligini o'rganib chiqildi va ushbu sohani rivojlantish uchun bir necha amaliy metodlar tavsiya etiladi. Kurs ishining vazifalari. Har qanday masalani yoki ishni bajarish uchun ma’lum bir reja tuziladi va shu reja asosida amalga oshiriladi. Mazkur kurs ishimizning oldiga qo’yilgan maqsadiga erishish uchun quyidagi vazifalarni reja asosida bajarishga asosiy e’tibor qaratildi: - mazkur kurs ishi hozirgi kunda dolzarb mavzulardan biri ekanligini hayotiy dalillar orqali isbotlash va mavzuning ilmiy-nazariy ahamiyatini asoslab berish; - ushbu mavzu yuzasidan olib borilayotgan tadqiqotning asosiy maqsadi va uning oldiga qo’yilgan vazifalarini aniqlash; - mazkur tadqiqot mavzusining oldin o’rganilganlik darajasini aniqlash va hozirgi kunda qay darajada o’rganilganligini tahlil qilish; Ilmiybaza.uz 5 Ishni bajarishdan asosiy maqsad uning oldiga qo’yilgan vazifalarni aniqlab olish va amalga oshirish. Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, jumladan, birinchi bobda ikkita ,ikkinchi bobda ikkita paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovadan tashkil topgan. I.BOB. Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida Kogniktiv rivojlantirishning samarali jihatlari............................................................................ 1.1 Kogniktiv- rivojlantirish haqida tushuncha................................. .Kognitiv psixologiyaning rasmiy boshlanishi 1956-yil 11-sentyabrda, Massachusets texnologiya institutida axborot nazariyasi bilan shugʻullanuvchi Elektr va elektron muhandislik institutining maxsus guruhi uchrashgan paytdan boshlanadi. Ushbu uchrashuv psixologiyadagi kognitiv inqilobning boshlanishi deb ishoniladi. Ular orasida Jorj Miller, Gerbert Saymon, Allen Nyuell, Noam Xomskiy, Devid Grin va Jon Svits bor edi.shgvBoris Velichkovskiy kognitiv psixologiya tarixini quyidagi asosiy tezislarda belgilaydi[4]. Kognitiv psixologiya muhandislik psixologiyasi va ergonomika kabi tegishli texnik fanlardagi yutuqlarning psixologiyaga taʼsiri mahsulidir. Kognitiv psixologiyaning shakllanishiga katta taʼsir koʻrsatdi oʻquv jarayonini psixologik qoʻllab-quvvatlash va bolalarning intellektual rivojlanishini oʻrganish (Buhler, Vygotskiy, Piaget). Bu vazifalarni 1960-yillargacha eskirgan doirasida hal qilish mumkin emas edi. bixeviorizm, hayvonlar bilan tajribalar va odamlar xuddi shunday yoʻl tutishlari haqidagi taxminlarga asoslangan. Kognitiv psixologiya Gestalt psixologiyasining vakillari va neobehaviorizm vakillari tomonidan yaratilgan boʻlib, ular eski modellarning cheklovlarini tushungan va yangi kashfiyotlarni hisobga olgan. Masalan, Edvard Cheyz Tolmanning kognitiv xaritalar kashfiyoti. Kognitiv psixologiyaning rivojlanishiga neyropsixologiya vakillari katta hissa qoʻshdilar (Aleksandr Luriya va boshqalar.). Bu modellarning barchasi 20-asrdagi kompyuter inqilobi va tilshunoslikning algoritmik modellarga qisqartirilishi mumkinligini isbotlagan Noam Xomskiyning lingvistik faoliyati bilan bogʻliq holda innovatsion shaklga ega boʻldi. Donald Broadbent axborotni sensorli idrok etishning kompyuter modellarini ishlab chiqdi. Ричард Аткинсон(ingl.)oʻzb. kompyuter bilan oʻxshashlik boʻyicha inson xotirasi jarayonlarini modellashtirdi. Sunʼiy intellekt boʻyicha ishlar doirasida Ilmiybaza.uz 6 muammolarni hal qilish jarayonlarini amaliy kompyuter modellashtirish VVürzburg maktabida boshlangan. 1967-yilda Ulrik Neisser kognitiv psixologiya boʻyicha birinchi darslikni yozdi. Kognitiv rivojlanish nazarda tutiladi inson o'z dunyosini qanday idrok etadi, o'ylaydi va tushunadi genetik va o'rganilgan omillarning o'zaro ta'siri orqali. Kognitiv rivojlanish sohalariga axborotni qayta ishlash, aql, fikrlash, tilni rivojlantirish va xotira kiradi. O'yin-bola faoliyatining asosiy turiO'yin inson o'zligining namoyon bo'lishi, uning takomillashuv usulidir. O'yin kattalar hayotida muayyan o'rin tutar ekan, u bolalar uchun alohida ahamiyatga egadir. Uni «bolalikning hamrohi» deb atash qabul qilingan. U maktabgacha yoshdagi bolalar hayotining asosiy mazmunini tashkil etadi. Mehnat va ta’lim bilan uzviy aloqada bo'lgan holda yetakchi faoliyat sifatida namoyon bo'ladi. Bola shug'ullanadigan ko'pchilik jiddiy ishlar o'yin shaklida bo'ladi.O'yinda shaxsdagi barcha mavjud jihatlar ishga tushadi: bola harakat qiladi, gapiradi, idrok etadi, o'ylaydi. O'yin tarbiyaning muhim vositasi sifatida namoyon bo'ladi. O'yin qadim zamonlardan beri pedagog, psixolog, faylasuf, etnograf, san'atshunos olimlar diqqatini o'ziga tortib kelgan bo'lib, jamiyat hayotida mehnatdan keyin turadi va uning mazmunini belgilaydi. Ibtidoiy jamoa qabilalari o'z o'yinlarida ovchilik, urush, dehqonchilik ishlarini aks ettirganlar. Masalan, o'sha davrdagi ba’zi qabilalarning sholi sepish jarayoni o'yinlar Bola o'z o'yinlarida o'zlashtirgan hatti-harakatlarni taqlid asosida namoyish qiladi. O'yinning turlari ko'p. O'yin turlari ichida ijodiy o'yin turi bola uchun qulay va qiziqarlidir. Ijodiy o'yinlar mazmunining o'ziga xosligi uning eng muhim xususiyatlaridan hisoblanadi. Mashhur pedagog va psixologlardan D.B.Elkonin, D.V. Mendjeritskiy, P.Y. Samorukova va boshqalarning fikricha, ijodiy-rolli