1 Maktabgacha yoshdagi bolalarda huquqiy tarbiya berish Mavzu rejasi: 1.Maktabgacha yoshdagi bolalarda huquqiy tarbiya mazmuni. 2.Markaziy Osiyo mutafakkirlarining huquqiy tarbiya haqidagi qarashlari. 3.Maktabgacha yoshdagi bolalarni O’zbekiston respublikasi Konstitutsiyasi bilan tanishtirish. Bugungi kunda ijtimoiy adolatni o'rnatish, inson huquq va erkinliklarini ta'minlash davlatimizning eng muhim vazifalaridan hisoblanadi. Har bir davlat o'z fuqarosining har tomonlama o'qimishli, ongli, tarbiyali boiishini istaydi. Bunda yosh avlodda huquqiy tarbiya, huquqiy ong, huquqiy madaniyatni shakllantirish masalalariga katta e’tibor qaratadi. Huquqiy tarbiya - umum tarbiyaning ajralmas qismi boiib, barcha fuqarolarda huquqiy bilimlar asosida, huquqiy ong va huquqiy madaniyatni shakllantirish va rivojlantirish borasida tashkil etiladigan tarbiyaviy jarayondir. Shu zaylda qonunchilikni mustahkamlash, huquqiy me’yorlarni hurmat qilishga erishiladi. Huquqiy tarbiya - muntazam olib boriladigan, aniq maqsadni ko'zlagan va shaxs (guruh) da huquqiy ong, huquqiy bilim va qoidalarga rioya etish jihatlarini namoyon etishga undaydigan pedagogik yoidir. Huquqiy tarbiya haqida fikr yuritilar ekan, avvalambor, huquq so'zining ma'nosi nima va u nimani anglatishini bilishimiz lozim. Huquq - jamiyat a’zolari rivojlanishini, jamiyatda tartib o'rnatishni tashkil etish, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish vositasidir. Huquq - ijtimoiy va yuridik mazmunga ega shaxsning xulq-atvori, axloq, urf- odatlar, an’analar nuqtayi nazaridan asoslangan hollarda umum ijtimoiy ma'nodagi huquq tushuniladi. Bunga millatlarning o'z taqdirini o'zi belgilash huquqi ham 2 kiradi. Huquq to'g'risida yuridik hodisa sifatida fikr yuritilganda davlathokimiyatining qonunlari, hujjatlari, shaxsning erkinligi, xulq-atvor majburiyatlari majmuasini nazarda tutamiz. Huquqning vujudga kelishi to'g'risida turli xil nazariy va qarashlar mavjud. Insoniyat vujudga kelishi bilan jamiyatda o'zini tutish qoidalari vujudga kela boshlagan. Davlatgacha bo'lgan davrda bu urf-odat, diniy me'yorlar shaklida bo'lib, jamiyat a'zolari bularga rioya qilgan. Jamiyatdagi o'zaro munosabatlarning shakllanishini amalga oshirish yo'Iini ko'rsatib beruvchi qoidalar, me'yorlar - huquq deb atala boshlandi. Huquqiy tarbiya - tarbiyalanuvchilarning xulq-atvoriga ta'sir ko'rsatuvchi, ularga ma’lum qoidalar doirasida ish tutish uchun asos bo'ladigan bilim berishdir. Pedagog- tarbiyachi huquqiy bilimlar beribgina qolmasdan, tarbiyalanuvchilarga tarbiyaviy ta’sir ko'rsata olishi lozim. Demak, huquqiy tarbiyaning asosiy maqsadi shaxsda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni shakllantirish, huquqiy me'yorlarga nisbatan hurmat, ularga ongli va mustaqil ravishda rioya qilishni tarbiyalashdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning huquqiy tarbiyasini o'stirish maqsadida biz bu tarbiyaning ta'limiy va tarbiyaviy jihatlarini ko'rib chiqamiz. Huquqiy ta'lim berish vazifalari: 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarga O'zbekiston Respubli- kasi Konstitutsiyasini o'rgatish jarayonida ularda huquqiy ongni shakllantirish; 2. Huquq me'yorlarga hurmat ruhida tarbiyalash orqali bolalarda mustaqil, erkin fikrlash, ijodiy ishlarga intilish his- tuyg'usini uyg'otish; 3. Tevarak-atrofda bo'ladigan ijobiy va salbiy holatlarga nisbatan huquq normalari asosida o'z fikr-mulohazalarini bildirishga o'rgatish. Huquqiy tarbiya berish vazifalari: 1. Ona Vatanni sevish, uni e'zozlash tuyg'usini singdirish; 2. Konstitutsiya va qonunlarga yuksak hurmat darajasini o'stirish. 3. Huquqiy me’yorlarga rioya qilishga odatlantirish. 4. Davlat, ota-onalar oldidagi burch va majburiyatlarini bajarish yo'llarini ko'rsatish. 3 Huquqiy tarbiyaning metodologik asosini O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Bola huquqlari to'g'risidagi Konvensiya, O'zbekiston davlati va Prezidenti tomonidan yaratilgan asarlar, qabul qilingan va ilgari surilgan, ilmiy jihatdan asoslangan g'oyalar egallaydi.1 Jamiyatda insonlarning huquqiy bilimi, huquqiy ongi, madaniyati qanchalikyuqori shakllanganligi ularning huquqiy munosabatlarida namoyon bo'ladi. Huquqiy madaniyat - davlat tomonidan belgilangan qonun-qoidalarga rioya etishdagi shaxsning xulqi, munosabati tushuniladi. Bir so'z bilan aytganda huquqiy madaniyat ongli ravishda huquqiy me'yorlarga rioya qilish va bo'ysunishdir. Huquqiy ong - huquqiy madaniyatning ajralmas qismi bo'lib hisoblanadi, Har bir shaxsning huquqiy ongi uning qonun me’yorlariga munosabatidan, ularni qabul qilish xususiyatlaridan, o'rnatilgan qonunni qo'llash, unga rioya qilish tushunchalaridankelib chiqadi. Jamiyat hayotini huquqiy tartib asosida tuzish to'g'risidagi tushunchalar tizimi, ijtimoiy ong shakli - huquqiy ong deyiladi. Ijtimoiy ong o'z navbatida quyidagi guruhlarga bo'linadi: - Siyosiy; - Axloqiy; - Diniy; - Huquqiy. Huquqiy ong - O'zbekiston davlati va uning organlari tomonida qabul qilingan qonun hujjatlarini anglash, ularga rioya etish, ulardan ongli ravishda foydalana olish qobiliyatidir. Respublikamiz Oliy Majlisi tomonidan 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan va qarori bilan tasdiqlangan: "Ta’lim to'g'risidagi qonun", "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi", "Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi", O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatasining qarori qonunlar hisoblanadi. Xo'sh qonunning o'zi nima? Qonun deganda davlat hokimiyatining oliy organi tomonidan qabul qilingan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi oliy yuridik kuchga ega normativ huquqiy akt tushuniladi. Qonunning asosiy jihatlari quyidagilar: . 4 1. Qonun davlat hokimiyati yuqori vakillik organi tomonidan chiqariladi; 2. Qonun yuqori yuridik kuchga ega; 3. Me'yoriy-huquqiy xarakterga ega; 4. Unda turli ijtimoiy munosabatlar tartibga solinadi. 