MAKTABGACHA TA`LIM YOSHDAGI BOLALARNING
RIVOJLANISHI, TARBIYASI VA KAMOLATI
Reja
1. Shaxsni rivojlantirish haqida tushuncha.
2. Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning roli.
3. Bolani tarbiyalash va rivojlantirishda faoliyatning roli.
4. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari va ularni
tarbiyalash.
Tayanch tushunchalar. Maktabgacha yoshdagi bola. . Shaxsni
rivojlantirish. Shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning roli. Faoliyatning roli.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlari va ularni tarbiyalash.
Shaxsni rivojlantirish hakida tushuncha. Rivojlanish kishidagi
jismoniy, ruxiy va ijtimoiy jarayon bo’lib, u barcha tuxma va egallangan
miqdor va sifat uzgarishlarini uz ichiga oladi.
Jismoniy rivojlanish buyicha usishi, vazinning kuchini ortishi, sezgi
a`zolarini mukammallashuvi, xarakatlarni to’g’ri boshqara bilish bilan
boglikdir.
Rugiy rivojlanishda esa kishi shaxsidagi psixologik sifatlar va
belgilarning shakllanishi, emotsional irodaviy, bilish jarayonida mugim
uzgarishlar ruy beradi.
Bolaning ijtimoiy rivojlanishi u ijtimoiy vaqtda katnasha boshlaganda
uning xulkida, tevarak- atrofga bulgan munosabatida namoyon buladi.
Sshaxsning shakllanishi kishilik jamiyati tomonidan yaratilgan
ijtimoiy-tarkibiy tajribani uzlashtirish, ta`lim-tarbiya berish orkali amalga
oshiriladi. Bu xar xil faoliyatlarda yuzaga keladi. Bolalar egallashlari lozim
bulgan mazmunni tanlash, uning egallab olishiga raxbarlik kilish kattlar
tomonidan ta`lim-tarbiya jarayonda amalga oshiriladi. Tarbiya va ta`limning
mazmuni, vositalari, metodlari, bolaning rivojlanish jarayoni ularning yoshi
bilan izohlanadi. Jumladan, kichik uoshdagi bolalar bilan ish olib borilganda
ularning mutsakil hayotga butunlay moslashmaganligi Xisobga olinadi.
Keyingi yosh guruxlarda maktabgacha yoshdagi bolaning mutsakilligi,
moslashishi ancha oshib boradi. Shunga muvofik tarzda ta`lim-tarbiyaviy
ishlarning vazifalari, mazmuni, vositalari uzgaradi. Bolalarning maktabgacha
§shning oxiriga borib erishgan rivojlanish darajasi ular bilan olib boriladigan
ta`lim-tarbiya ishini murakkablashtirish imkonini beradi.
Ijtimoiy-tarixiy tajribani uzlashtirish faol ish jarayonida yuz beradi.
Faollik bolaga xos xususiyatdir. Tarbiya jarayonidagi faollik asosida
faoliyatning har xir turlari shakllanadi. Ulardan asosiylari- munosabatda
bulish faoliyati, bilish, buyumlar bilan buladigan faoliyat, uyin, oddiy mexnat
va uquv faoliyatlaridir. Ta`lim-tarbiya orqali amalga oshiriladigan
faoliyatlarni
maktabgacha
yoshdagi
bolalar
birdaniga
uzlashtirib
olmaydigan, ularni bolalar tarbiyachi rahbarligida sekin-atsa egallab
boradilar.
Bolalar hayotining birinchi yilidanok faoliyatning eng oddiy turlari
undagi shaxsiy kobiliyatlar, xususiyatlar, tevarak-atrofga ma`lum bir
munosabatning shakllanida asos bulib xizmat kiladi. MU` kattalarning
bolalar bilan buladigan qissiy, qissiy-predmetli munosabatlaridanok bolada
datslabki ijtimoiy talabni vujudga keltiradi, datslabki xarakat va tasavvurlar,
tasurotlar shakllana boshlaydi.
Xarakat usullarini egallab borish orkali bolada faollik rivojlanadi.