o'yinlar kattalarning ijtimoiy hayotidagi rang-barang hatti-harakatlari, ko'rinishlari - bolalar o'yinlarining asosiy mazmuni bo'lib xizmat qilib, kattalar ijtimoiy hayotining namunasini oladigan faoliyat turidir. Ijodiy o'yin faoliyatida asosiy komponent bo'lib, u personajni, hayotiy vaziyatni, harakat va personajlar munosabatini o'z ichiga oladi. Ijodiy o'yinlar o'z mazmun va mohiyatiga ko'ra jamoa o'yini bo'lib hisoblansada, yakka holda uynalmaydi, degan fikrni keltirib chikarmasligi kerak.Ijodiy o'yinlar bolaning aqliy, ahloqiy, jismoniy, fiziologik va psixologik rivojlanishlarida muhim ahamiyat kasb etib, bunda bola ehtiyoji va malakasi tarbiyalanib, shakllanib boradi. Ijodiy o'yin turlaridan biri bu - sahnalashtirish Ilmiybaza.uz 7 o'yinlaridir. Sahnalashtirish o'yinlari, bu bolalarning mustakil ijodiy o'yin turi bo'lib, unda badiiy asar va hikoyalar bolalarbilan juda katta tantana qilib amalga oshirilar edi. 1.2 Kogniktiv rivojlantirishning oʻyin faoliyatidagi ahamiyati. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA O'YIN FAOLIYATINI RIVOJLANTIRISH O'yin rivojlanishda nuqsoni bor bolalarning asosiy faoliyatlaridan hisoblanadi. O'yin doim haqiqiy hayotni aks ettiradi. Demak, ijtimoiy hayot o'zgarishi bilan uning mazmuni ham o'zgaradi. O'yin ma'lum maqsadga ko'ra yo'naltirilgan ongli faoliyat bo'lib, uning mehnat bilan ko'p umumiyligi bor va yoshlarni mehnatga tayyorlashga xizmat qiladi. O'yin faoliyati asosida bolada o`quv faoliyati rivojlanadi. Shuning uchun bolalarning o'yin faoliyatini rivojlantirishga ahamiyat berishimiz kerak.Bola hech qachon jim o'ynamaydi, bitta o'zi o'ynasa ham u o'yinchoq bilan gaplashadi, o'zi tasvirlayotgan qahramon bilan muloqot o'matadi, onasi, bemor, shifokoi xullas hamina- haiiimaning o'rniga o zi gapiradi. So'z obrazning yaxshiroq ochilishiga yordam beradi. Nutq o'yin jarayonida juda katta ahamiyatga ega. Nutq orqali bolalar fikr almashadi, o'z his- tuyg'u, kechinmalarini o'rtoqlashadi. So'z bolalar o'rtasida do'stona munosabatlar o'rnatilishiga, tevarak-atrofdagi hayot voqealari va faktlariga bir xilda munosabatda bo`lishga yordam beradi. Bolalarning o'zi yaratgan o'yindan kelib chiqadigan yoki kattalar tomonidan taklif etilgan o'yinning g'oyasi, mazmuni, o`yin harakatlari, rollar, o'yin qoidalari uning tuzilishini tashkil etuvchi qirralardir. O'yin bola uchun haqiqiy hayotdir. Agar tarbiyachi bolalar o'yinini oqilona tashkil eta olsagina u ijobiy natijalarga erishishi mumkin. A.P. Usova shunday degan edi: «Bolalar hayoti va faoliyatini to'g'ri tashkil etish-ulami to'g'ri tarbiyalash demakdir. Bolalarni tarbiyalashning o'yin shakli shuning uchun ham samarali natija beradiki, o'yinda bola yashashni o'rganmaydi. ball o'z hayoti bilan yashaydi». O'yin tanlay bilish ham muhim ahamiyatga ega. O'yin bilan ta'lim o'rtasidagi bog'liqlik bola ulg'aygan sari o`zgarib boradi. Kichik guruhda o'yin ta'lim berishning asosiy shakli hisoblansa, katta guruhga borganda esa mashg'ulotlarda ta'limning roli ortadi. Tayyorlov guruhiga borganda bolalarning o'zlarida maktabdagi o'qishga ishtiyoq uyg'onib qoladi. Ammo bolalar uchun o'yinning qadri yo'qolmaydi, balki mazmuni o'zgaradi. Endi bolalarni ko'proq fikriy faollikni Ilmiybaza.uz 8 talab etuvchi o yinlar, sport tarzidagi (musobaqa jihatlari bor) o'yinlar qiziqtira boshlaydi.O'yin bola shaxsini tarbiyalashning asosiy vositasidir. O'yin orqali bolalar kattalarning mehnat tajribasini, bilim, malaka va ko`nikmalari harakat usullarini, axloq normalari va qoidalarini, mulohaza va muhokamalarini egallab oladilar. O'yinda bolaning o'z tengdoshlari va kattalar bilan bo`ladigan munosabat usullari shakllanadi, his va didlari tarbiyalanadi. Bolalarning o'yinda birlashishlari bir necha bosqichga bo'linadi. Birinchi bosqich bolalarning «<yonma-yon o'yinining shakllanib borishidir. Bu ilk yoshli va kichik guruh bolalariga xosdir. Bunday o'yinda bolalar o'rtog'ining o'yiniga qiziqish bilan qaraydilar, birga o'ynab, «yonma-yon» o'tirganlaridan xursand bo'ladilar. Bu yoshdagi bolalarning o'yini kattalar rahbarligida ularning xulqiga ta'sir etish orqali tashkil etiladi. Ikkinchi bosqichda bolalar o'yin orqali mexanik ravishda birlasha boshlaydilar. Bunday birlashishlar qisqa muddatli bo'ladi. Bu davrga kelib bolalardan kimning qaysi o'yinga qiziqishi aniq bo'la boshlaydi, bir xil bolalar didaktik o'yinga qiziqsalar, ikkinchilari harakatli o'yinni yoqtiradilar, uchinchilariga ijodiy o'yinlar ma'qulroq bo'ladi va h.k. Tarbiyachining vazifasi bolalarni u yoki bu o'yin bilan uzoqroq o'ynashga o'rgatishdir. Uchinchi bosqichda o'ynovchi bolalar guruhi bir-biriga do'stona munosabat va o'zaro yoqtirish orqali birlashadilar. Birga o'ynovchilar soni ko'p bo'lmasa-da, bolalar qiziqib o'ynaydilar. Bu davrga kelib bir-birlariga baho berish umumiy talabi yuzaga keladi. Bu bosqichda tarbiyachi bolalarning o'yinda birlashishlarining axloqiy asosini yuzaga keltirishi, ularda o'zaro yordam, o'rtoqlik, do'stlik munosabatlarini shakllantirishi lozim. Bolalar bog'chasida bolalarning uyushgan, qiziqarli va mazmunli hayotini ta'minlash uchun yosh guruhlarida rang-barang o'yinlardan foydalanish