5. Qonunlar davr talablarining bajarilishiga qaratiladi. 6. Qonun xalqning irodasini mujassamlashtiradi. Jamiyat va davlatning yetakchi kuchi uning qonunlaridir. O'zbekiston Respublikasining "Taiim to'g'risida"gi qonunning 4-moddasi fuqarolarning bilim olish huquqiga bag'ishlanib, unda jinsi, tili, yoshi, milliy mansubligi, e'tiqodi, dinga munosabati, ijtimoiy kelib chikishi, xizmat turi, ijtimoiy mavqeyi, turar joyi, O'zbekiston hududida qancha vaqt yashayotganligidan qat’iy nazar har kimga bilim olishda teng huquqlar kafolatlanadi. Boshqa davlatlarning fuqarolari O'zbekiston Respublikasida xalqaro shartnomalarga muvofiq bilim olish huquqiga ega, ular bilim olishda O'zbekiston fuqarolari bilan teng huquqlarga ega deyiladi. Fuqaroning eng asosiy konstitutsiyaviy huquqlaridan biri bilim olish, ijobiy qobiliyatni namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanishi, kasbi bo'yicha mehnat qilish huquqini ta’minlash, uzluksiz taiim tizimi orqali har tomonlama barkamol shaxs - fuqaroni shakllantirish nazarda tutiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga huquqiy tarbiya berish nafaqat oila va Maktabgacha taiim muassasalarida beribgina qolmasdan, balki bunda mahalla, ko'cha-ko'y, qo'ni-qo'shnilar, kattalar, qolaversa, butun jamiyat a’zolari qatnashishi lozimdir. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, huquqiy tarbiya berish shakllarini quyidagicha ifodalash mumkin: 1. Huquqiy bilim; 2. Huquqiy ma'naviyat; 3. Jamoatchilik bilan olib boriladigan ishlar; 4. Huquqni himoya qiladigan davlat organlari bilan tanishtirish. Demak, huquqiy tarbiya davlat tomonidan belgilangan maxsus tarbiya tizimlaridan tashkil topadi va aniq maqsadni ko'zda tutadi. Oilada huquqiy munosabatlarning maqsad va vazifalari. 5 Ma'lumki, inson oilada rivojlanadi va kamol topadi. Oila bu ota-ona, er-xotin, farzandlarva qarindosh-urug'lardantuzilgan jamoa bo'lib, oila a'zolari o'rtasida mulkiy va shaxsiy huquq, majburiyatlarini vujudga keltiradi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XIV - "Oila" bobida oila jamiyatning asosiy bo'g'inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo'lish huquqiga ega deyilgan. Oila qonunlarining asosiy vazifalari oilani mustahkamlash, oilaviy munosabatlarni ishonch, hurmat, hamjihatlik, bir-biriga yordam berish, oila oldidagi burch va majburiyatlarini his qilish va o'z huquqlarini himoya qilishdan iboratdir. Oilada ota-ona, bolalarning huquq va majburiyatlari: 1. Oilada yashash va tarbiyalanish; 2. O'z ota-onasini bilish, ularning g'amxo'rligidan foydalanish va ular bilan birga yashash. 3. Bola otasi, onasi, yaqinlari va boshqa qarindoshlari bilan ko'rishishi; 4. O'z huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish; 5. O'z fikrini ifoda etish; 6. Bola ism, ota ismi va famliyasini olishga; 7. Ism va familiyasini o'zgartirishga;2 8. Oilada umumiy mulk va o'z huquqiy mulkiga ega bo'lish va boshqa huquqlarga ega. Bolaning huquqiy va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uning ota-onasi (ularning o'rnini bosuvchi shaxslar) tomonidan amalga oshiriladi. Voyaga yetmagan bola qonunga muvofiq to'la muomala layoqatiga ega deb e'tirof etilsa, u o'z huquq va majburiyatlarini, himoya huquqini mustaqil amalga oshirishga haqlidir. Oilada bolaga taalluqli har qanday masala hal etilayotganida bola o'z fikrini bildirishga, so'zlashga haqlidir. Bolaning familiyasi ota-onaning familiyasiga qarab belgila- nadi. Ota-ona turli familiyada bo'lganda ota-onaning kelishu- viga binoan bolaga ota yoki onaning familiyasi beriladi. Milliy an’analarga muvofiq boboning ismi bo'yicha familiya erilishi mumkin. Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish bo'limi ota-onaning birgalikdagi arizalariga binoan bola 16 yoshga to'lguncha uning manfaatlarini e'tiborga olib, 6 uning ismini o'zgartirishga (ota yoki onaning) haqlidir. Ota-onalar o'z farzandlariga teng huquq va majburiyatlarga egadirlar. Nikohda bo'lmagan, voyaga yetmagan bolalari bo'lgan ota-onalarning bolalari 16 yoshga to'lishiari bilan ota-onalik huquqlarini mustaqil ravishda amalga oshirishga haqlidir. Ota-ona o'z bolalarining sog'lig'i, jismoniy, ruhiy, ma’naviy va axloqiy kamoliga g'amxo'rlik qiladi va buning uchun javobgar hisoblanadi. Ota-onalik huquqlarini amalga oshirishda bolaga nisbatan shafqatsizlik, qo'pollik, mensimaslik, jismoniy qadr-qimmatni kamsitish, haqoratlash yoki ekspluatatsiya qilish qonunga ziddir. Farzandlar oldidagi burchlarni bajarmasalar ota- onalikdan sud qarori orqali mahrum qilinadi. Oila munosabatlari O'zbekiston Respublikasi "Oila Kodeksi”- da ham o'z ifodasini topgan. Quyidagi hollarda ota-onalar ota- onalikdan mahrum etiladi: - Ota-onalik majburiyatlarini bajarishdan bosh tortish, aliment to'lashdan bo'yin tovlash; - O'z bolasini uzrsiz sabablarga ko'ra tug'ruqxona va boshqa muassasalardan olishdan bosh tortsa; - Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda bo'lsa, jumladan, jismoniy, iqtisodiy, ruhiy ta’sir ko'rsatilganda; - Surunkali ravishda ichkilikbozlik yoki giyohvandlikga mubtalo bo'lgan taqdirda; - O'z bolalarining hayoti, sogiig'i yoki er-xotinning hayoti, sog'lig'iga qarshi qasddan jinoyat sodir etilganda ota- onalik huquqidan mahrum qilinadi. Farzandlar voyaga yetgandan keyin o'z ota-onalariga g'amxo'rlik qilishlari lozim. Maktabgacha taiim bo'yicha qabul qilingan qonunlar va me'yoriy hujjatlar bilan ishlash jarayonida biz vasiylik va homiylik kabi iborani uchratamiz. Vasiylik va homiylik tuman yoki shahar hokimiyatining qarori bilan belgilanadi. Vasiylik - 14 yoshga to'lmagan va sud tomonidan ruhiy kasalligi yoki zaifligi tufayli muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslarga belgilanadi. Homiylik - 14 yoshdan 18 yoshgacha boigan o'smirlarga hamda kasalligi tufayli mustaqil ravishda o'z huquqlarini amalga oshira olmaydigan voyaga yetgan shaxslarga, shuningdek sud tomonidan layoqati cheklangan shaxslarga