Ammo faollikning kay darajada rivojlanib borishi irsiyatga hamda
taklidchanlik kobiliyatiga boǵliq. Bola hayotining datslabki yillarida kattalar
bilan buladigan munosabati va narsa-buyumlar bilan bajargan xarakati asosiy
faoliyat turi hisoblanadi. Bola bilan muomala kilish orkali kattalar ularni atsa-
sekin buyumlar olamiga olib kiradilar.
Mana shu yul bilan bola buyumlar bilan buladigan faoliyatning uziga
xos tomonlarini egallab boradi.
2,5-yoshdan keyin buyumlar bilan buladigan faoliyatda bolalar ancha
yukori kursatkichlarga erishadilar va ularning uyin hamda tasviriy faoliyatga
utishlari uchu nasos yaratiladi. Kattalar tomonidan tashkil etilgan muomala
munosabatlarida, faoliyatlarda uz-uzini anglab olishning datslabki shakllari
shakllanadi.
Mashǵulotlardagi ukuv faoliyati orkali bolalar tevarak atrofidagi
tabiat tuǵrisidagi, ijtimoiy hayot, kishilar tuǵrisidagi bilimlarni uzlashtirib
oladilar. Shuningdek ularning akliy va amaliy bilimlari kengayib boradi.
Agar ta`lim jarayonida 3-4 yoshli bolalar dikkati tabiat, kishilar
tuǵrisidagi konkret faktlarga karatilsa, 5-6 yoshli bolalarga ta`lim berishda
asosiy e`tibor muhim boǵlikliklar va munosabatlarga, ulardagi oddiy
tushunchalarni shakllantirishga karatiladi. Bular orkali bolalarda tushunarli
tafakkur rivojlantiriladi.
Kichik maktab yoshidagi bolalar uchun ukish asosiy faoliyat bulib
koladi va bu faoliyatni bolalar ijtimoiy ahamiyatli faoliyat deb anglay
boshlaydilar. Bola uzini maktab ukuvchisi deb tushuna boshlaydi.
Demak, bolani tarbiyalashda, uning rivojlanishida faoliyat etakchi rol
uynaydi. Shuning uchun ta`lim-tarbiya muassasalarida va oilada bolaning
hayotini u turli-tuman faoliyatlar bilan shuO`ullana oladigan kilib tashkil
etish kerak. Bunga albatta, bolalar faoliyatining mazmunini boyitib borish,
yangi bilim malakalarni singdirish mutsakilligini rivojlantirish bilan
erishiladi.
Odam shaxsini shakllantirish bu tevarak-atrofdagi dunyoga, tabiatga,
mehnatga, boshqa odamlarga va uziga munosabat sitsemasini nzchil
uzgartirish va murakkablashtirishdir. Bu uning butun hayoi davomida ruy
beradi. Bunda bolalik va usmirlik yoshi ayniqsa muhimdir.
Odamning shaxs sifatida rivojlanishi uning jismoniy va ma`naviy
kuchlari birligida har tomonlama va yaxlit amalga oshiriladi. Dunyo qarash,
e`tikod, ma`naviy sifatlar, his-tuyǵular (burch, vijdon, mas`uliyat, muhabbat)
madaniyati anik tarixiy ijtimoiy sharoitda yaratiladi va shaxsning
shakllanishiga ta`sir, etadi.
Psixolrgiya va pedagogika odan shaxsi faoliyati va muomala-da
shakllanadi Hamda rivojlanadi, deb ta`kidlaydi. Agar odam ijtimoiy
faoliyatning turli xillarida o`quv, ishlab chiqarish faoliyati va hokazolarda
ishtirok etsa, bu faoliyat shaxsni rivojlantiradi, lekin faoliyat odamni u yoki
bu ijtimoiy muno-sabatlardan chegaralab kuysa, u shaxsning rivojlanishiga
tuskin-lin kiladi, yoki uning rivojlanishini buzadi. Shaxsning etakchi
xususiyatlari shaxsga, uning ichki dunyosiga tashqi ta`sir natija-sida
rivojlanzdi. Shaxsning ma`naviy mazmuni - bu shaxsning uz ichki ishining
yakuni bulib, bu jarayonda tashki ta`sirlar qayta ishlanadi va uzlashtiriladi.