zarur. Ijodiy o'yinlar qoidalarining ichki, yashirin tabiati bolaga harakat qilishi uchun katta erkinlik yaratadi; uning o'ynayotgan jamoa oldidagi vazifasi tayyor qoidali o'yinlar mazmuniga nisbatan noaniqroq bo'ladi. Bu o'ynovchiga suyujetni osonlik bilan o'zgartirish, qo'shimcha rollar kiritish imkonini beradi. Ijodiy o'yinlar bolalarda katta qiziqish uyg'otadi va ularga ulkan ta'sir ko'rsatadi, biroq bolalar hayotini tashkil qilishda faqat shu o'yinlardan foydalanish xato bo'ladi. Ko'pgina odamlar kognitiv rivojlanish atamasi o'rganish va ta'lim olish qobiliyatini anglatishi mumkin deb o'ylashadi. Ammo bolalarda kognitiv rivojlanish faqat bolaning akademik qobiliyatlari bilan chegaralanmaydi. Bola o'sib ulg'aygan sayin, bolaning miyasi turli xil o'zgarishlarga uchraydi, bu ularga yodlash yoki eslashdan tashqari fikrlash va o'rganishga imkon beradi. Ilmiybaza.uz 9 Bolalikdan o'spirinlikgacha bolalar kognitiv rivojlanishning turli bosqichlarini o'taydilar, bunda har bir bosqich keyingisi uchun mustahkam poydevor yaratadi. Ushbu MomJunction maqolasida biz sizga bolalarda kognitiv rivojlanish, uning turli bosqichlari va ota-onalarning o'z farzandlarining intellektual rivojlanishiga qo'shgan hissasini tushunishga yordam beramiz. Bolalarda kognitiv rivojlanish nima? Bolalardagi kognitiv rivojlanish ularning ma'lumotlarini qayta ishlash, fikrlash, tilni rivojlantirish, intellektual rivojlanish va xotirani o'z ichiga olgan fikrlash jarayonining rivojlanishini anglatadi. Bolaning bilimi, shuningdek, narsalarni o'rganish va hal qilishga yordam beradi. Kognitiv rivojlanish erta bolalik davrida o'spirinlik davrida muhim ahamiyatga ega, chunki bu miya rivojlanishi bilan bog'liq. Fikrlash jarayonining rivojlanishi bolalarga atrofdagi dunyoni tushunishga imkon beradi (2). Biroq, bu rivojlanish shaxsning bolaligida sodir bo'ladi. Bolalarda kognitiv rivojlanish bosqichlari qanday? Bolalarda kognitiv rivojlanish turli bosqichlarda amalga oshiriladi. Bolalarning kognitiv rivojlanishiga oid chuqur nazariyani 1952 yilda Shveytsariyaning Jan Piaget ismli psixologi ilgari surgan. Piyaget nazariyasiga ko'ra bolalarda kognitiv rivojlanishning to'rt bosqichi mavjud (3). 1. Sensorimotor bosqich (tug'ilish 2 yoshgacha) Bu erta bolalik davrida kognitiv rivojlanish bosqichi bo'lib, go'daklar va kichkintoylar narsalarni boshqarish uchun atrof, dunyoni his qilish, eshitish, ta'm va ko'rish kabi hislar orqali bilib oladilar. Ushbu bosqichning xususiyatlari Chaqaloq hislar va harakatlarni tushunadi. Bola kuzatishni, tinglashni va tushunishni o'rganadi. Ular o'zlarining xatti-harakatlari oqibatlarga olib kelishi yoki biron bir narsani amalga oshirishi mumkinligini bilib olishadi. Chaqaloqlar sudralib yurishni, yurishni boshlaydilar va tinglayotgan tillarini idrok etadilar. Ilmiybaza.uz 10 Ular ob'ektlar ko'rinmas bo'lsa ham, mavjud bo'lishini davom ettirishni o'rganishni boshlaydilar. Masalan, go'dak yoki kichkintoy o'ynagan ob'ektni yashiring. Kichkintoy uni yo'q bo'lib ketgan deb o'ylashi mumkin, kichkintoy esa uni izlay boshlaydi, bu uning rivojlanish bosqichiga etganidan dalolatdir. Ular atrofdagi narsalar va odamlar ulardan farq qilishini o'rganishni boshlaydilar va ularni ismlar va so'zlar bilan aniqlashni o'rganadilar. 2. Operatsiyadan oldingi bosqich (2 yoshdan 7 yoshgacha) Bu tilni rivojlantirish uchun asos yaratadigan bosqich. Bolalar, shuningdek, narsalarni tasavvur qilishni, yodlashni, shuningdek narsalarni ramziy ma'noda namoyish etishni boshlaydilar. Ushbu bosqichning xususiyatlari Bolalar o'ylashni o'rganishadi va ob'ektlarni aks ettirish uchun rasm va so'zlardan foydalanadilar. Ular egosentrik va boshqalarning nuqtai nazaridan narsalarni tushunmaydilar. Ular tilni yaxshiroq tushunishni boshlaydilar. Ular go'yo o'ynash va taqlid qilish mahoratini rivojlantiradi. Shuningdek, ular atrofda ko'rgan narsalarini chizish yoki chizishni boshlaydilar. [O'qish: Bolalarda intellektual rivojlanish] 3. Betondan foydalanish bosqichi (7 yoshdan 11 yoshgacha) Bu bolalarda til, xotira va aqliy ishlov berishdagi katta o'zgarishlarni belgilaydigan o'rta bolalikning kognitiv rivojlanish bosqichi. Ushbu bosqichning xususiyatlari Bolalar mantiqiy fikrlashni rivojlantiradi va aniq fikrlarga ega. Boshqalarning his-tuyg'ulari yoki fikrlari haqida o'ylashni boshlaganlarida, ular o'zlarini kamroq o'ylashadi. Ular o'zlarining fikrlari noyobligini his qilishadi va hech kim bir xil his-tuyg'ularni yoki fikrlarni birlashtirmaydi. Ilmiybaza.uz 11 Ushbu bosqichda bolalar taxminiy tushunchalarni yoki mavhum fikrlashni tushunmasligi mumkin. 