nisbatan 7 belgilanadi. Maktabgacha pedagogika fanini talabalarga o'qitish jarayonida ularda O'zbekiston davlati tomonidan qabul qilingan qonunlarga nisbatan yuksak hurmat tuyg'usini uyg'otish va o'z hayotida ulardan oqilona foydalanish ko'nikmalarini shaklllantirish muhim vazifadir. Maktabgacha ta’lim tashkilotida huquqiy tarbiya berishda Sharq mutafakkirlari merosidan foydalanish Davlat va huquqning vujudga kelishi to'g'risida Sharqning alloma-yu fuzalolari, mutafakkirlari o'zlarining tarixiy asarlari orqali turli falsafiy fikr va qarashlarni bildirganlar. IX-X asrlarda yashagan Abu Nasr al-Farobiy O'rta asrlar Sharq mutafakkirlaridan birinchi bo'lib jamiyat va davlat, odilona davlat tuzumi muammolari haqida fikr yuritdi. Bu taiimotda ijtimoiy hayotning ko'p masalalari - davlatni boshqar ish, ta'lim, tarbiya, axloq, ma'rifat, diniy e'tiqod, mehnat va boshqa jihatlar qamrab olindi. Farobiy o'zining "Fozil shahar aholisining maslagi” asarida jamiyat ("Inson jamoasi") ning kelib chikishi, insonning yetuklikka erishuvi yo'lidagi zahmati, kishilarning jamoa bo'lib yashashidagi xulq-atvori, axloq-odob me'yorlari haqida fikr yuritib, inson fazilatlarini ikki guruhga bo'ladi. Birinchisi - fikriy fazilat; Ikkinchisi - xulqiy fazilat. 1, Fikriy - aql, donolik, fahm-farosat, zehnlilikdan iborat. 2. Xulqiy fazilat - iffatlilik, adolatlilik, saxiylik, odoblilikdan iborat deydi. Farobiy yomon fazilatlarni qoralaydi va unga - razillik deb ta’rif beradi. Mutafakkir inson qadr-qimmatini kamsituvchi jamiyatga qarshi chiqadi. Uning "Baxt-saodatga erishuv yo'l lari” haqidagi asarida davlatning vazifasi insonlarni baxt-saodatga olib borish, bu esa ilm va yaxshi axloq yordamida qo'lga kiritilishini ta’kidlaydi. Farobiy davlatni yetuk shaxs, yaxshi fazilatlarga ega bo'lgan kishilar tomonidan boshqarish lozimligi ta'limotini ilgari surdi. Mutafakkir davlat va shahar birlashmasining o'ziga xos xususiyatlari, davlatni boshqarish shakllari, vazifalari, uslublarini yoritib berib, unda insonlarning farovon hayot kechirishi haqidagi siyosiy-ijtimoiy-huquqiy turmush tarzlarini yoritadi. 8 Farobiyning fozil jamoa va komil insonlar haqidagi ta’limotlari so'nggi olim- mutafakkirlar ijodiga katta ta'sir ko'rsatdi. Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatini o'rta asr sharoitida dunyo madaniyatining oldingi qatoriga olib chiqqan buyuk mutafakkir Abu Ali Ibn Sinoning dunyoqarashi Farobiy asarlari ta’sirida shakllandi, u ijtimoiy-falsafiy masalalarda Farobiy qarashlarini davom ettirdi, ilg'or falsafiy oqimni yangi tabiiy- ilmiy fikrlar bilan boyitdi va tizimlashtirdi. Uning falsafiy qarashlari: 1. Shaxs haqidagi ilm; 2.Insonning o'zaro munosabatlari haqidagi ilm; 3.Davlatni, mamlakatni boshqarish haqidagi ilmdir. Ibn Sino haqiqiy axloqiy fazilatlarga va ideal jamoaga shu mavjud dunyoda erishish mumkin, insonlar o'zaro yordam asosida yashashlari kerakligini ta’kidlaydi. Jamiyat kishilarning o'zaro kelishuvi asosida qabul qilinadigan adolatli qonunlar yordamida boshqarilishi lozimligini uqtiradi. Jamiyat a'zolarining hammasi bu qonunga itoat etishlari, qonunni buzish va adolatsizlik, jazolanish, basharti davlat boshlig'i o'zi adolatsizlikga yo'l qo'ysa, xalqning unga qarshi chikishi to'g'ri va bu holatni jamiyat qo'llab-quvvatlashi lozimligini ta'kidlaydi. Uning “Tadbir al-manozil" (Turar joyni boshqarish), "Axloq haqida risola", "Burch haqida risola", "Adolat haqida kitob", “Donishnoma" asarlarida insonlarning umumiy fazilatlari, ularda yuz beradigan yaxshi va yomon xulqlarning paydo bo'lish sabablari to'g'risida fikr yuritib, bu sifatlar odatdan paydo bo'ladi, odatlarning yaxshi yoki yomon bo'Iishida hukumat ahllarining ta’siri katta deydi, Ibn Sino axloqiy fazilatlardan iffat, qanoat, saxiylik, shijoat, sabr, adolatlik, do'stlik, vafodorlik kabilarga o'z ta’rifini beradi. Ibn Sinoning fikricha insonlar xulq-atvoriga yomon nuqsonlardan aldov, adolatsizlik, bo'xton, o'ch olish, irodasizlik kabi illatlarni bartaraf etishda davlat va jamiyat a'zolari va oilaning ta'siri ustida so'z yuritadi. U bola tarbiyasi haqida fikr bildirib, bola tarbiyasini unga ism berishdan boshlashni lozim deb biladi. Bolaga munosib ism tanlash ota-onaning dastlabki oliyjanob vazifalaridan deb bilib, uning tarbiyasi bilan, avvalo, ota-ona shug'ullanishi kerakligini ta’kidlaydi. Ibn Sino o'zining ko'p tarmoqli falsafiy qarashlari va boy merosi bilan mamalakat taraqqiyotida katta rol o'ynadi. Yuksak davlat arbobi va sarkarda Sohibqiron Amir Temur ilm-fan, ma’naviyat va 9 davlatni boshqarishga katta e’tibor qaratib, yangi davlat tizimini tuzgan mashhur shaxsdir. Amir Temur davlati o'z davrida Ovro'pa va Osiyodagi eng yirik mustahkam va rivojlangan davlat sifatida tanildi. U davlatni boshqarishga katta e’tibor berib, yangi davlat tizimi bo'yicha Devoni Buzrugdan tashqari har bir viloyatda Devon deb ataluvchi boshqarma tuzib, bu boshqarmalar soliq yig'ish, tartibni saqlash, ijtimoiy binolarga qarab turish va aholining xulqiy-axloqiy harakatlarini ostiga olish bilan shug'ullangan. Uning “Temur tuzuklari” da davlat tuzilishi, davlatdagi turli lavozimlarning vazifasi, davlat boshqarishga asos boigan qoidalar haqida fikr yuritadi. U davlat ishlarini har doim islom va shariat hukmlari asosida boshqargan. O'z davlatining martabasini qonun-qoidalar asosida boshqarganligi, davlat ishlariga noqonuniy hech bir kimsani aralasha olmasligi, bu ishga qurbi yetmaganligini ta’kidlab, jamiyat ishlaridagi odamlarning 12 toifaga boiinishi, saltanatni boshqarishda 12 qoidaga amal qilganligi, saltanat 4 qat'iy qoidaga asoslanishi kabi masalalar yoritiladi. Amir Temur saltanatni boshqarishda to'rt narsaga amal qilgan. Ya'ni: 1. Kengash; 2. Mashvarat-u maslahat; 3. Qat'iy qaror, tadbirkorlik, xushyorlik; 4. Ehtiyotkorlik. Shuni alohida ta'kidlash mumkinki, Amir Temur davlat, jamiyat hayotida bo'lib o'tadigan har bir muhim rejani kengash oldidan o'tkazar