Odamning rivojlanishi — bu miqdor va sifat uzgarishi, eskining yuk
bulishi va yangining vujudga kelishi jarayoni bulib, uning manbai va
harakatlantiruvchi kuchlari shaxsning Ham ta-biiy, Ham ijtimoiy
tomonlarining ziddiyatli uzaro aloqasida yashiringandir.
Odamning tabiiy tomoni uning butun umri davomida rivoj-lanadi va
uzgaradi. Bu rivojlanish va uzgarishlar yosh xusu-siyatiga ega buladi.
Sshaxsning ijtimoiy rivojlanish manbai shaxs bilan jamiyatning ziddiyatli
uzaro alokasida yashiringandir.
Maktabgacha pedagogika fani bu ziddiyatli uzaro aloqani ochib
tashlaydi va ulardan shaxsni shakllantirish uchun foydalanadi. Jumladan,
bolaning odamlar hayotida ishtirok etish eqtiyoji bilan u intilishni amalga
oshirish imkoniyatlari urtasndagi ziddiyat faoliyat sifatida uyinning vujudga
kelishi va rivojlanishiga Hamda bolalardagi uyin faoliyatida ijtimoiy xulk-
atvor shakllari, ijtimoiy munosabatlar va hokazolarning shakllanishiga olib
keladi.
Sshaxsni shakllantirish tarbiya jarayonida ruy beradi, nson tarbiyasi
uning xalq baxt-saodati yulidagi bunyodkorlik mehnatida, ijtimoiy hayotda,
sotsial-iqtisodiy va madaniy turmish vazifalarini hal etishda amaliy
ishtirokidan ajralmasdir.
Sshaxsni shakllantirishga uchta omil tarbiya, ijtimoiy muhit va irsiyat
nishonalari ta`sir kursatadi. Maktabgacha pedagogika tarbiyani etakchi omil
deb karaydi, chunki bu tuplangan ijtimoiy tajribani etkazish uchun yosh
avlodga ta`sir kursatishning maxsus uyushtirilgan sitsemasidir. U oilada,
bolalar boǵchasida, maktabda, mehnat jamoalarida amalga oshirilib,
turmushni, faoliyatni, muomalani tashkil etishga karatilgandir.
Sshaxsni shakllantirishga muhit — ijtimoiy va tabiiy muhit katta ta`sir
kursatadi. Ijtimoiy muxit shaxsni rivojlantirish-da utsun ahamiyatga ega ishlab
chiqarishning tarahqiyot darajasi va ijtimoiy munosabatlar xususiyati kishilar
faoliyati va dunyo qarashi xususiyatini belgilab beradi. Bizning jamiyatimizda
sotsialitsik turmush tarzi tarkib topgan, U shaxsni shakllan-tirishda muxim
omil xisoblanadi.
Tabiiy muhit (iqlim sharoitlari, usimliklar, hayvonot dunyoining ahvoli)
Ham shaxsning shakllanishiga ta`sir kursatadi. Sotsialitsik jamiyat tabiiy
boyliklarni muhofaza kilib va kupaytirib, kishilarini xayvonlarni, usimliklarni,
suv havzalarini va hokazolarni muxofaza etishga jalb kiladi, tabiat bilan faol
mulohatda bulish uchun keng imkoniyatlar yaratadi, bu esa uz navbatida odamga
har tomonlama ta`sir kursatadi.
Irsiyat nishonalari shaxsni shakllantirishning ob`ektiv omillariga kiradi.
Odamlar organizmdagi anatomik tuzilishni, fiziologik O`arakatni, modda
almashinuvi tipini, asab sitsemasi
tipi (bular uning atrof-muhit ta`siriga be-riluvchan qilib kuyadi), asab
reaktsiyalari jushhinligi va tezli-gini meros O`ilib oladilar. Asosiy shartsiz
reflekslar Ham, xilma-xil faoliyatturlariga kobiliyatning alohida anatomik-
fiziologik asoslari — qobiliyat nishonalari ham meros buladi. Irsiyat yununlari
tuǵrisidagi fan — genetika odamlarda yuzlab turli kobnliyat nishonalari —
mutlah eshitish, favhulodda kurish xotirasi, hoyat tez ta`sirlanishdan tortib
nodir matematik va badiiy itse`dodgacha mavjud bulishini nazarda tutadi.
2. Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning roli.
Bola shaxsining shakllanish jarayoni tarbiya va ta`lim sharoitida
insoniyatning ijtimoiy-tarixii tajribasini uzlashtirish orqali amalga oshiriladi.
Bu xilma-xil faoliyat turlarnda ruy beradi. Natijada bola uzi yashayotgan
jamiyat ijtimoiy munosabatlari sitsemasiga kiradi.
Bolaning ijtimoiy tajribani uzlashtirish tajribasi uzok davom etadigan
murakkab jarayondir. qiyinchilik shundan iboratki, bola, bir tomondan,
mazmun, hajm va umumlashtirish darajasi jihatidan murakkab bulgan insoniy
tajribani uzlash-tirishi kerak, ikkinchi tomondan, u mazkur tajribani uzlash-
tirish usullarini hali egallamagan buladi.
Tarbiya va ta`lim jarayonida katta yoshli odam bolaga tushu-narli bulgan
mazmunni tanlaydi, uning uzlashtirishiga rahbar-lik kiladi. Bola shaxsini
rivojlantirishda tarbiyaning etakchilik roli shu bilan belgilanadi. Bunda
bolaning ruhiy-fiziologik imkoniyatlari, ularning jushqinligi O`isobga olinadi.
Shu munosabat bilan tarbiya jarayonining uzi doimiy bulib qolmaydi. U uzgarib
boradi uning mazmuni boyiydi va murakkablashadi, shakllari uzgaradi,
usa§tgan odam shaxsiga ta`sir kursatish usullari tobora xilma-xil bulib boradi.
Tarbiyaning uzgarishi bolaning eng yahin rivojlanish zonalari (L. S.
Vigotskiy) bilan boǵlik bulib, ular ancha murakkab mazmundagi bilimlar,
kunikmalar, faoliyat turlari va hokazolarni uzlashtirishga ruhiy-fiziologik
imkoniyatlar paydo bulishi bilan ajralib turadi (masalan, emaklashdan keyin
yurish bijir-bijirdan keyin faol nutkni uzlashtirish ancha miqdordagi
ta`savvurlarga ega bulgandan keyin tushunchalar darajasidagi bilimlarni
uzlashtirish buyum asosidagi uyin, mehnat faoliyatining vujudga kelishi va
hokazo). Tarbiya va ta`lim eng yahin rivoj-lanish zonasiga asoslanib, bugungi
rivojlanish darajasidan oldinda boradi va bolaning rivojlanishini olǵa
harakatlan-tiradi.
Odam shaxsining rivojlanishi bir qancha bosǵichdan utadi. har bir
navbatdagi bosqich avvalgisi bilan mutsahkam boǵliq bula-di, avval erishilgan
bosqich yanada yukorirok, bosqichning tuzi-lishiga uzviy tarzda kushiladi. Ilk
yosh boskichida shakllanadigan rivojlanish odam uchun vahtincha emas,
doimiy ahamiyatga ega buladi. Mazmun, metodlar, tashkil etish shakllari
alohadorligi birinchi bosqichdan oxirigacha tarbiyaning uziga xos xususiyati
hisoblanadi.
Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning hal qiluvchi roli kuzi ojiz va
kar bolalar uchun muljallangan jamoat muassa-salarida ayniqsa anik namoyon
buladi. Bunday bolalar uchun ishlab chiqilgan tarbiya sitsemasi ularni
turmushga va mehnat faoliyatiga tayyorlashni ta`minlaydi.
Biroq tarbiya bola rivojlanishini jadallashtirmasligi uning. biror
tomonining ruhiy rivojlanishini sun`iy ravishda tezlashtirmasligi kerak.
Sshuning uchun maktabgacha tarbiya pedagogikasida bola shaxsini har
tomonlama va uyǵun rivojlantirish, uning rivojlanishini boyitish maksadi
urtaga kuyiladi (A. V. Zaporojets).
