MAKTABGACHA TA`LIM YOSHDAGI BOLALARNING RIVOJLANISHI, TARBIYASI VA KAMOLATI Reja 1. Shaxsni rivojlantirish haqida tushuncha. 2. Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning roli. 3. Bolani tarbiyalash va rivojlantirishda faoliyatning roli. 4. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari va ularni tarbiyalash. Tayanch tushunchalar. Maktabgacha yoshdagi bola. . Shaxsni rivojlantirish. Shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning roli. Faoliyatning roli. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari va ularni tarbiyalash. Shaxsni rivojlantirish hakida tushuncha. Rivojlanish kishidagi jismoniy, ruxiy va ijtimoiy jarayon bo’lib, u barcha tuxma va egallangan miqdor va sifat uzgarishlarini uz ichiga oladi. Jismoniy rivojlanish buyicha usishi, vazinning kuchini ortishi, sezgi a`zolarini mukammallashuvi, xarakatlarni to’g’ri boshqara bilish bilan boglikdir. Rugiy rivojlanishda esa kishi shaxsidagi psixologik sifatlar va belgilarning shakllanishi, emotsional irodaviy, bilish jarayonida mugim uzgarishlar ruy beradi. Bolaning ijtimoiy rivojlanishi u ijtimoiy vaqtda katnasha boshlaganda uning xulkida, tevarak- atrofga bulgan munosabatida namoyon buladi. Sshaxsning shakllanishi kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan ijtimoiy-tarkibiy tajribani uzlashtirish, ta`lim-tarbiya berish orkali amalga oshiriladi. Bu xar xil faoliyatlarda yuzaga keladi. Bolalar egallashlari lozim bulgan mazmunni tanlash, uning egallab olishiga raxbarlik kilish kattlar tomonidan ta`lim-tarbiya jarayonda amalga oshiriladi. Tarbiya va ta`limning mazmuni, vositalari, metodlari, bolaning rivojlanish jarayoni ularning yoshi bilan izohlanadi. Jumladan, kichik uoshdagi bolalar bilan ish olib borilganda ularning mutsakil hayotga butunlay moslashmaganligi Xisobga olinadi. Keyingi yosh guruxlarda maktabgacha yoshdagi bolaning mutsakilligi, moslashishi ancha oshib boradi. Shunga muvofik tarzda ta`lim-tarbiyaviy ishlarning vazifalari, mazmuni, vositalari uzgaradi. Bolalarning maktabgacha §shning oxiriga borib erishgan rivojlanish darajasi ular bilan olib boriladigan ta`lim-tarbiya ishini murakkablashtirish imkonini beradi. Ijtimoiy-tarixiy tajribani uzlashtirish faol ish jarayonida yuz beradi. Faollik bolaga xos xususiyatdir. Tarbiya jarayonidagi faollik asosida faoliyatning har xir turlari shakllanadi. Ulardan asosiylari- munosabatda bulish faoliyati, bilish, buyumlar bilan buladigan faoliyat, uyin, oddiy mexnat va uquv faoliyatlaridir. Ta`lim-tarbiya orqali amalga oshiriladigan faoliyatlarni maktabgacha yoshdagi bolalar birdaniga uzlashtirib olmaydigan, ularni bolalar tarbiyachi rahbarligida sekin-atsa egallab boradilar. Bolalar hayotining birinchi yilidanok faoliyatning eng oddiy turlari undagi shaxsiy kobiliyatlar, xususiyatlar, tevarak-atrofga ma`lum bir munosabatning shakllanida asos bulib xizmat kiladi. MU` kattalarning bolalar bilan buladigan qissiy, qissiy-predmetli munosabatlaridanok bolada datslabki ijtimoiy talabni vujudga keltiradi, datslabki xarakat va tasavvurlar, tasurotlar shakllana boshlaydi. Xarakat usullarini egallab borish orkali bolada faollik rivojlanadi. Ammo faollikning kay darajada rivojlanib borishi irsiyatga hamda taklidchanlik kobiliyatiga boǵliq. Bola hayotining datslabki yillarida kattalar bilan buladigan munosabati va narsa-buyumlar bilan bajargan xarakati asosiy faoliyat turi hisoblanadi. Bola bilan muomala kilish orkali kattalar ularni atsa- sekin buyumlar olamiga olib kiradilar. Mana shu yul bilan bola buyumlar bilan buladigan faoliyatning uziga xos tomonlarini egallab boradi. 