va bu kengashga nafaqat davlat arboblari, sarkardalar, temurzodalar, balki sayyidlar, shayxlar, ilm-fan ahlini ham taklif etgan. Temuriylar davri madaniyati ma’naviyatini tez va yuksak darajaga ko'tarilishiga olib keldiki, uning yutuqlari so'nggi uzoq asrlar davomida madaniy huquqiy rivojlanish uchun ozuqa boiadi. Ulug' ajdodlarimiz tomonidan qoldirilgan falsafiy, madaniy-ma’rifiy ta'limotlar, ya'ni: - Axloq-odob, muomalani inson tarbiyasining asosiy maqsadlaridan deb bilib, uning adolat, yuksalish, ma’naviyatga intilishiga yo'l ochish, imkoniyat yaratish zarur; - Komil inson faqat rivojlangan davlatchilikda shakllanadi. Bunda davlatchilik 10 esa aql va ilmga o'zaro kelishuv, birgalikda ega bo'lish natijasida amalga oshiriladi. - Mustahkam davlatchilik fozil jamoani vujudga keltira oladi, bu davlat, jamoaga rahbarlik, hokimlik qilayotgan shaxsning ma’rifatli, ilmli, axloqli bo'Iishi jamoani kelishib boshqara olishga bog'liqdir - degan falsafiy qarashlari huquqiy tarbiyaning negizi hisoblanadi. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan tanishtirish Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan yaqindan tanishtirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Dastlab, Konstitutsiya o'zi nima, nima uchun u Respublikamizning bosh qomusi hisoblanadi, uning mazmuni, mohiyati, inson va fuqarolarning asosiy holati to'g'risida tushuncha berilishi lozim. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidayuqoridako'rsa- tib o'tilgan masalalar o'z ifodasini topgan. Hamma huquqiy me'yorlar undan kelib chiqadi va unga bo'ysunadi. "Konstitutsiya” so'zi lotin tilida ''Constitutio” - so'zidan kelib chiqib, "tuzish”, "o'rnatish”, “belgilash” degan ma'nolarni anglatadi. Dastlab, qadimgi Rimda jamiyatdagi ijtimoiy muno- sabatlar qonun asosida belgilangan bo'lib, u o'zining uzoq tarixiga ega. Jahonda birinchi Konstitutsiya 1787-yilda AQShda, 1831-yilda Belgiyada, 1874-yilda Shvetsariyada qabul qilingan. O'zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishganligining dastlabki yillarida o'zining Konstitutsiyasi qabul qilinishi o'zbek davlatchiligining rivojlanishiga asos bo'ldi. Mustaqillikdan avval O'zbekiston garchand suveren davlat deb atalgani bilan barcha masalalarni mustaqil hal eta olmagan. Konstitutsiya- ning yaratilishi 1990- yilning iyun oyidan boshlangan bo'lib, bunda Respublikamiz olimlari, oliy kengash deputatlari, butun o'zbek xalqi ishtirok etdi va xalq muhokamasidan o'tib 1992-yil 8-dekabrda qabul qilindi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan kun umumxalq bayrami deb e'lon qilindi. Qabul qilingan Konstitutsiya mustaqil respublikamizning birinchi Asosiy Qonuni hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - xalqning maqsadini, istagini, davlat suverenitetini, ijtimoiy va davlat tuzilishini, xalqaro munosabatlarni, inson va 11 fuqarolarning huquqiy holatini, davlat organlarining vakolatlarini, saylov tizimi va boshqa muhim masalalarni o'z ichiga olgan. Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan tanishtirishdan maqsad - o'zi istiqomat qilayotgan davlati, xalq irodasi va uning manfaatlari, milliy davlat, uning ma'muriy-hududiy tuzilishi, milliy davlat ramzlari, fuqarolarning burch va majburiyatlari, unda istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf- odatlari va an'analarini hurmat qilish, xalqimizning tarixiy, ma'naviy va madaniy merosini avaylab-asrash, onalik va bolalikni davlat tomonidan muhofaza qilinishi, har kimning bilim olish va huquqlardan foydalanishi, jamiyat va davlat hayotining eng muhim masalalari saylov, referendum, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti, inson erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari to'g'risida tushuncha berish orqali bolalarga huquqiy ta'lim va tarbiya berishdan iborat. Ma'lumki, maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarga ta'lim-tarbiya berish "Ilk qadam” dasturi asosida olib boriladi. Bolalarga huquqiy tarbiya berish jarayoni asosan o'rta guruhdan (3-4 yosh) boshlanib, unda bolalarga Konstitutsiya saboqlari asosida ilk huquqiy tushuncha berish, bolalarda ularning umumiy Vatani - O'zbekiston haqida tasavvur uyg'otish, o'zi tug'ilib o'sgan joyiga muhabbat tuyg'usini uyg'otish, o'z shahar, qishloq, mahalla va ko'chasi haqidagi bilimlarini kengaytirish, o'zi yashash joyidagi me’morchilik yodgorliklari, chiroyli qurilishlarga qiziqish uyg'otish, ularning nomlarini toiiq aytishga o'rgatish vazifalari qo'yiladi. Katta guruhda (4-5 yosh) - bolalarda mustaqil O'zbekiston davlati haqidagi tushunchalarini kengaytirish, Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkent shaharlari, "Buyuk Ipak yoii" haqida qisqacha maiumot berish, O'zbekistonning mustaqilligi, gerbi, bayrog'i, madhiyasi haqidagi bilimlari shakllantiriladi. O'zbekiston madhiyasini ijro eta olishga o'rgatiladi. O'zbekiston Respublikasi Prezident tomonidan boshqarilishi, O'zbekistonning poytaxti Toshkent shahri ekanligi haqida tushuncha beriladi. Bolalarning o'z tug'ilgan yurtiga mehr- muhabbat hissini shakllantirish, milliy g'ururni tarbiyalash, "Konstitutsiya saboqlari” asosida ilk tushunchalar beriladi. Maktabga tayyorlov guruhi (6-7 yosh) - Bolalarning mustaqil O'zbekiston 12 haqidagi tasavvurlarini boyitish, O'zbekistonning qadimiy shaharlari va Buyuk Ipak yoii haqida "Konstitutsiya saboqlari” asosida tushunchalar beriladi. O'zbekiston Respublikasini himoya qilish har bir fuqaroning burchi ekanligi, tabiatga va atrof- muhitga ehtiyotkorona munosabatda boiishga majbur ekanliklari, o'z sha'ni, qadr- qimmati va erkinliklari to'g'risidagi huquqiy bilimlarga ega boiadilar. Maktabgacha taiim muassasalarida bolalarni Konstitutsiya bilan tanishtirishda eng asosiy g'oya - Mustaqillik g'oyalarini aks ettirilishi muhim hisoblanadi. Bunda "O'zbekiston - mening Vatanim", "Konstitutsiya asosiy qomusimiz", "Qonun muqaddas”, "Mustaqillik bayrami" mavzularida