Bola shaxsini rivojlantirishda tarbiyaning etakchilik roli pedagogning
Ham etakchilik rolini, uning har bir bola shaxsini shakllantirish uchun
mas`uliyatini qaror toptiradi. Taniqli sovet pedagogi A.S.Makarenko
pedagogning roli va mas`ulnyatini ta`kidlab shunday ezgan edi
Tarbiyaviy ta`sirning royat qudratli ta`sir kursata olishiga ishonchim
komil. Agar odam yomon tarbiyalangan bulsa, bunda fahat tarbiyachilar
aybdorligiga aminman. Agar bola yaxshi bulsa, buning uchun u tarbiyadan, uz
bolaligidan karzdordir.
3.Bolani tarbiyalash va rivojlantirishda faoliyatning roli.
Bolaning faolligi ijtimoiy tarixiy tajribani uzlashtirishga §rdam beradi,
buning asosida roli uning bilish, kurgazmali, uyin, eng oddiy mehnat va ukuv
kabi xilma-xil faoliyat turlari, shuningdek, muomalasi shakllanadi. Bola u yoki
bu faoliyatni uzlashtirib, faollik kursatadi, ayni paytda shu faoliyat bilan boǵliq
bilimlar, malaka, kunikmalarni uzlashtiradi, Shu asosda unda xilma-xil
qobiliyatlar va shaxs xususiyatlari shakllanadi.
Bolaning faoliyatdagi faol mavkei uni fakat tarbiya ob`ek-tiga emas, shu
bilan birga tarbiya sub`ektiga Ham aylantirdi. Bu bolani tarbiyalash va
rivojlantirishda
faoliyatning
etakchilik
rolini
belgilaydi.
Bolalarning
rivojlanishi va tarbiya-lanishining yosh bilan bog`lik davrlarida faoliyatning
turli xillari yonma-yon buladi va uzaro ta`sir kursatadi, lekin bunda ularning
roli bir xil bulmaydi: Har bir boskichda faoliyatning etakchi turi ajratiladi, unda
bolaning rivojlanishidagi asosiy yutuklar namo§n buladi. Har bir faoliyat ehtiji,
sabablar, faoliyat mahsadi, mavzui, vositalari, buyumlar bilan amalga oshi-
riladigan harakatlar va nihoyat, natija bilan ajralib turadi. Ilmiy
ma`lumotlarning dalolat berishicha, bola ularni darhol emas, balki atsa-sekin va
katta yoshdagi odamning rahbarligida egallaydi. Bola faoliyatining xilma-
xilligi va boyligi, uni egallashdagi muvaffahiyat oiladagi, bolalar boqchasidagi
tarbiya va ta`lim sharoitlariga bog’lik, buladi. (A. N. Leontev va boshqalar).
Bolaning datslabki yoshlaridan boshlab faoliyatning eng oddiy turlari
uning shaxsiy qobiliyatlarini, xususiyatlarini va at-rofdagi narsalarga
munosabatini shakllantirishning asosi hisoblanadi.
Ilk yoshdagi bolaning kattalar bilan muomalasining (hissiy va hissiy-
predmetli muomalasining) eng oddiy turlari unda taassurotlarga bulgan
ehtiyojini rivojlantiradi, tasavvurlarini shakllantiradi. Yangi xarakat usullarini
egallab borgan sayin bolalarning faolligi oshib boradi. Biroq faollik darajasi,
uning rivojlanishi irsiy jihatdan shart qilib quyilgan zamin-ga, tahlid kilishga
ham borliq buladi. Hayotning datslabki yil-larida kattalar bilan muomala
qilishni va buyumlar bilan ish olib borishni uz ichiga oladigan yul-yurik
tadqiqot faoliyati bolalar faoliyatining asosiy turlari buladi. Tarbiyachilar bola-
lar bilan muomalada bular ekanlar, ularni buyumlar dunyosiga olib kiradilar.
Shunday yul bilan bolalar uziga xos buyumlar bilan bog`liq faoliyatni
egallaydilar. Bunda muomalaning uzi bola uchun zarur eqtiyojga aylanadi.