2,5-yoshdan keyin buyumlar bilan buladigan faoliyatda bolalar ancha yukori kursatkichlarga erishadilar va ularning uyin hamda tasviriy faoliyatga utishlari uchu nasos yaratiladi. Kattalar tomonidan tashkil etilgan muomala munosabatlarida, faoliyatlarda uz-uzini anglab olishning datslabki shakllari shakllanadi. Mashǵulotlardagi ukuv faoliyati orkali bolalar tevarak atrofidagi tabiat tuǵrisidagi, ijtimoiy hayot, kishilar tuǵrisidagi bilimlarni uzlashtirib oladilar. Shuningdek ularning akliy va amaliy bilimlari kengayib boradi. Agar ta`lim jarayonida 3-4 yoshli bolalar dikkati tabiat, kishilar tuǵrisidagi konkret faktlarga karatilsa, 5-6 yoshli bolalarga ta`lim berishda asosiy e`tibor muhim boǵlikliklar va munosabatlarga, ulardagi oddiy tushunchalarni shakllantirishga karatiladi. Bular orkali bolalarda tushunarli tafakkur rivojlantiriladi. Kichik maktab yoshidagi bolalar uchun ukish asosiy faoliyat bulib koladi va bu faoliyatni bolalar ijtimoiy ahamiyatli faoliyat deb anglay boshlaydilar. Bola uzini maktab ukuvchisi deb tushuna boshlaydi. Demak, bolani tarbiyalashda, uning rivojlanishida faoliyat etakchi rol uynaydi. Shuning uchun ta`lim-tarbiya muassasalarida va oilada bolaning hayotini u turli-tuman faoliyatlar bilan shuO`ullana oladigan kilib tashkil etish kerak. Bunga albatta, bolalar faoliyatining mazmunini boyitib borish, yangi bilim malakalarni singdirish mutsakilligini rivojlantirish bilan erishiladi. Odam shaxsini shakllantirish bu tevarak-atrofdagi dunyoga, tabiatga, mehnatga, boshqa odamlarga va uziga munosabat sitsemasini nzchil uzgartirish va murakkablashtirishdir. Bu uning butun hayoi davomida ruy beradi. Bunda bolalik va usmirlik yoshi ayniqsa muhimdir. Odamning shaxs sifatida rivojlanishi uning jismoniy va ma`naviy kuchlari birligida har tomonlama va yaxlit amalga oshiriladi. Dunyo qarash, e`tikod, ma`naviy sifatlar, his-tuyǵular (burch, vijdon, mas`uliyat, muhabbat) madaniyati anik tarixiy ijtimoiy sharoitda yaratiladi va shaxsning shakllanishiga ta`sir, etadi. Psixolrgiya va pedagogika odan shaxsi faoliyati va muomala-da shakllanadi Hamda rivojlanadi, deb ta`kidlaydi. Agar odam ijtimoiy faoliyatning turli xillarida o`quv, ishlab chiqarish faoliyati va hokazolarda ishtirok etsa, bu faoliyat shaxsni rivojlantiradi, lekin faoliyat odamni u yoki bu ijtimoiy muno-sabatlardan chegaralab kuysa, u shaxsning rivojlanishiga tuskin-lin kiladi, yoki uning rivojlanishini buzadi. Shaxsning etakchi xususiyatlari shaxsga, uning ichki dunyosiga tashqi ta`sir natija-sida rivojlanzdi. Shaxsning ma`naviy mazmuni - bu shaxsning uz ichki ishining yakuni bulib, bu jarayonda tashki ta`sirlar qayta ishlanadi va uzlashtiriladi. Odamning rivojlanishi — bu miqdor va sifat uzgarishi, eskining yuk bulishi va yangining vujudga kelishi jarayoni bulib, uning manbai va harakatlantiruvchi kuchlari shaxsning Ham ta-biiy, Ham ijtimoiy tomonlarining ziddiyatli uzaro aloqasida yashiringandir. Odamning tabiiy tomoni uning butun umri davomida rivoj-lanadi va uzgaradi. Bu rivojlanish va uzgarishlar yosh xusu-siyatiga ega buladi. Sshaxsning ijtimoiy rivojlanish manbai shaxs bilan jamiyatning ziddiyatli uzaro alokasida yashiringandir. Maktabgacha pedagogika fani bu ziddiyatli uzaro aloqani ochib tashlaydi va ulardan shaxsni