4. Rasmiy operatsion bosqich (12 va undan yuqori) Ushbu bosqichda o'spirinlar mavhum g'oyalarni tushunish qobiliyatini rivojlantiradi va ilmiy fikrlash va muammoning echimini topishga qodir. Ushbu bosqichning xususiyatlari Bolalar axloqiy, ijtimoiy va siyosiy masalalar haqida o'ylashni boshlaydilar. Ular aniq ma'lumot uchun mantiqiy sabablarni chiqarishga qodir. Rivojlanishning ushbu bosqichlari tabiiy ravishda ro'y bergan bo'lsa-da, uning hech qanday to'siqlarsiz amalga oshishi uchun ota-ona va qarovchining ko'magi zarur. [O'qish: Bolalarda axloqiy rivojlanish] Bolalarda kognitiv ko'nikmalarni qanday rivojlantirish mumkin? Bolaning intellektual rivojlanishida ota-onalar asosiy rol o'ynashi mumkin. Ota-ona sifatida siz farzandlaringizni fikrlash va o'rganish qobiliyatini yaxshilash uchun narsalarni o'rganishga undashingiz mumkin. Shuningdek, siz ularga muammoga echim topishga imkon beradigan savollar berishingiz mumkin. Farzandingizda kognitiv rivojlanishni rivojlantirishning yana bir necha usullari. O'zaro ta'sir: Bolangiz bilan suhbatlashayotganda, odatda ishlatiladigan narsalarning nomlarini ishlating. Sizning gapingizni eshitganda ular narsalar va odamlar nomlarini bilib olishadi. Teging va o'rganing: Ularga duch kelgan narsalarga teginish va o'rganishga ruxsat bering. Ovozlarni aniqlang: Ularni har kuni eshitadigan turli xil tovushlarni aniqlashga va uni ob'ekt yoki shaxsga bog'lashga o'rgating. Qo'shiq: Qo'shiq kuylang va ularni siz bilan birga kuylashlariga imkon bering. Bu ularga so'zlarni kitobdagi narsalar yoki tasvirlar bilan bog'lashga yordam beradi. Alfavitlarni aniqlang: Kichkintoylarni alifbo harflarini o'z ichiga olgan kitoblar yoki jumboqlarga ta'sir qiling. Ularni alifbo bilan tanishtirishning eng yaxshi usuli. Ilmiybaza.uz 12 Shakllar va ranglar: Ob'ektlarni tavsiflash orqali ularni shakl va ranglar bilan tanishtirish. Faoliyat bilan shug'ullanish: Farzandingiz nimaga qiziqishini bilib olishga harakat qiling va uni tez-tez bunga undang. Masalan, agar bola rasm yoki rasm chizishni yaxshi ko'rsa, ularni ko'proq bo'yashga undang. Agar ular kitoblarni yaxshi ko'rsalar, ularga o'qish uchun yangi kitoblarni bering. Qiziqarli joylarga boring: Ularni piyoda olib boring, plyajda va o'rmonlarda sayr qiling. Bolalar yoshligidanoq tabiatga ta'sir qilishlari kerak. Ular bilan bog'da o'yinlarni o'ynang, ularning motorini muvofiqlashtirish ko'nikmalarini rivojlantirishga yordam bering. Jismoniy chiqishlar - ularni noutbuk va smartfonlardan uzoqlashtirishning yaxshi usuli. Ko'plab mashqlar ularga tunda sifatli uxlashga yordam beradi. Ochiq havoda boshqa bolalar bilan muloqot qilish va ularning ijtimoiy ko'nikmalarini rivojlantirish uchun yaxshi usuldir. Ularning savollariga javob bering: Farzandingizning so'rovlarini sabr-toqat bilan tinglang va ularga misollar yoki namoyishlar yordamida mantiqiy tushuntirish bering. Hech qachon bolalarni savol berishdan qaytarmang. Ular har doim ham ularga aytilgan narsalarni anglay olmaydilar. Buni iloji boricha sodda qilib ko'ring. Bolalar tabiatan qiziquvchan. Tanlov takliflari: Ularni tanlov bilan ta'minlang va o'zlari qaror qabul qilishlariga imkon bering.O'yinlarga ta'sir qilish: Ularni ijodiy qobiliyatini va muammolarni hal qilish ko'nikmalarini yaxshilaydigan turli xil o'yinlarga jalb qiling. Bolaning narsalarni tushunishi uchun yaxshi vaqt kerak bo'lsa-da, ular oxir-oqibat uni o'rganishadi. Faol kognitiv rivojlanish uchun siz bir nechta tadbirlarni sinab ko'rishingiz mumkin. Bolalar uchun bilim faoliyati Bolaning kognitiv ko'nikmalarini yaxshilashga yordam beradigan turli xil tadbirlar mavjud. Quyidagi jadvalda turli yoshdagi bolalardagi kognitiv rivojlanish faoliyati ko'rsatilgan. Kognitiv rivojlanish Yosh guruhi Faoliyat Ilmiybaza.uz 13 Chaqaloqlar (6 oydan 12 oygacha) Teging va ushlang: Kichkintoylar teginish tuyg'usini va yumshoq o'yinchoqlar bilan tushunish refleksini yaxshilashi mumkin. Kichkintoylar (18 oydan 3 yoshgacha) Bloklar bilan o'ynang: Bloklarni bir- biriga yig'ish kichkintoylarga o'rganish va fikrlash qobiliyatlarini yaxshilashga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar (4 yoshdan 6 yoshgacha) Taqqoslang va moslashtiring: Shakllarni atrofdagi narsalar bilan taqqoslash ularning kuzatish, eslash va o'rganish ko'nikmalarini yaxshilashning ajoyib usuli. Maktab yoshidagi bolalar (7 yoshdan 12 yoshgacha) O'yinlar o'ynamoq: Stol o'yinlari, oddiy krossvordlar, so'z topuvchilar - bu ularning o'rganish va fikrlash qobiliyatlarini rag'batlantiradigan bir nechta o'yinlar. O'smirlar (12 yoshdan 18 yoshgacha) Aql o'yinlarini o'ynang: Shaxmat, pasyans, poker va shashka o'ynash o'spirinlarning ongini mashq qilishning yaxshi usuli. Farzandingiz kerak bo'lganda bilim darajalariga erishishiga yordam beradigan turli tadbirlarni o'tkazishingiz mumkin. Bunga qo'shimcha ravishda, ochiq havoda o'ynash ularga jismoniy faol bo'lishga yordam beradi, bu esa o'z navbatida ruhiy salomatlikka foyda keltiradi va aqliy keskinlikni yaxshilaydi. [O'qish: Bolalarning asosiy rivojlanish bosqichlari] Kognitiv rivojlanish belgilangan formatga amal qilmaydi, balki turli omillar ta'sirida bo'ladi. Har bir bola turli xil bilim kuchlariga ega va kognitiv mashg'ulotlar ularning unchalik ustun bo'lmagan qobiliyatlarini yaxshilashga yordam beradi. Ota-onadan ozgina ko'rsatma va dalda - bu bola atrofdagi narsalarni tushunishi uchun kerak. Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo'qolib ketmaydi, balki ma’lum darajada esda olib qolinadi, ya’ni esimizda saqlanib qoladi va qulay sharoitda yoki kerak bo Iganda esimizga tushadi.Shuningdek, kechirilgan tuyg'u, fikr va qilingan ish-harakatlarimiz ham esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik esimizga tushadi. Buni har kim o‘z tajribasidan yaxshi biladi. Masalan, o'quvchilar maktabda o'qitilayotgan narsalarini esda olib qoladilar, esda saqlaydilar va esga tushiradilar. Ilmiybaza.uz 14 Kundalik tajribamiz ko'rsatadiki, esda qolgan narsalarning hammasi ham esimizga tushavermaydi, ularning bir qismi unutiladi. Unutish ham xotiraga oid hodisadir.Ta’sirotlarning ana shunday esda qoldirish va keyin esga tushirishning fiziologik asosi muvaqqat nerv bog'lanishlaridir, bu muvaqqat bog‘lanishlaming hosil bo'lish, mustahkamlanish va keyin jonlanish (tik- lanish) jarayonidir.Esda qoladigan narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan va esga tushiriladigan narsa esa xotiraning mazmunini tashkil qiladi. Eng avval bevosita idrok qilingan narsa va hodisalar (uylar, ko'chalar, daraxtlar, hayvonlar va hokazolar)ning obrazlari esda olib qolinadi, saqlanib qoladi va esga tushadi. Ko'rgan badiiy surat va rasmlar, eshitgan musiqa kuylari, ashulalar va hokazolar esda qoladi. Ilgari idrok qilingan narsalarning esimizga tushgan obrazlari tasavvur deb ataladi. Bu xotiramizda saqlanib qolgan idrok obrazlari bo'lib, maz- munan obrazli xotiraga taalluqlidir. Odam xotirasining asosiy mazmunini nutq-so‘z materiali tashkil etadi. Idrok qilingan narsa va hodisalaming nomlari, o'qilgan matnlar, so'zlar, gaplar boshqalarning nutqi esda olib qolinadi, esda saqlanib qoladi va esga tushiriladi. Lekin nutq esda olib qolinganda u yoki bu oddiy tovushlar birikish sistemalari emas, balki nutqda ifodalangan ma’no, o'zi va boshqalarning fikrlari esda qoladi, saqlanadi va esga tushadi. So'zlarning ma’no jihatdan mantiqiy sur’atda birbiriga bog'lanib esda qolishi va esga tushishi mazmunan so‘z logik xotirasi bo'lib, obrazli xotiraga nisbatan, ancha murakkab aqliy faoliyat- dir. Biz ko’ngildan kechirgan tuyg'ular, har xil muskul va ish- harakatlari ham xotira mazmunini tashkil qiladilar. Shu sababli esda qoladigan materialning xilma-xil mazmuniga qarab, xotirani, odatda, obrazli, so‘z logik, emotsional (tuyg'u-hissiyot) va harakat xotirasi kabi xillarga ajratiladi. Albatta, xotiraning ana shu xillarga bo'linishi nisbiydir. Haqiqatda xotiraning shu hamma xillari bir-biri bilan chambarchas bog'langan, bironta narsaning esimizda qolgan va keyin esimizga tushirilgan obrazi gap bilan ifodalanadi, har bir tuyg'u-hissiyot bironta bir tasavvurga, yoki fikrga, yoki ishharakatga va hokazolarga bog'liq holda tug'iladi. Ilmiybaza.uz 15 II.BOB. Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida oʻyin faoliyatlarini olib borilish va metodlari. 2.1 Maktabgacha taʼlim tashkilotlarida oʻyin ijodkorligini tashkil etish jarayonlari va metodlari. Bolaning o'sishi va har tomonlama rivojlanib borishi uzluksiz davom etadigan jarayondir. Uning shaxs sifatida shakllanishi, ilk bor olamni atrofidagi ashy ova buyumlar orqali anglab, undan ozicha mano topishiga intilishi, qiziqishi va hissiyotlarining rivojlanishini ular o'ynayotgan o'yinlari orqali kuzatish mumkin. Maktabgacha yoshdagi bola uchun bu - hissiy boyitilgan va idrok etilgan tarzda o'rganish uchun ideal sahnadir. Sahna o'yini bolani har jihatdan rivojlantiradi. Zero,maktabgacha talim yoshidagi bolalar hayotda ko'rgan voqea- hodisalarni kishilarga taqlid qilib oynaydilar.Bolalar kishilarga taqlid qilish orqali real hayotiy muammolarni hal etishga o'rinadilar. O z kechinmalarini takrorlaydilar, qayta o ynaydilar va jonlantiradilar.Shu tariqa, sahna o'yini bolaning boshqalar bilan o'zaro hamkorlik qilishga qobil bo'lgan shaxs darajasiga o'sib rivojlanishiga komak beradi.Sahnalashtirilgan o'yinlarning ahamiyatli tomonlaridan biri shundaki, ular orqali bola badiiy obrazni idrok qila bilishni o'rganadi, personajlar hatti-harakatini kuzatish qobiliyatini rivojlanib boradi. Musiqiy, so'z, ko'rish obrazlaridan foydalangan holda zarur bolgan ruhiy sifatlarini (idrok qilish, tassavur qilish, diqqat, tafakkur), ijrochilik konikmalarini (rolga kirish, tasavvurdagi muhitda harakatlanish ko'nikmasi) va sezgilari (mushak va hissiy) rivojlanish iuchun sahna mashqlari otkaziladi. Badiiy asarlar bo'yicha oddiy parchalarni sahnalashtirishda bola obrazni aks ettirish uchun unga malum ifoda vositalari (ohang,yuz-harakati,imo-ishora)o'rgatiladi. Har bir bola rol o'ynayotganda avvalo asar qahramoning his tuyg'u holatini sezishi va tushunishi, boshqa personajlar bilan rolni munosabatga kirishishida o'zini tutishi qobiliyatilari shakllantirishi lozim. Teatrlashtirilgan o'yinlarda obrazli o'yinchoqlardan, loydan, pape-mashe, plastilindan mustaqil yasalgan o'yinchoqlardan foydalanish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Sahnalashtirilgan har qanday o'yin asosida bolaning bilish jarayonida irodaviy - hissiy xususiyati badiiy asardagi go'zallikni his qilishi ko'nikmasini to'g'ri shakllantirib borishga alohida e'tabor qaratish kerak. Masalan,tarbiyachi bolalarga o'qib ertak kitobcha syujetinini oz so'zlarini bilan hikoya qilgan holda,sahna ssenariysini tuzadilar,unga mos qo'g'irchoqlarni tanlab,ishtirokchilar o'rtasida muhokama qilib,rollarni bolib olishadi. Syujetni Ilmiybaza.uz 16 rollarga kirib,ravon va ifodali qilib aytishi kerak. Syujetdagi qo'g'irchoqlar hatti- harakatini o'zlashtirishi- har bir imo-ishora va mimikasini ko'rsata bilishi kerak. Maktabgacha yoshdagi bolada bilish jarayoni ijodiy faoliyat natijasida yuz beradi. Bolaning berilgan topshiriqni bajarish jarayonida izlanishi, ijodiy faoliyati namoyon bo'lishi uchun aniq maqsadga yo'naltirilgan, rejalashtirilgan, me'yor va mezonlarga ega bo'lgan, o'z-o'zini anglagan faoliyat zaruriyati seziladi. Bu esa bolada atrof-olam ob'ektlari va ular haqidagi bilimlarni o'zlashtirish; ta'lim samaradorligini vujudga keltirish, faoliyatning avvalgi turlariga tayanishni taqozo etadi. Xususan, "Shaxsdagi ijodkorlik xususiyatlarini qanday tarbiyalash mumkin?"