Buyumlar bilan boǵlik faoliyatni tashkil etish oilada Ham, maktabgacha
tarbiya muassasasida Ham bir va ikki eshli bolalarni tarbiyalash vazifalaridan
biri hisoblanadi, chunki bu faoliyatda barcha bilish jarayonlari, mahsadlari va
xulk-atvor sabablari rivojlanadi. Bu faoliyatda bolalar tarbiyachilar
rahbarligida buyumlarning xususiyatlari, ular bilan kilinadigan harakatlar
tuǵrisida datslabki bilimlarni uzlashtiradilar.
Bola ikki yarim yoshga tulganda buyumlar bilan boǵlik fao-liyat va
muomala ancha yuqori rivojlanish darajasiga erishadi, o`yin va tasviriy
faoliyatga utish uchun asos yaratiladi. Kattalar uyushtiradigan mulohot va
faoliyatda bolalarda uzini-uzi anglashning datslabki shakllari shakllanadi. Bola
uziii atrof-dagi odamlardan ajratadigan, uz imkoniyatlarini anglab etadigan
bula boshlaydi. Mutsakillik rivojlanishining ana shu boskichida bolalar
kattalarning vasiyligini qisman cheklashga intiladilar. uzini-uzi anglashning
datslabki shakllari xulq-atvor sabablarini shakllantirishning boshlanishi buladi.
Ilk yoshdagi bolalarning faolligi va mutsahilligi bevosita katta odamning
ishtiroki va ta`siri otsida ruy bersa, 4-6 yoshli bolalar xilma-xil faoliyatga
tobora mutsahil, uz xoxishlariga kura kushiladilar, bunda ongning roli oshadi
va ba`zan ijodiy xususiyatga ega buladi.
Ilmiy tadkikotlarning kursatishicha, maktabgacha tarbiya yoshi-da
etakchi buladigan uyin faolyyatida maktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy,
bilish faolligi rivojlanadi. Tarbiyachilar rah-barligidagi uyinlar choǵida bolalar
turli harakat usullarini, buyumlar, ularning xususiyatlari va belgilari tuǵrisidagi
bilim-larni uzlashtiradilar. Bolalar makon, vakt munosabatlarini, uxshashlikka
va bir xillikka oid alokalarni anglab etadi-lar, tushunchalarni egallaydilar.
harakatli uyinlar harakatlarning rivojlanishiga, makonda yul-yuriq topishga
yordam beradi. Birgalikdagi uyinlarda bolalar odamlar urtasidagi munosabat-
larni, harakatlarni muvofiklashtirishning ahamiyatini anglab etadilar va
uzlashtiradilar, atrofdagi narsalar tuǵrisidagi tasavvurlarini kengaytiradilar.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda uyin faoliyatining maz-muni
xilma-xil buladi va har tomonlama rivojlanish imkoniyat-lari kengayadi. Uyin
hayolni rivojlantirishga, atrofdagn vokelik, odamlar mehnati turrisidagi
bilimlarni
chuqurlashtirishga,
shaxs-ning
jamoachilik
xususiyatlarini
shakllantirishga kumaklashadi.
Muntazam mehnat topshiriqlari uz faoliyatini jamoat man-faatlariga
buysundirish, ijtimoiy foyda kelishiga amal kilish, mehnatning umumiy
natijalaridan quvonish kunikmalarini tarbiyalaydi va rivojlantiradi.
Mashǵulotlardagi eng oddiy ukuv faoliyati atrofdagi tabiat, ijtimoiy
turmush, odamlar hakidagi bilimlarni uzlashtirishga, shuningdek ahliy va
amaliy kunikmalarni shakllantirishga yordam beradi. Agar 1-3 yoshda ta`lim
paytida bolalarning e`tibori tabiat, odamlar xayotidagi anik faktlar va
hodisalarga qaratilsa, 5-6 yoshli bolalarga ta`lim berish muhim aloqalar va
munosabatlarni uzlashtirishga va aloqalarni umumlashtirishga Hamda eng
oddiy tushunchalarni shakllantirishga karatilgan bula-di, bu esa bolalarda
tushunish tafakkurining rivojlanishiga olib keladi. uzlashtirllgan bilimlar va