shakllantirish uchun foydalanadi. Jumladan, bolaning odamlar hayotida ishtirok etish eqtiyoji bilan u intilishni amalga oshirish imkoniyatlari urtasndagi ziddiyat faoliyat sifatida uyinning vujudga kelishi va rivojlanishiga Hamda bolalardagi uyin faoliyatida ijtimoiy xulk- atvor shakllari, ijtimoiy munosabatlar va hokazolarning shakllanishiga olib keladi. Sshaxsni shakllantirish tarbiya jarayonida ruy beradi, nson tarbiyasi uning xalq baxt-saodati yulidagi bunyodkorlik mehnatida, ijtimoiy hayotda, sotsial-iqtisodiy va madaniy turmish vazifalarini hal etishda amaliy ishtirokidan ajralmasdir. Sshaxsni shakllantirishga uchta omil tarbiya, ijtimoiy muhit va irsiyat nishonalari ta`sir kursatadi. Maktabgacha pedagogika tarbiyani etakchi omil deb karaydi, chunki bu tuplangan ijtimoiy tajribani etkazish uchun yosh avlodga ta`sir kursatishning maxsus uyushtirilgan sitsemasidir. U oilada, bolalar boǵchasida, maktabda, mehnat jamoalarida amalga oshirilib, turmushni, faoliyatni, muomalani tashkil etishga karatilgandir. Sshaxsni shakllantirishga muhit — ijtimoiy va tabiiy muhit katta ta`sir kursatadi. Ijtimoiy muxit shaxsni rivojlantirish-da utsun ahamiyatga ega ishlab chiqarishning tarahqiyot darajasi va ijtimoiy munosabatlar xususiyati kishilar faoliyati va dunyo qarashi xususiyatini belgilab beradi. Bizning jamiyatimizda sotsialitsik turmush tarzi tarkib topgan, U shaxsni shakllan-tirishda muxim omil xisoblanadi. Tabiiy muhit (iqlim sharoitlari, usimliklar, hayvonot dunyoining ahvoli) Ham shaxsning shakllanishiga ta`sir kursatadi. Sotsialitsik jamiyat tabiiy boyliklarni muhofaza kilib va kupaytirib, kishilarini xayvonlarni, usimliklarni, suv havzalarini va hokazolarni muxofaza etishga jalb kiladi, tabiat bilan faol mulohatda bulish uchun keng imkoniyatlar yaratadi, bu esa uz navbatida odamga har tomonlama ta`sir kursatadi. Irsiyat nishonalari shaxsni shakllantirishning ob`ektiv omillariga kiradi. Odamlar organizmdagi anatomik tuzilishni, fiziologik O`arakatni, modda almashinuvi tipini, asab sitsemasi tipi (bular uning atrof-muhit ta`siriga be-riluvchan qilib kuyadi), asab reaktsiyalari jushhinligi va tezli-gini meros O`ilib oladilar. Asosiy shartsiz reflekslar Ham, xilma-xil faoliyatturlariga kobiliyatning alohida anatomik- fiziologik asoslari — qobiliyat nishonalari ham meros buladi. Irsiyat yununlari tuǵrisidagi fan — genetika odamlarda yuzlab turli kobnliyat nishonalari — mutlah eshitish, favhulodda kurish xotirasi, hoyat tez ta`sirlanishdan tortib nodir matematik va badiiy itse`dodgacha mavjud bulishini nazarda tutadi. 2. Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning roli. Bola shaxsining shakllanish jarayoni tarbiya va ta`lim sharoitida insoniyatning ijtimoiy-tarixii tajribasini uzlashtirish orqali amalga oshiriladi. Bu xilma-xil faoliyat turlarnda ruy beradi. Natijada bola uzi yashayotgan jamiyat ijtimoiy munosabatlari sitsemasiga kiradi. Bolaning ijtimoiy tajribani uzlashtirish tajribasi uzok davom etadigan murakkab jarayondir. qiyinchilik shundan iboratki, bola, bir tomondan, mazmun, hajm va umumlashtirish darajasi jihatidan murakkab bulgan insoniy tajribani uzlash-tirishi kerak, ikkinchi tomondan, u mazkur tajribani uzlash- tirish usullarini hali egallamagan buladi. Tarbiya va ta`lim jarayonida katta yoshli odam bolaga tushu-narli bulgan mazmunni tanlaydi, uning uzlashtirishiga rahbar-lik kiladi. Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning etakchilik roli shu bilan belgilanadi. Bunda bolaning ruhiy-fiziologik imkoniyatlari, ularning jushqinligi O`isobga olinadi. Shu munosabat bilan tarbiya jarayonining uzi doimiy bulib qolmaydi. U uzgarib boradi uning mazmuni boyiydi va murakkablashadi, shakllari uzgaradi, usa§tgan odam shaxsiga ta`sir kursatish usullari tobora xilma-xil bulib boradi. Tarbiyaning uzgarishi bolaning eng yahin rivojlanish zonalari (L. S. Vigotskiy) bilan boǵlik bulib, ular ancha murakkab mazmundagi bilimlar, kunikmalar, faoliyat turlari va hokazolarni uzlashtirishga ruhiy-fiziologik imkoniyatlar paydo bulishi bilan ajralib turadi (masalan, emaklashdan keyin yurish bijir-bijirdan keyin faol nutkni uzlashtirish ancha miqdordagi ta`savvurlarga ega bulgandan keyin tushunchalar darajasidagi bilimlarni uzlashtirish buyum asosidagi uyin, mehnat faoliyatining vujudga kelishi va hokazo). Tarbiya va ta`lim eng yahin rivoj-lanish zonasiga asoslanib, bugungi rivojlanish darajasidan oldinda boradi va bolaning rivojlanishini olǵa harakatlan-tiradi. Odam shaxsining rivojlanishi bir qancha bosǵichdan utadi. har bir navbatdagi bosqich avvalgisi bilan mutsahkam boǵliq bula-di, avval erishilgan bosqich yanada yukorirok, bosqichning tuzi-lishiga uzviy tarzda kushiladi. Ilk yosh boskichida shakllanadigan rivojlanish odam uchun vahtincha emas, doimiy ahamiyatga ega buladi. Mazmun, metodlar, tashkil etish shakllari alohadorligi birinchi bosqichdan oxirigacha tarbiyaning uziga xos xususiyati hisoblanadi. Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning hal qiluvchi roli kuzi ojiz va kar bolalar uchun muljallangan jamoat muassa-salarida ayniqsa anik namoyon buladi. Bunday bolalar uchun ishlab chiqilgan tarbiya sitsemasi ularni turmushga va mehnat faoliyatiga tayyorlashni ta`minlaydi. Biroq tarbiya bola rivojlanishini jadallashtirmasligi uning. biror tomonining ruhiy rivojlanishini sun`iy ravishda tezlashtirmasligi kerak. Sshuning uchun maktabgacha tarbiya pedagogikasida bola shaxsini har tomonlama va uyǵun rivojlantirish, uning rivojlanishini boyitish maksadi urtaga kuyiladi (A. V. Zaporojets). Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning etakchilik roli pedagogning Ham etakchilik rolini, uning har bir bola shaxsini shakllantirish uchun mas`uliyatini qaror toptiradi. Taniqli sovet pedagogi A.S.Makarenko pedagogning roli va mas`ulnyatini ta`kidlab shunday ezgan edi Tarbiyaviy ta`sirning royat qudratli ta`sir kursata olishiga ishonchim komil. Agar odam yomon tarbiyalangan bulsa, bunda fahat tarbiyachilar aybdorligiga aminman. Agar bola yaxshi bulsa, buning uchun u tarbiyadan, uz bolaligidan karzdordir. 3.Bolani tarbiyalash va rivojlantirishda faoliyatning roli. Bolaning faolligi ijtimoiy tarixiy tajribani uzlashtirishga §rdam beradi, buning asosida roli uning bilish, kurgazmali, uyin, eng oddiy mehnat va ukuv kabi xilma-xil faoliyat turlari, shuningdek, muomalasi shakllanadi. Bola u yoki bu faoliyatni uzlashtirib, faollik kursatadi, ayni paytda shu faoliyat bilan boǵliq bilimlar, malaka, kunikmalarni uzlashtiradi, Shu asosda unda xilma-xil qobiliyatlar va shaxs xususiyatlari shakllanadi. Bolaning faoliyatdagi faol mavkei uni fakat tarbiya ob`ek-tiga emas, shu bilan birga tarbiya sub`ektiga Ham aylantirdi. Bu bolani tarbiyalash va rivojlantirishda faoliyatning etakchilik rolini belgilaydi. Bolalarning rivojlanishi va tarbiya-lanishining yosh bilan bog`lik davrlarida faoliyatning turli xillari