suhbatlar o'tkazib, bolalarda dastlabki tasavvur va tushunchalar hosil qilinadi. - O'zbekistonda davlat tili - o'zbek tilidir degan modda bilan tanishtirish, Tushunchalar berishda - “Til - millatning ulkan va bebaho boyligi" mavzusida suhbat o'tkazish orqali davlat tili va uning qabul qilinishi bilan bogiiq boigan maiumotlar beriladi. Ulug' bobomiz A.Navoiy o'zbek tilining "asoschisi" haqida bilimlar, davlatimizda 130 dan ortiq millat va elat vakillari istiqomat qilishi, ularning yashashi va o'sib-ulg'ayishi uchun hamma bilan teng sharoitlar yaratilganligi, bu millatlarning tillari, urf-odatlari va an'analarining o'zbek xalqi tomonidan hurmat qilinishi, bu millatlarning xohishi bo'yicha o'zi istagan tilda ta'lim olishlari mumkinligi to'g'risida tushuncha beriladi. O'zbekiston Respublikasi davlat ramzlari Vatanimizning milliy g'ururi, o'zligimizni namoyon etuvchi, millatimiz sha’ni va obro'sini butun jahonga namoyon etishdagi faxrimiz- iftihorimizdir. Davlat ramzlaridan davlat bayrog'i (1991-yil 18- noyabr), davlat gerbi (1992-yil 2-dekabr), madhiya (1992- yil 10- dekabr) qabul qilinganligi, ularning tuzilishi, unda aks etgan ranglar va tasvirlar, belgi va ishoralar bilan tanishtiriladi. Mujassam mashg'ulotlar (nutq o'stirish, tasviriy faoliyat, atrof olam) orqali tushunchalari kengaytiriladi, davlat madhiyasini baralla kuylab olishga o'rgatib boriladi. - O'zbekiston Respublikasining poytaxti - Toshkent shahri. 8-modda shaharning tarixiy, diqqatga sazovor joylari, ta'lim maskanlari va bolalar uchun yaratilgan sharoitlar bilan, shuningdek, o'zi tug'ilib o'sgan shahar, qishloq, mahalla va ko'chalar, yashash joyidagi tarixiy, madaniy-ma'naviy yodgor- lik, ularning nomlarini to'liq aytishga o'rgatib boriladi. Bunda "Ona shahrim Toshkentim", 13 "Samarqand - qadimiy shahar”, "Buxoro shahri"," O'zbek xalqining milliy san'ati", “Xiva shahri”, "Buyuk Ipak yo'li", "Mening mahallam” haqida suhbatlar o'tkazilishi maqsadga muvofiqdir. - Maktabgacha yoshdagi bolalarni - O'zbekiston xalqini millatidan qat'iy nazar, O'zbekistonning fuqarolari tashkil etadi deb nomlangan 8-modda bilan tanishtirishda etnik, diniy yoki til jihatdan boshqa millatga mansub kishilar O'zbekistonda istiqomat qilayotgan bo'lsalar, ular O'zbekiston Respublikasi fuqarolari hisoblanishi, ularning o'z diniga e'tiqod qilish va uning rasm-rusumlarini bajarish va o'z ona tilidan foydalanish huquqi rad etilmaganligi haqida ma’lumot beriladi. - O'zbekiston Respublikasi demokratik davlat bo'lib, u umuminsoniy prinsiplar asosida unda yashayotgan har bir inson, uning hayoti, erkinligi, qadr-qimmati, sha'ni va boshqa daxlsizhuquqlari oliy qadriyat bo'lib hisoblanishi to'g'risida fikr yuritilganda, inson shaxsining sha'ni va qadr-qimmati huquq va erkiniiklariga nisbatan davlatimiz tomonidan qilinayotgan g'amxo'rlik, adolat va tinchlikni ta’kidlash, do'stlik va birdamlik ruhida tarbiyalashni ta'minlash masalalari, ijtimoiy va huquqiy tamoyillar to'g'risida tushuncha beriladi. - Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlangan, har bir inson xohlagan diniga e'tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega - (31- modda) degan moddani tushuntirishda davlatimiz har bir bolaning fikrlash, vijdon va din erkinligi huquqini hurmat qilinishini ta’minlanishini, bolalar ota- onalar istaklariga muvofiq holda din tanlash, vijdon erkinligiga, hamda erkin fikrlash huquqlariga ega ekanliklari to'g'risida ma'lumot beriladi. O'z dini yoki e'tiqodlarini targ'ib qilish erkinligi faqat qonunda belgilangan hamda davlat xavfsizligi, jamoat tartibini, aholining ma’naviyati yoki sog'lig'ini saqlash yoki boshqa shaxslarning asosiy huquq va erkinliklarini himoya qilish uchun zarur hisoblangandagina cheklanishi mumkin. - Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko'rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir - deb nomlangan 37-moddasini tushuntirishda bolalarda kattalar mehnatiga hurmat va qiziqish hissini uyg'otish va tarbiyalash va umumlashtirish, ishlab chiqarish korxonalari, qurilish, dalalar va boshqa sohalarda qilinayotgan mehnat haqida 14 bilimlarini takomillashtirish, o'zbek xalqining milliy hunarmandchilik, duradgorlik mehnati bilan tanishtirish, tarbiyachi, enaga, oshpaz, bog'bon va kasb egalari mehnatlariga nisbatan minnatdorchiliktuyg'ularini tarbiyalash, mashinasoz, tikuvchi, novvoy, oshpaz, o'ymakor, haydovchi, o'qituvchi, shifokor va boshqa kasblar bilan tanishtirish jarayonida kelajakda qanday kasb egasi bo'lishlariga zamin tayyorlanadi. O'zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligida mehnat qilish huquqi 16 yoshdan deb belgilangan. - Har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga ega (40-modda). Davlatimiz tomonidan sog'liqni saqlash tizimini takomillashgan xizmatlar turlari tashkil etganligi, bolalar eng yuqori darajadagi andozadagi tibbiy yordam olish huquqiga, sog'liqni himoya qilish xizmatlaridan foydalanish huquqiga ega ekanliklari haqida ma'lumot beriladi, Shuningdek, bola tug'ilmasdan avvalgi ona va bolaga ko'rsatilayotgan g'amxo'rliklar, sharoitlar, raqamlar va bolalar oiimini oldini olish chora-tadbirlari, tibbiy-sanitariya yordamini rivojlantirish omillari, bolalar to'yimli ovqat va toza ichimlik suvi bilan ta’minlanishi, atrof muhitni tozalash, tug'ruq yoshidagi ayollarga ko'rsatiladigan g'amxo'rlik, yordam ishlari, maktabgacha ta'lim muassasasidagi bolalarga ko'rsatilayotgan tibbiy yordam, shifokor, hamshira ishlari to'g'risida batafsil ma'lumot va tushunchalar berilishi lozim. - Har kim bilim olish huquqiga ega. Bepul umumiy taiim olish davlat tomonidan kafolatlanadi. Maktab ishlari davlat tomonidan nazoratidadir - deb nomlangan 41- modda bilan tanishtirishda har bir bola ilm olish huquqiga egaligi hamma uchun teng imkoniyatlar yaratilganligi, bu jarayon maktabgacha taiim muassasalaridan boshlanganligi va quyidagi bosqichlarda davom ettirilishi: - Bepul