- degan dolzarb muammo bugun paydo bo'lmagan. Azal-azaldan ijodkorlikning boshlanishi bo'lgan insondagi ijodiy qobiliyatlarni rivojlantirish masalasi bevosita bolalar ta'lim-tarbiyasi bilan shug'ullanuvchi pedagoglarni ham, tadqiqotchilarni ham hozirgi davrgacha qiziqtirib keladi. Ta'lim va tarbiya, shaxsning jamiyatda shakllanishi, qobiliyatlarni rivojlantirish hanuzgacha pedagogikaning eng dolzarb masalasi bo'lib qolmoqda. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijodiy faollikni shaklantirish texnologiyasini ishlab chiqish muammosi ko'p qirrali pedagogik- psixologik ijtimoiy vazifalardan biri bo'lib, jamiyat ijtimoiy rivojlanishi va taraqqiyoti uchun dolzarb vazifalardan biridir. Ijodkorlik - faoliyatning turli holatlarida paydo bo'ladi. Qiziqish ilhom, intilish va boshqalar ijodkorlikning inson ongida eng oliy tarzda paydo bo'lishidan tortib, to namoyon bo'lishigacha jarayonni o'z ichiga oladi. Shaxsning ijodiy faoliyat ehtiyoji faoliyatda yangi, ilgari maqsad qilib qo'yilmagan bunyodkorlik intilishini bildiradi. Bolalardagi ijodiy faoliyatning har qanday kurtaklari ta'lim- tarbiya, faoliyatdan tashqarida kamol topa olmaydi. Ta'lim-tarbiya jarayonida bolalardagi yashirin iste'dodlarni yuzaga chiqarish, maktabgacha yoshdan boshlab o'z faoliyatini namoyon qilishi uchun imkoniyat yaratish, ulardagi ijodkorlik qobiliyatini rivojlantirish kelajakda yuksak salohiyatli, ijtimoiy faol, o'tkir zehnli, kashfiyotchilik qobiliyatini namoyon eta oladigan raqobatbardosh kadrlarni voyaga yetkazish garovi bo'lib hisoblanadi.Bu davlatimizning ustuvor yo'nalishlaridan biri - har tomonlama barkamol insonni voyaga yetkazish g'oyasiga mos keladi. Maktabgacha ta'limda bolalarda ijodiy faollikni shakllantirish ta'lim-tarbiya jarayonining muhim tarkibiy qismi sanaladi. Maktabgacha ta'limning faol va yetakchi sub'ektlari bo'lgan bolalarning yosh va psixologik xususiyatlari, shuningdek, tasviriy san'at, mehnat, musiqa va jismoniy tarbiyaning o'ziga xos jihatlari o'qituvchidan ijodiy yondashuvni talab qiladi. Ilmiybaza.uz 17 «Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishiga qo'yiladigan davlat talablari" va «Ilk qadam" o'quv dasturining ishlab chiqilishi uzluksiz ta'lim tizimida maktabgacha ta'limni samarali amalga oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratdi. O'quv dasturida maktabgacha ta'lim muassasasida rivojlantiruvchi muhitni tashkil etishda bolalarning o'ziga xos belgilarga ega bo'lgan yoshga doir xususiyatlari va ehtiyojlarini hisobga olish muhim ahmiyat kasb etishi qayd etiladi. Shu bilan birga rivojlantiruvchi muhit mazmuniga quyidagilar ko'rsatiladi: - maktabgacha ta'lim tashkilotining ko'rgazmali-rivojlantiruvchi muhiti mazmuni madaniy-tarixiy qadriyatlar: milliy va mintaqaviy an'analar; tabiat, iqlimdan kelib chiquvchi xususiyatlarga mos bo'lishi lozim; - muhit mazmuni birlamchi dunyoqarash asoslarini shakllantirish, bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashuviga yordam berishi lozim. Albatta, maktabgacha ta'limni ham shaklan, ham mazmunan yangilashga qaratilgan bu kabi innovatsiyalar ota-onalardan tortib barcha pedagoglar bola tarbiyasi, uning ta'lim olishga tayyorgarligiga zamon talablaridan kelib chiqqan holda yondashuvini talab etadi. Maktabgacha ta'lim tashkiloti guruhlarida tashkil etiladigan rivojlanish markazlaridagi jarayonlar bolalarning doimiy ravishda yangi bilimlarni o'zlashtirishga, mustahkamlashga yordam beradi. Bolalarni o'z bilimini mustaqil ravishda to'ldirib borish, kechayotgan yangilanish jarayonlariga munosib moslashib borishga o'rgatish rivojlanish markazlarining asosiy maqsadidir. Bugungi dunyo kechagi kabi emas, ertangi kun ham bugungi kabi bo'lmaydi. Inson faoliyati barcha sohalarida dinamik rivojlanayotgan texnologiyalar joriy etilmoqda. Zamonaviy bolalarning 65 foizi bugungi kunda mavjud bo'lmagan kasblarni egallaydi. Kelajakdagi mutaxassislar texnologiya, ilm-fan va muhandislikning turli xil sohalaridan kompleks ta'lim va bilimlarga muhtoj bo'ladi. STEAM farzandlarimizga - ixtirochilar, kashfiyotchilarning kelajak avlodi, olim sifatida tadqiqotlar olib borish, texnologiyani shakllantirish, muhandis sifatida loyihalash, rassom sifatida yaratuvchi, matematik sifatida analitik fikr yuritishni o'yin orqali yuzaga keltiradi. Bugungi kunda STEAM-ta'lim dunyodagi asosiy tendensiyalardan biri sifatida rivojlanmoqda va amaliyot yondashuvni qo'llashda beshta sohani yagona o'quv sxemasiga integratsiyalashga asoslangan. Bunday