yonma-yon buladi va uzaro ta`sir kursatadi, lekin bunda ularning roli bir xil bulmaydi: Har bir boskichda faoliyatning etakchi turi ajratiladi, unda bolaning rivojlanishidagi asosiy yutuklar namo§n buladi. Har bir faoliyat ehtiji, sabablar, faoliyat mahsadi, mavzui, vositalari, buyumlar bilan amalga oshi- riladigan harakatlar va nihoyat, natija bilan ajralib turadi. Ilmiy ma`lumotlarning dalolat berishicha, bola ularni darhol emas, balki atsa-sekin va katta yoshdagi odamning rahbarligida egallaydi. Bola faoliyatining xilma- xilligi va boyligi, uni egallashdagi muvaffahiyat oiladagi, bolalar boqchasidagi tarbiya va ta`lim sharoitlariga bog’lik, buladi. (A. N. Leontev va boshqalar). Bolaning datslabki yoshlaridan boshlab faoliyatning eng oddiy turlari uning shaxsiy qobiliyatlarini, xususiyatlarini va at-rofdagi narsalarga munosabatini shakllantirishning asosi hisoblanadi. Ilk yoshdagi bolaning kattalar bilan muomalasining (hissiy va hissiy- predmetli muomalasining) eng oddiy turlari unda taassurotlarga bulgan ehtiyojini rivojlantiradi, tasavvurlarini shakllantiradi. Yangi xarakat usullarini egallab borgan sayin bolalarning faolligi oshib boradi. Biroq faollik darajasi, uning rivojlanishi irsiy jihatdan shart qilib quyilgan zamin-ga, tahlid kilishga ham borliq buladi. Hayotning datslabki yil-larida kattalar bilan muomala qilishni va buyumlar bilan ish olib borishni uz ichiga oladigan yul-yurik tadqiqot faoliyati bolalar faoliyatining asosiy turlari buladi. Tarbiyachilar bola- lar bilan muomalada bular ekanlar, ularni buyumlar dunyosiga olib kiradilar. Shunday yul bilan bolalar uziga xos buyumlar bilan bog`liq faoliyatni egallaydilar. Bunda muomalaning uzi bola uchun zarur eqtiyojga aylanadi. Buyumlar bilan boǵlik faoliyatni tashkil etish oilada Ham, maktabgacha tarbiya muassasasida Ham bir va ikki eshli bolalarni tarbiyalash vazifalaridan biri hisoblanadi, chunki bu faoliyatda barcha bilish jarayonlari, mahsadlari va xulk-atvor sabablari rivojlanadi. Bu faoliyatda bolalar tarbiyachilar rahbarligida buyumlarning xususiyatlari, ular bilan kilinadigan harakatlar tuǵrisida datslabki bilimlarni uzlashtiradilar. Bola ikki yarim yoshga tulganda buyumlar bilan boǵlik fao-liyat va muomala ancha yuqori rivojlanish darajasiga erishadi, o`yin va tasviriy faoliyatga utish uchun asos yaratiladi. Kattalar uyushtiradigan mulohot va faoliyatda bolalarda uzini-uzi anglashning datslabki shakllari shakllanadi. Bola uziii atrof-dagi odamlardan ajratadigan, uz imkoniyatlarini anglab etadigan bula boshlaydi. Mutsakillik rivojlanishining ana shu boskichida bolalar kattalarning vasiyligini qisman cheklashga intiladilar. uzini-uzi anglashning datslabki shakllari xulq-atvor sabablarini shakllantirishning boshlanishi buladi. Ilk yoshdagi bolalarning faolligi va mutsahilligi bevosita katta odamning ishtiroki va ta`siri otsida ruy bersa, 4-6 yoshli bolalar xilma-xil faoliyatga tobora mutsahil, uz xoxishlariga kura kushiladilar, bunda ongning roli oshadi va ba`zan ijodiy xususiyatga ega buladi. Ilmiy tadkikotlarning kursatishicha, maktabgacha tarbiya yoshi-da etakchi buladigan uyin faolyyatida maktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy, bilish faolligi rivojlanadi. Tarbiyachilar rah-barligidagi uyinlar choǵida bolalar turli harakat usullarini, buyumlar, ularning xususiyatlari va belgilari tuǵrisidagi bilim-larni uzlashtiradilar. Bolalar makon, vakt munosabatlarini, uxshashlikka va bir xillikka oid alokalarni anglab etadi-lar, tushunchalarni egallaydilar. harakatli uyinlar harakatlarning rivojlanishiga, makonda yul-yuriq topishga yordam beradi. Birgalikdagi uyinlarda bolalar odamlar urtasidagi munosabat- larni, harakatlarni muvofiklashtirishning ahamiyatini anglab etadilar va uzlashtiradilar, atrofdagi narsalar tuǵrisidagi tasavvurlarini kengaytiradilar. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda uyin faoliyatining maz-muni xilma-xil buladi va har tomonlama rivojlanish imkoniyat-lari kengayadi. Uyin hayolni rivojlantirishga, atrofdagn vokelik, odamlar mehnati turrisidagi bilimlarni chuqurlashtirishga, shaxs-ning jamoachilik xususiyatlarini shakllantirishga kumaklashadi. Muntazam mehnat topshiriqlari uz faoliyatini jamoat man-faatlariga buysundirish, ijtimoiy foyda kelishiga amal kilish, mehnatning umumiy natijalaridan quvonish kunikmalarini tarbiyalaydi va rivojlantiradi. Mashǵulotlardagi eng oddiy ukuv faoliyati atrofdagi tabiat, ijtimoiy turmush, odamlar hakidagi bilimlarni uzlashtirishga, shuningdek ahliy va amaliy kunikmalarni shakllantirishga yordam beradi. Agar 1-3 yoshda ta`lim paytida bolalarning e`tibori tabiat, odamlar xayotidagi anik faktlar va hodisalarga qaratilsa, 5-6 yoshli bolalarga ta`lim berish muhim aloqalar va munosabatlarni uzlashtirishga va aloqalarni umumlashtirishga Hamda eng oddiy tushunchalarni shakllantirishga karatilgan bula-di, bu esa bolalarda tushunish tafakkurining rivojlanishiga olib keladi. uzlashtirllgan bilimlar va rivojlangan ahliy qobiliyatlarni bolalar xilma-xil uyinlarda va mehnatda kullaydilar. Bularning hammasi bola shaxsining rivojlanishiga ta`sir etadi, unda faoliyatning yangi mazmuniga qiziqishni shakllantiradi. Maktabgacha yosh davridagi eqtiyojlar, his-tuyǵular, sabablar, mahsadlarni tarbiyalash va rivojlantirish shu darajaga etadikn, u bolaga maktabdagi muntazam uqishga utish imkonini beradi. Kichik maktab yoshida asosiy narsa ukish bulib qoladi va uni bolalar ijtimoiy ahamiyatga molik faoliyat sifatida tushuna-dilar. Bolaning jamiyatdagi yangi mavqei uz xatti-harakatini va tengdoshlarining xatti-harakatini uzgacha nuktai nazardan — maktab uquvchnsi nuqtai nazaridan baholashni shart qilib kuyadi. Bola faollik, ijodkorlik kursatib, kattalarning uning xulk-atvoriga va faoliyatiga kuyayotgan tobora murakkablashib boraetgan talablarini bajarishga intiladi. Har bir faoliyat turining mazmuni va tuzilishining ijti-moiy-tarixiy tabiati har bir yosh avlodga ob`ektiv ravishda berilgan buladi. Odamlarning ishlab chikarish qurollarida, bilimlarda, san`atda, ahlokda va hokazolarda jamlangan sermahsul faoliyati natijalari birgalikdagi faoliyatda va mulokotda bulgan paytda tarbiya va ta`lim vositasida katta avloddan kichiklarga beriladi. Odam shaxsining ijtimoiy tabiati ana shunday shakllanadi. Tarbiya tarbiyalanuvchida kuchli faoliyat eqtiyojini uyqotib, yangi qulq- atvor sifatlarini shakllantirishga yordam bergandagi-na kutilgan natijalarga erishadi. Bolani tarbiyalash va rivojlantirishda faoliyatning etakchi-lik roli turrisidagi qoidadan kelib chiqib, uning ukuv-tarbiya muassasalaridagi va oiladagi hayotini u faoliyatning xil-xil turlariga boy buladigan qilib uyushtirish zarur. Bunda ularga mazmunni boyitishga, yangi kunikmalarni uzlashtirishga, mutsakil-likni rivojlantirishga qaratilgan rahbarlik ta`minlanishi kerak. Tarbiya va ta`limning mazmuni, vositalari, metodlari bolalarning rivojlanish