va majburiy umumiy taiim; - Bepul o'rta maxsus taiim. Shuningdek, bola o'z qobiliyatiga ko'ra oliy maiumotli boiish huquqiga ega. Davlat tomonidan barcha zarur vositalar, shart- sharoitlar yaratilganligi, o'qitishning zamonaviy usullarini qo'llash, axborottexnologiyalarini ta'lim jarayonidaginatijasini ommalashtirish, bolalarning maktabga muntazam borishlari, maktab intizomi, bolaning insoniylik qadr-qimmatini hurmat qilish kabi huquqlari haqida tushuncha beriladi. "1-sentabr - Bilimlar kuni" deb bayram qilinishi. O'zbekiston Respublikasi 15 Prezidenti tomonidan 1-sinfga qadam qo'ygan bolalar bepul o'quv-qurollari bilan ta'minlanishi, kutbxonalar barcha manbalar bilan ta’minlanganligi to'g'risida fikr yuritiladi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XI bobida fuqarolarning burchlari va majburiyatlari yoritilgan bo'lib, bunda: - barcha fuqarolar Konstitutsiyada belgilab qo'yilgan burchlarini bajaradilar - deb nomlangan 47-moddada - maktabgacha yoshdagi bolalarga "burch" iborasining mazmuni bilan tanishtirishda o'z Vatani, uning milliy an’analari va odatlariga hurmat bilan qarash, odob bilan muloqotga kirisha olish (salomlashish, xayrlashish, minnatdorchilik bildirish), ota-onalari va Vatan oldidagi burchlarini his etish, ularga g'amxo'rlik va parvarish qilish kabi fazilatlarni o'rgatishda tarbiyachi bolalarda muloyimlilik, e'tiborlilik, qat'iyat, sabr- toqat va o'zaro mehrni tarbiyalashi, yuzaga chiqarishi lozim. Buning uchun "Ota-onaga hurmat", "Burch", "Yaxshilik", "Me- ning majburiyatlarim" kabi mavzularda suhbatlar uyushtiriladi. - Fuqarolar O'zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini avaylab-asrashga majburdirlar. Madaniyat yodgorliklari davlat muhofazasidadir (49-modda). Bunda O'zbekiston hududidagi tarixiy obidalar, qadimiy yodgorliklar haqida tushuncha beriladi. Bolalar qalbida o'z xalqiga, uning boy merosiga hurmat va muhabbat tuyg'ulari tarkib toptiriladi. Ta’lim-tarbiyaviy jarayonlarda: "Vatanimiz ziyoratgohlari", "Shahidlar xotirasi maydoni”ga sayohat uyushtirilishi maqsadga muvofiqdir. Ma'naviy yodgorliklar o'zbek xalqining og'zaki ijodi namunalari asosida bolalar ongida bularni asrab avaylash tushunchalari tarbiyalanadi. Bola o'zi yashayotgan shahar va qishlog'i, ko'chasidagi madaniy yodgorliklar haqida tasavvur hosil qilinishi, bolalar tariximiz va buyuk Sharq allomalarining hayoti va ijodi bilan tanishtiriladi. - Fuqarolar atrof-tabiiymuhitgaehtiyotkorona munosabatda bo'lishga majburdirlar (50-modda). - Yer, yer osti boyliklari, suv, o'simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish, zarur va ular davlat muhofazasidadir [55-modda]. Bolalarda tabiatdagi go'zallikdan zavq olishni tarbiyalash orqali ular ongida 16 tabiatga zarar yetkazmaslik, ekologiyani zararlamaslik, tevarak-atrofni iflos qilmaslik, o't-o'lanlarni bosmaslik, daraxt shoxlarini sindirmaslik, hayvon va qushlarga ozor bermaslik, uyalarini buzmaslik va boshqalarni bolalar ongiga singdirish kerak. Bolalarda ekologik madaniyatni tarbiyalash, davlatimiz tomonida ekologiya va tabiatni muhofaza etish, "Suv va suvdan foydalanish”, "Yer osti boyliklari hayvonot dunyosini muhofaza etish va undan oqilona foydalanish” "O'simlik dunyosini muhofaza etish” borasidagi chora-tadbirlar haqida tushuncha beriladi. Ta'lim-tarbiyaviy jarayonni tashkil etishda: "Park” va "Bog'cha”ga sayr, "Dunyodagi eng asosiy narsa suvning xususiyatlari bilan tanishtirish", o'simlik va hayvonlar haqidagi videoroliklar namoyish etish, "Qizil kitob” muhofaza ramzi ekanligi haqida suhbat tashkil etish orqali tabiatga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo'lish ko'nikmalari shakllantirib boriladi. - O'zbekiston Respublikasini himoya qilish - O'zbekiston Respublikasi har bir fuqarosiningburchidir. Fuqarolar qonunda belgilangan tartibda harbiy va muqobil xizmatni o'tashga majburdirlar - deb nomlangan 52-moddada bolalarda harbiy qo'shin, milliy armiya to'g'risida tasavvur hosil qilish, ularga nisbatan qiziqish uyg'otish orqali Vatan muhabbati va uni ko'z qorachig'idek saqlash hissi tarbiyalab boriladi. Bolalarning millat tarixiga qiziqishini shakllantirish maqsadida Amir Temur - yirik davlat arbobi, mashhur sarkarda bo'lganligi haqida ma’lumot berish. Shuningdek, "14-yanvar - Vatan himoyachilari kuni”, "jaloliddin Manguberdi”, "Ona yurt himoyachilari - milliy qahramonlarimiz” mavzularida suhbatlar tashkil etiladi. Bosh qomusimizda jamiyatning asosiy bo'g'ini bo'lgan "Oilaga" maxsus bob ajratilgan bo'lib, unda davlatimiz tomonidan oilaga, farzandlarga ko'rsatilayotgan yordam, yetim bolalar va vasiylikka olingan bolalarga ularni boqish, tarbiyalash, o'qitish jarayonlaridagi ota-ona va farzandlarning huquq va burchlari, voyaga yetgan va mehnatga layoqatli farzandlar o'z ota-onalari haqida g'amxo'rlik qilish majburiyatlari haqida tushuncha beriladi. Ya’ni, har bir bola oilada yashash va tarbiyalanish, o'z ota-onasini bilish, ularning g'amxo'rligidan foydalanish, ular bilan birga yashash huquqiga egadir. Ota-ona o'z bolalarini tarbiyalash huquqiga ega va tarbiyalashi shartligi, bolalarning huquq va manfaatlarini himoya qilish ularning ota- 17 onasi zimmasiga yuklatiladi. Bu modda bilan tanishtirishda bevosita "Bolalar huquqlari to'g'risidagi Konvensiya" va *'Oila Kodeksi" dan foydalanish maqsadga muvofiqdir. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 89-moddasi - O'zbekiston Respublikasi Prezidenti - davlat boshlig'i hisoblanadi va ayni vaqtda ijro etuvchi hokimiyatga va nafaqat uning markaziy bo'g'iniga, balki respublikaning barcha ijro etuvchi tizimiga rahbarlik qiladi. Davlat boshlig'i sifatida u hokimiyatning barcha tarmoqlariga boshchilik qilib, ularning faoliyatini muvofiqlashtiradi. Prezidentimiz davlatimiz tinch- ligi, obro'si, shon-shavkatini butun jahonga tanitishdek ulkan mas'uliyatni amalga oshirayotgan, xalqimiz turmush farovonligi, ulg'ayayotgan yosh avlod kelajagini ta’minlashdek ulkan vazifalarni amalga oshirayotganligi to'g'risida to'liq ma'lumotlar berilishi lozim. Maktabgacha ta’lim tashkilotida boialarga huquqiy tarbiya berishni tashkil etishda “Bolalar huquqlari to'g'risidagi Konvensiya”dan foydalanishning ahamiyati Bizning davlatimiz o'z farzandlarini mas'uliyatni his etadigan munosib fuqarolar boiib o'sishlari va ularni jamiyat taraqqiyotiga o'z ulushlarini qo'shishlariga katta umid bog'lagan. O'zini shaxs sifatida to'liq anglash, odob- axloq me'yorlariga rioya qilish, o'z haq-huquqlarini bilish va xatti-harakatlarini to'g'ri baholay olish, o'zini va kattalar, tengdoshlarini hurmat qilish, o'z qadr-qimmatini bilish, o'z madaniy an'analari va milliy qadriyatlariga nisbatan g'urur, hurmat, qiziqish tuyg'ularini tarbiyalash vazifalari aynan maktabgacha yoshdan boshlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga huquqiy tarbiya berish jarayonida O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilab berilgan qonun ustuvorligini ta’minlash, shaxs, jamiyat va davlat manfaatlarining ustuvorligini, huquqiy demokratik davlat barpo etishda yoshlarni qonunga bo'ysunish va hurmat ruhida tarbiyalash, ularning huquqiy bilimi, madaniyati va ongi shakllantirib boriladi. Ma'lumki, yer yuzidagi barcha rivojlangan davlatlar yoshlarni jamiyat va mamlakat hayotida faol ishtirok etishini istaydi. Bolalar ulg'ayib borish jarayonida jamiyat hayotida faol ishtirok etish uchun barcha imkoniyatlarning hammasiga ega bo'lib borishlari, hamda hayotning muhim yechimlari mas'uliyatini his qilgan holda ularni o'z zimmalariga olishga tayyor bo'lishlari lozim. 18 "Bolalar huquqlari to'g'risidagi Konvensiya"ni o'rganish - aynan mana shu masalani hal etishdagi eng muhim va to'g'ri qadam hisoblanadi. “Bolalar huquqlari to'g'risidagi Konvensiya" - bu butun jahon bolalariga xos bo'lgan bolalar huquqi haqidagi Birlashgan Millatlar Tashkilotining bitimidir. Konvensiya - bolalar rivojlanishining turli davrlarida bolalar farovonligining mavjud mezonlarini aniqlaydi, Konvensiya quyidagi tamoyillarga asoslanadi: 1.Yashay olish huquqi - bunda bola talablarini qondirish va hayotiy huquqlarini o'zida mujassam etish kabi asosiy shartlarni hamda tibbiy xizmatdan foydalanish, ovqatlanish, boshpanaga ega bo'lish kabi adolatli hayotiy me'yorlardir. 2. Rivojlanish huquqi - bolalarning o'z qobiliyatlarini kengroq rivojlantirishga erishishlari uchun zarur. Ya’ni bilim olish, o'yin, hordiq chiqarish, madaniy faoliyatlar, axborot olish va vijdon erkinligi qonunlaridir. 3. Bolalar zo'ravonlik va ekspluatatsiya qilinishdan himoyalangan bo'lishlari shart. Bu borada qochoq bolalar masalasidagi muammolarga; adliya tizimidagi zo'ravonliklar va qiynoqlarga; bolalarni qurolli nizolarga jalb etish; bolalar mehnati; balog'atyoshigayetmaganlarni seksual ekspluatatsiya qilish; o'smirlarning giyohvand moddalarini iste'mol qilishi muammolariga alohida e'tibor qaratish. 4. Ishtirok etish huquqi: Bolani mamlakat va jamiyat hayotida faol ishtirok etishga da'vat etadi. Bunda bolalarning hayotiga taalluqli muammolar bo'yicha jahonshumul anju- manlarda va tadbirlarda ishtirok etish huquqi va o'z fikr- mulohazalarini ifoda etishdagi huquqlarini ta’minlaydi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi 1948- yilda"Insonhuquqlarihaqidagiumummilliydeklaratsiya" ni qabul qildi. Bunda bolalar huquqlari ham o'z aksini topadi va ko'p o'tmay bu huquqlar xalqaro shartnomada qayd etilishi lozimligi belgilanadi. 1959-yilda Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan “Bola huquqlari Deklaratsiyasi” qabul qilinadi. Bu hujjatning yuzaga kelish tarixi uzoq yillarni o'z ichiga oladi. "Bola huquqlari Deklaratsiyasi” bo'yicha asosiy sanalar: 1923-yil - Birinchi "Bola huquqlari Deklaratsiyasi” qabul qilindi. 1924 yil - "Bola huquqlari Jeneva Deklaratsiyasi" Millatlar ittifoqi tomonidan qabul qilindi. 1948-yil - Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi "Inson 19 huquqlari haqidagi umummilliy dekla- ratsiya"ni qabul qildi. 1959-yil - Birlashgan Millatlar Tashkiloti ikkinchi "Bola huquqlari Deklaratsiya" sini qabul qildi. 1978- yiI - Polsha hukumati "Bola huquqlari haqida Konvensiya"ning yangi loyihasini ishlab chiqadi va uni BMT ning inson huquqlari bo'yicha hay'atga o'rganib chiqish uchun tavsiya etadi. 1979- yil - Xalqaro bolalar yilida "Bola huquqlari haqida Konvensiya" matnini ishlab chiqish uchun muvofiqlashtirilgan ishchi guruh tuzildi. 10 yil davomida bu guruh izchillik bilan mulohaza va muzokaralar ustida ish olib bordi. 1989- yil 20-noyabrda - Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi tomonidan "Bola huquqlari haqida Konvensiya" qabul qilindi. 1990- yil 2-sentabrda - Konvensiya xalqaro qonun sifatida kuchga kirdi. Deklaratsiya ruhini saqlab qolgan ushbu "Bola huquqlari to'g'risidagi Konvensiya" oxirgi 30-yillar ichida kelib chiqqan zamonaviy muammolarni: - Atrof-muhitni muhofaza qilish; - Giyohvand moddalardan saqlanish; -Turli xildagi bolalar zo'ravonligining oldini olish kabi muammolarni o'zida ifoda etadi. O'zbekiston Respublikasi 1992-yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a'zo bo'ldi va “Bola huquqlari to'g'risidagi Konvensiya" bo'yicha xalqaro shartnoma tuzdi. Maktabgacha taiim tizimida Konvensiya haqida tushuncha va bilim berish dastlabki jiddiy qadam hisoblanib, u bolalarga nafaqat odob-axloq me’yorlariga rioya qilish kafolatini beribgina qolmay, balki uni qonunga mos ravishda harakat qilishga undaydi. Taiim-tarbiyaviy jarayonda "Konvensiya" dan foydalanishda tarbiyachi tomonidan quyidagi ishlar amalga oshiriladi: 1. Bola huquqlarini o'rganish - bunda muammo bo'yicha axborot materiallarni tanlash, ularni o'rganish, tahlil qilish; 2. To'plangan materiallarga e’tibor qaratish - istiqbolli yo'nalishlar bilan tanishish, huquqiy muammolarni insonlar tomonidan qabul qilinish hissini shakllantirish, xayrixohlik hissini tarbiyalash, mashg'ulotlarga qiziqishini rivojlantirish. 