ta'limning shartlari uning uzluksizligi va bolalarning guruhlarda o'zaro muloqot qilish qobiliyatini rivojlantirish bo'lib, bunda ular fikrlarni to'plashi va fikrlar Ilmiybaza.uz 18 almashadi. Shuning uchun, asosiy ta'lim dasturiga quyidagilar Lego- texnologiyalar, bolalar tadqiqotlari kabi mantiqiy fikrlashni rivojlantirish modullari kiradi. STEAM (S-fan, T-texnologiya, E-muhandislik, A-can'at, M - matematika) - ilm-fan, texnologiya, muhandislik, san'at va matematikani birlashtiruvchi zamonaviy yondashuv. STEAM bolalarda quyidagi muhim xususiyatlar va ko'nikmalarni rivojlantirishga quyidagicha yordam beradi: - Muammolarni keng qamrovli tushunish; - Ijodiy fikrlash; - Muhandislik yondashuv; - Tanqidiy fikrlash; - H.MHH MeTog^apHH TymyHHm Ba Ky..am; -Dizayn asoslarini tushunish. STEAM yondashuvi tufayli bolalar tabiatni tushunib, dunyoni muntazam o'rganishadi va shu bilan qiziqishlarini, muhandislik fikrlash uslubini, tanqidiy vaziyatlardan chiqish qobiliyatini, jamoaviy ish qobiliyatini rivojlantirish va liderlik, o'z-o'zini namoyon qilish asoslarini o'rganishadi, o'z navbatida, bolalar rivojlanishining tubdan yangi darajasini ta'minlaydi. O'z-o'ziga ishonchni shakllantirish yondashuvida bolalar o'z qo'llari bilan yaratgan ko'prik va yo'llar, samolyotlar va avtomobillarni "ishga tushirib", suv osti va havo tuzilmalarini "rivojlantirib", sinovdan o'tkazib, har safar ular maqsadga yaqinlashib borishadi. Yaxshi natija bermagan "mahsulot"ni qayta-qayta sinovdan o'tkazib, takomillashtirib borishadi. Natijada barcha muammolarni o'zi hal qilish, maqsadga erishish bolalar uchun ilhom, g'alaba, adrenalin va quvonch olib keladi. Har bir g'alaba, o'zlarining qobiliyatlariga ko'proq ishonch uyg'otadi. Faol muloqot va jamoaviy ish. STEAM dasturlari ham faol muloqot va guruh ishi bilan ajralib turadi. Muhokama bosqichida ular fikr bildirishga qo'rqmaslikka o'rganadilar. Ko'pincha, stol atrofida o'tirmaydi, o'zlarining dizaynlari asosidagi "mahsulot"larni sinovdan o'tkazadi va rivojlantiradi. Ular hamma vaqt hamkorlikni Ilmiybaza.uz 19 ta'minlaydigan jamoada tarbiyachilar va ularning do'stlari bilan muloqot qilish bilan band bo'lishadi. Texnik fanlar bo'yicha qiziqishlarni rivojlantirish. Maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshidagi STEAM ta'limi vazifasi qiziqishning rivojlanishi uchun dastlabki shart-sharoitlarni yaratishdir. Bolalar uchun tabiat fanlari va texnik fanlar bo'yicha, qilgan ishni yaxshi ko'rish, qiziqishni rivojlantirish uchun asosdir. STEAM - bolalar uchun juda qiziqarli va dinamik bo'lib, bolalarning zerikishlariga to'sqinlik qiladi. Ular vaqt o'tayotganini sezmaydilar, lekin ham charchamadilar. Raketalar, avtoulovlar, ko'priklar, osmono'par binolarni qurish, elektron o'yinlar, fabrikalar, logistika tarmoqlarini yaratish, dengiz osti kemalari, ilm-fan va texnologiyaga qiziqishi ortib borada. Loyihalar uchun ijodiy va innovatsion yondashuvlar. STEAM ta'limi oltita bosqichdan iborat: savol (vazifa), muhokamalar, dizayn, qurilish, test va takomillashtirish. Ushbu bosqichlar muntazam ravishda loyiha yondashuvining asosidir. O'z navbatida hamkorlik yoki turli imkoniyatlardan birgalikda foydalanish ijodkorlik asosi hisoblanadi. Shunday qilib, bir vaqtda bolalarda fan va texnologiyalarni qo'llash, yangi innovatsiyalarni yaratishi mumkin. Oqilona tashkil etilgan sog'lom ijtimoiy-ma'naviy muhit bolalarda izlanishga, tashabbus ko'rsatishga va ijodkorlik qobiliyatlarini namoyon etishga rag'bat uyg'otadi. Bunda tarbiyachilar bola rivojlanishi qanday kechayotganligi to'g'risida aniq tasavvurga ega bo'lishlari, buning uchun esa ularni doimiy ravi^da nazorat qilib borishlari zarur bo'ladi. 2.2 Kogniktiv rivojlantirishda oʻyin ijodkorligi faoliyatini turlari............. Kognitiv faoliyat - bu idrok, fikrlash, xotira, e'tibor, nutq kabi aqliy jarayonlar yordamida atrofdagi voqelikni bilishga qaratilgan ongli faoliyat. Kognitiv faoliyat-bu o'qituvchi tomonidan qo'yilgan o'quv muammolarini hal qilish jarayonida bilim va harakat usullarini o'zlashtirish va o'z-o'zini rivojlantirish faoliyati. U nafaqat bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirishga, balki subyektning (talabaning) o'zi uchun ham ijtimoiy tajribani (axloqiy, madaniy, amaliy, ijodiy va boshqalar) maqsadli o'zlashtirish tufayli uning shaxsiy fazilatlarini takomillashtirish, rivojlantirishga qaratilgan. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, faoliyatning muhim tarkibiy qismlaridan biri bu harakatdir. Talabaning kognitiv faoliyati ta'limning maqsadi va mazmuni, o'quv Ilmiybaza.uz 20 jarayonini tashkil etish shakli, o'quv materialini o'rganish va o'zlashtirish mantig'i va o'qitish usullari bilan bog'liq ko'plab harakatlarni o'z ichiga oladi. Masalan, bunga o'qituvchi yoki talabalardan biri tomonidan o'quv materialining og'zaki taqdimotini tinglash, o'quv adabiyotlarini yoki xulosalarini o'qish, ko'rgazmali qurollar to'g'risidagi ma'lumotlarni idrok etish, kompyuter bilan ishlash, laboratoriya ishlarini bajarish va boshqalar kiradi. O'quv faoliyati vositalariga talabaning asosiy bilimlari va ko'nikmalari, og'zaki va yozma nutq, o'quv adabiyoti, eslatmalar, vizual