jarayoni, ularning yoshi bnlan izoqlanadi. Jumladan, kichik yoshdagi bolalar bilan ish olib borganda ularning mutsahil hayotga butunlay moslashmaganligi hisobga olinadi. Keyingi yosh gruppalarida maktabgacha yoshdagi bolaning mutsakilligi va moslashishi ancha oshib boradi, shunga muvofiq tarzda ta`lim-tarbiyaviy ishlarning vazifalari, mazmuni, vositalari va metodlari uzgaradi. Bolaning maktabgacha yoshning oxiriga borib erishgan rivojlanish darajasi ular bilan olib boriladigan tar-biya-ta`lim ishini murakkablashtirish imkonini beradi. Tarbiya vazifalari mazmuni, metodlarini yoshga karab tabaka-lashtirish hozirgi fanda qabul qilingan odam qayotini davrlarga bulishga tayanadi. Bir tomondan, vahtni orkaga qaytarib bulmasligi, odam umrining qancha davom etishi va ikkinchi tomon-dan, tarbiya va ta`lim sitsemasi bilan izoqlanadigan ruhiy rivojlanishning olǵa harakat qilishi yoshga qarab tabakalashtirishning asosi hisoblanadi. Yosh davrlari — odam rivojlanishining majburiy bosqichlaridir. Har bir yosh davri yashalgan yosh, organizm biologik sitsema-larining etilish darajasi, ularning vazifalari, shu bilan birga odamning hayotiy tajribasi, bilimlarining hajmi, faoliyat turlari va mazmuni bilan belgilanadi. Yosh kattalashgan sari ruhiy faoliyat boyib boraveradi, shu bilan birga teskari jarayon ham ruy beradi, shu sababli har bir yosh uchun shaxsning sensor, akliy, hissiy, irodaviy, sababiy tomonlari kabi xususiyatlar xosdir, ular orasidagi uzaro aloqa uzgaradi, bu esa rivojlanishning umumiy darajasiga, xulk-atvor-ni tartibga solishga ta`sir kursatadi. esh bilan birga faoliyat-ning etakchi turi xam uzgaradi. Biroq shaxsning ruhiy rivojla-nish darajasi fahat yashagan yillar natijasi emas har qanday yoshda, ayniksa bolalikda tarbiya va ta`lim sitsemasi, shaxsning faoliyati va faolligi hal kiluvchi ta`sir kursatadi. esh bilan boǵlik. rivojlanish muddatlarida uziga xos siljishlar xam bulishi mumkin. Ilk yoshdagi bolalar yordamga muhtoj, kungli nozik buadi. Shu bilan birga bu usish va rivojlanish sur`atlari juda yukori bulgan yoshdir. Shu sababli tulakonli rivojlanishni ta`minlash uchun bolalarning soǵliqini muhofaza kilish va mutsahkamlash, ularning hayotini tuǵri tashkil etish uchun har bir bolaning hissiy ijobiy holatiga kumaklashuvchi shart-sharoitlarini yaratish tug`risida g’amxurlik qilish zarur. Ilk yoshda bolalar emaklash, tirmashish, biror narsaga osilib uzini kutarish, yurish kabi xilma-xnl harakatlarni egallaydilar. Xarakat ayrim turlarining uz vahtida paydo bo`lishi va ketma-ketligi bolalarning uziga xos xususiyatlariga va tarbiya sistemasiga borliq buladi. Zotan, bolalarni yaxshi ovhatlantirish, parvarish kilksh, ular bilan tez-tez mulokotda bulib turish tufayli ular bu sharoitlar yuk bulgan paytdagidan ancha erta mutsakil yura boshlaydilar. Ilk yoshda sensor rivojlanish, ahliy rivojlanish asoslari, his- tuyǵularni, idrok etishni, tasavvurlarni takomillashtirish katta ahamiyatga ega. Nutqning shakllanishi 3 yoshgacha bulgan bolalarning muhim esh xususiyati hisoblanadi, 3 yoshga borganda bolalar ona tilining deyarli barcha jihatlarini egallagan buladilar va kattalar hamda tengdoshlari bilan nutkdan muomala vositasi sifatida foydalanadilar. Ilk yoshda buyshlar bilan ysh yuritishning asosiy yunalish-lari, uyin faoliyati, tasviriy, kontsruktorlik faoliyatining eng oddiy shakllari tarkib topadi. Bolalar uziga-uzi xizmat kursa-tishning eng sodda kunikmalarini egallaydilar, bu