va uslubiy qo'llanmalar, o'quv maqsadlari uchun kompyuterlar va elektron nashrlar, laboratoriya uskunalari, o'quv televidenyiesi va boshqalar kiradi. Ta'lim faoliyati usullari-bu bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirish uchun vositalardan foydalanish usullari. Ular o'qituvchi tomonidan ma'lum bir darsda qo'llaniladigan o'qitish usullariga bog'liq. Ta'lim faoliyati usullari, masalan, adabiyotlarni o'rganish va o'quv materialining qisqacha mazmuni, muammolarni hal qilishda matematik operatsiyalar, laboratoriya ishlarini bajarish va hisobot tuzish usullari, muammolarni individual yoki guruhli hal qilish usullari, o'rganilayotgan hodisalarni, jarayonlarni o'rganish usullari va boshqalarni o'z ichiga oladi. Ta'lim faoliyati mahsuli-o'quvchilar tomonidan o'rganish natijasida olingan yangi bilim va ko'nikmalardir. Talabaning kognitiv faoliyati tarkibidagi asosiy tarkibiy qism o'quv vazifasidir. Ta'lim vazifasi va boshqa vazifalar o'rtasidagi asosiy farq shundaki, uning maqsadi va natijasi u o'zaro ta'sir qiladigan obyektlarni o'zgartirishdan ko'ra, subyektning (talabaning) o'zini o'zgartirishdir. O'quv vazifalari turli funksiyalarni bajaradi. Tushunish va yo'naltirish, ma'lum bir qonun bilan identifikatsiya qilish, o'zgartirish, qo'llash, yangi vaziyatga o'tkazish, vazifalarni mustaqil ravishda qurish, o'zini o'zi boshqarish vazifalari mavjud. Ilmiybaza.uz 21 XULOSA. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, demak ijodiy o'yinlar orqali bolalarga yangi bilimlar, tushunchalar berib boriladi. Bu o'yinlarda bolaning har tomonlama rivojlanishi, psixologik, bilish jarayonlari, sensor madaniyati, nutq faoliyati, aqliy qobiliyatlari takomillashadi. Buning uchun quyidagi tavsiyalarga amal qilish kerak: - Bolalar bilan tez-tez ijodiy o'yinlarni tashkil qilish - Ijodiy uyinlarda bolalarning yosh, individual xususiyatlarini hisobga olish - Bola bilan hamkorlikda o'ynash va so'ralgan savollarga javob berish - Bolani kuzatuvchan bo'lishga va o'rtoqlari fikrini eshita olishga o'rgatish - O'yin jarayonida boshqalarga xalaqit bermaslikka o'rgatish - O'yin qoidasini tushuntirish va bajarishga o'rgatish - O'z xatosini tan olishni o'rgatish lozim. - Bolaning qiziqishlarini bilish - Bolani fikrlarini hurmat qilish kerak. Ta'lim tarbiya jarayonlariga pedagogik texnologiya va interfaol usullarni maqsadli qo'llash, maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual qobilyatlarini, ta'lim shakillarini o'ptimallashtirish, bolalarning mustaqil faoliyatini o'stirish va ta'lim samarodirligiga erishishga olib keladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1.Sh.M.Mirziyoyev. “Yangi O’zbekistonning taraqqiyot strategiyasi ”. -Toshkent: “O’zbekiston”, 2022. Ilmiybaza.uz 22 2.O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. Т., «O‘zbekiston», 2020-yil 23-sentabr. 3.“Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida” O‘zbekiston Respublikasi qonuni 595-sonli qonun.2019-22-oktyabr. 4.Vazirlar Maxkamasining 2020yil 22-dekabrdagi 802-sonli qarori Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standarti 5.“Maktabgacha ta'lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 30- sentyabrdagi PF-5198-sonli Farmoni. 6.“2017-2021-yillarda maktabgacha ta'lim tizimini yanada takomillashtirish.chora- tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 29- dekabrdagi PQ-2707-sonli Qarori. 8.“Maktabgacha ta'lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 9-sentyabrdagi PQ- 3261-sonli Qarori. 9. 2019 yil 13 maydagi “Maktabgacha ta’lim tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 391-sonli Qarori 10.“Ilk qadam” davlat o’quv dasturi Toshkent 2022-yil 11.“Ilm yo’li” variativ dastur Toshkent – 2019Bekboyeva N.U, Yangiboyeva R., “Matematika” Toshkent “O’qituvchi” “Boshlang’ich ta’lim jurnali” 208-2019 yil, 7-8-12 sonlar 12.Esonova M. A., Maktabgacha pedagogika, O’quv qo’llanma Toshkent 2022-yil 13. Fayzullayev Sh. BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASH METODIKASI(maktabgacha ta’lim yo‘nalishi talabalari uchun) o’quv qo’llanma. Samarkand,SamDU nashri,2020.-140bet. 14.Fayzullayev SH. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni maktabga tayyorlash bo’yicha innovatsion faoliyatga yo’naltirish (Uslubiy qo’llanma). Samarqand, SAMDU nashri, 2020. – 100 bet. 15.G’afforova T “Boshlang’ich ta’limda zamonaviy pedagogik texnologiyalar” Ilmiybaza.uz 23 16.Qodirova F.R., Toshpo`latova Sh.Q., Kayumova N.M., A`zamova M.N. “Maktabgacha pedagogika” 5111800- Maktabgacha ta`lim bakalavriat ta`lim yo`nalishi talabalari uchun darslik. Toshkent-2019 17.R.Mavlonova, N.Rahmonqulova, B.Normurodova, K.Matnazarova. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. Darslik. 2018-yil. TDPU Riziografida nashr qilingan. 18.Nazirova Guzal Malikovna. Maktabgacha ta`lim muassasalarida pedagogik jarayonlarni takomillashtirish. T.: 2019 y. 19.Rahimov SH. Asosiy vazifa – bolalarni ta`limga qamrab olish.// “Maktabgacha ta`lim` jurnali, 3-son, 2017, 2 bet. 20.To`ychiyeva Inoyatxon Ibragimovna. Maktabgacha ta`lim tashkilotlarida tayyorlov guruxi bolalarning fikrlash faolligini rivojlantirish T.: 2020 y. 21. Ilmiybaza.uz