bolaning uziga xos mutsahilligini belgilab beradi. Kichkintoylarda datslabki uch yoshda tengdoshlari bilan uzaro munosabatlar rivojlanadi ular birgalikdagi uyinlarda bir-birlari bilan muomalada bulishni va uzlarini uyin qoidalariga muvofiq tutishni urganadilar. Yosh xususiyatlari fakat akliy sohagagina emas, shu bilan birga hissiy, irodaviy, sabab sohalariga ham taallukli buladi hayotning datslabki yillarida bolalarning xulq-atvori asosan bevosita his-tuyǵular bilan tartibga solinadi, lekin shu yoshdayok irodani tarbiyalashni boshlash, ularga umumiy qabul kilingan normalar va qoidalarni tushunishni urgatib borish kerak. Bolalarni har tomonlama rivojlantirish va tarbiyalash uchun ularning yosh va uziga xos xususiyatlarini bilish kerak, bu ishni ilk yoshdan boshlab amalga oshirish zarur. Ilk yoshdagi bolalarni tarbiyalash sitsemasi yosh avlod umumiy ta`lim- tarbiya tayyorgarligining tarkibiy kismi hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari va ularni tarbiyalash. Maktabgacha yoshda bola organizmining takomillashishi davom etadi 3 yoshdan 5 yoshgacha bolaning usish sur`ati avvalgi yosh davriga nisbatan birmuncha susayadi, lekin 5 yoshdan 6 yoshgacha kuchayadi. Umumiy usish va tana oǵirligining oshishi bilan bir vaktda bolaning barcha asosiy tuqimalari va organlari anatomik uzgarishlari va funktsional rivojlanishi ruy beradi. Atsa- sekin skelet qotib boradi, muskullar hajmi oshadi, bola organizmining ishlash qobiliyati kuchayadi. Shu bilan birga asab hujayralari tez charchaydi va madori kuriydi. 6-5 yoshga kelib bola yurish, yugurish, sakrash, arkonga osilib chikish, uloqtirish va hatto chanǵida yurish, konkida uchishdek murakkab harakat turlarini muvaffakiyatli egallaydi. Jismoniy tarbiya maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ish olib borishda markaziy urin tutadi. Bolaning imkoniyatlariga muvofik oilada va bolalar boqchasida ta`sir kursatishning anik vositalari va metodlarnni kullash sitsemasi hayot, ovhatlanish tartibi, gimnastika va xarakatli uyinlar, chiniqish usullari belgilanadi. Maktabgacha yoshdagi bolada miya qobiǵi funktsional faolligi takomillashib boradi. Asab sitsemasining yuksak darajada ta`sirchanligi idrok etishning yorkinligi, utkir-ligini, bolalar ta`sirlanuvchanligini shart kilib kuyadi, shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolani tarbiyalash va unga ta`lim berish-da taassurotlar va bilimlarni (bu asosan atrofdagi xayot haqidagi eng oddiy bilimlar buladi) tanlash muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha yoshda tarbiya muvofiq tarzda olib borilganda kurish, eshitish, hid bilish kabi idrok etish usullari, kurgazmali-ta`sirchan va obrazli fikrlash, irodaviy, hissin va sabab jarayonlari rivojlanadi. Bolalar bilish jarayonini egallab borar ekanlar, eng oddiy tahlil eti shva umumlashtirish, tasniflashga kodir bulib boradilar, uzlarini urab turgan buyumlar va xodisalar tuǵrisida muloqaza bildira boshlaydilar. Umuman maktabgacha yosh sinchkovlik, kizikuvchanlik bilan ajralib turadi. Nazorat uchun savol. 1. Rivojlanishning asosiy mazmuni nima 2. Sshaxsning rivojlanishi uchun zarur omillar kaysilar 3. Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning mohiyati nimada 4. Јaysi faoliyat jarayonida urinli rivojlantirish mumkin 5. Maktabgacha yoshdagi bolalarni yosh hususiyatlarini izohlang. 6. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni jismoniy rivojlanishini asoslab bering