20 3. Bolalar muayyan hayotda ro'y berayotgan jarayonlarda ishtirok etishlari orqali kichik muammolardan global muammolar kelib chikishini, ular ham dunyoda adolat va konstruktiv o'zgarishlar bo'lishi uchun qilinayotgan harakatlarda ishtirok etayotganlarini his qilishlari shakllantiriladi. Bu jarayonlarda bolalar inson huquqlari bu - ulardan uzoqdagi qandaydir kishilarning huquqlari. bo'lgan mavhum tushuncha emas, balki o'zlari yashab turgan muayyan muhitga tegishli ekanligini tushunadilar. "Bola huquqlari to'g'risidagi Konvensiya”ning asosiy vazifalari: - Yer yuzida erkinlik, adolat va tinchlikning asosi - teng huquqlilik, jamiyat a’zolarining o'ziga xos bo'lgan qadr- qimmatini ta'minlashni ifoda etadi; - Insonning asosiy huquqlariga, inson shaxsining sha’ni va qadr-qimmatiga bo'lgan ishonchlarini tasdiqlaydi; - Har bir insonning irqi, jinsi, terisining rangi, tili, dini, siyosiy va boshqa e’tiqodlari, milliy yoki ijtimoiy kelib chikishi, mulkiy ahvoli, tug'ilishi va boshqa holatlar bilan bog'liq belgilariga qarab har qanday tafovutdan qat’iy nazar o'z huquq va erkinliklariga ega ekanligini tasdiqlaydi; - Har bir bolaning sog'lom va har tomonlama uyg'unlashgan kamoloti uchun u oila g'amxo'rligida, baxt, mehr-muhabbat va ongli tushunilish vaziyatida o'sishi zarurligini ta'minlaydi; - Bolani jamiyatda mustaqil hayotga to'la tayyorlashni, ularning farovonligi masalalariga e'tibor qaratadi; - Maxsus tarbiyaga muhtoj bolalarga tug'ilgunga qadar va tug'ilgandan keyin ham munosib darajada g'amxo'rlik qiladi; - Bolaning himoya qilinishi va uyg'un ravishda rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratadi; - Bolalarning turmush sharoitlarini yaxshilash uchun zaruriy chora-tadbirlarni amalga oshirish Konvensiyaning asosiy mazmun-mohiyatidan iboratdir. Konvensiyada bolalarning huquq va majburiyatlari quyidagicha aks etadi: - "18 yoshga to'lmagan har bir inson bola hisoblanadi. Barcha huquqlar hamma bolalarga taalluqli. Bolalar diskriminatsiyaning barcha shakllaridan himoyalangan bo'lishlari shart” - deyiladi. Bunda voyaga yetganlik yoshi 18 yosh deb belgilanishi ta'kidlanadi. 21 - Har bir bola uchun ko'zda tutilgan barcha huquqlarni, hech qanday kamsitishlarsiz, irqi, terisining rangi, jinsi, tili, dini, siyosiy yoki boshqa e’tiqodlari, milliy, etnik yoki ijtimoiy kelib chikishi, mulkiy ahvoli, bolaning sog'lig'i va tug'ilishi, uning ota- onasi yoki huquqiy vasiysi yoki biron bir boshqa holatlardan qat'iy nazar hurmat qiladilar hamda shu huquqlarni ta'minlab beradilar. Ishtirokchi davlatlar bola, uning ota-onasi, qonuniy vasiysi yoki boshqa oila a'zolarining qarashlari yoki e'tiqodida o'z ifodasini topadigan maqom, faoliyat asosida kamsitish yoki jazolashning barcha shakllaridan bolaning himoyasini ta’minlash uchun zarur choralarni ko'radilar. - 3-modda - Bolalarga nisbatan barcha xatti-harakatlarda bolaning manfaatlari yaxshiroq ta'minlanishiga birinchi navbatda e’tibor qaratilishi. Bolaning farovonligi uchun zarur hisoblangan himoya va g'amxo'rlik bilan ta'minlash, ota-onasi yoki vasiysiga ularning huquq va majburiyatlarini e'tiborda tutishni oladilar, qonuniy va ma'muriy chora-tadbirlarni ko'radilar. Bolalar haqida g'amxo'rlik ko'rsatish va ularni himoya qilish uchun mas’ul hisoblanga vakolat organlari tomonidan belgilab qo'yilgan me’yorlarga, xususan xavfsizlik va sog'liqni saqlash talablariga javob berish. - 4-modda - Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar imkoniyatlaridan foydalanish. 5-modda - Davlat ota-onalar huquqi va burchlarini hurmat qilishi va ularning bolalarning rivojlanish qobiliyatlariga muvofiq holda nazorat qila olishlarini ta’minlashi lozim. - 6-modda - Har bir bola hayot kechirish huquqiga ega va davlat bolaning rivojlanishi hamda yashay olishini ta’minlashga majbur. - 7-modda - Bola tug'ilgan zahoti ro'yxatga olinadi va tug'ilgan daqiqalaridan boshlab ism bilan atalishi va fuqarolikga ega bo'lishi, ularning g'amxo'rliklaridan bahramand bo'lish huquqlarini olishga haqli hisoblanadi. Davlat bunday huquqlarni o'z milliy qonunchiliklariga muvofiq amalga oshiradi. Har bir bola o'z ismiga, millatiga ega bo'lishi hamda o'z ota-onasini bilish va ularning vasiyligi huquqlariga ega. Bolaning tug'ilganligi haqidagi guvohnomasi - bola shaxsini tasdiqlovchi hujjatdir. - 8-modda - Bolaning o'z individualligi, jumladan, fuqaroligi, ismi va oilaviy 22 aloqalaridan g'ayriqonuniy ravishda mahrum etilgan bo'lsa, davlat bolani himoya qilishi va zarur boisa uning shaxsini aniqlab berishi shart. Bu bolaning ismini, millatini, oilaviy aloqalarini tiklashni o'z ichiga oladi. - 9-modda - Davlat bola o'z ota-onasidan ularning xohishlariga zid ravishda ayrilib qolmasligini ta’minlaydi, ota- onaning bittasida yoki har ikkisidan ham ayrilgan bolaning ular bilan muntazam ravishda shaxsiy munosabatlar yoki to'g'ridan-to'g'ri aloqalar bogiab turish huquqini hurmat qiladi. Bola uchun zararli bo'lgan hollardan tashqari vaziyatda u ota-ona bilan yashash huquqiga ega. - 10-modda - Bola yoki uning ota-onasi oilani birlashtirish maqsadida boshqa davlatga kirish yohud undan chiqish uchun bergan arizalari shu davlat tomonidan ijobiy, insonparvarlik ruhida va tezkorlik bilan ko'rib chiqilishi lozim. Ota-onasi turli davlatlarda yashayotgan bola alohida holatlardan tashqari ota- onasi bilan muntazam ravishda shaxsiy munosabatlar, aloqalar bogiab turish huquqiga egadir. - 11-modda - Davlat bolalarning g'ayriqonuniy ravishda ko'chirilishiga va chet eldan qaytmasligiga qarshi kurash olib borish chora-tadbirlarini ko'radi. Bolani chegara ortida ota- onalardan biri yoki boshqa uchinchi shaxs tomonidan ushlab turgani yoki bolalarni o'g'irlagani uchun jazo berishi va ularning oldini olishi shart. - 12-modda - Bolaga taalluqli bo'lgan barcha masalalar bo'yicha erkin fikr bildirishi va bu fikrlar inobatga olinishi shart. - 13-modda - Bolalar har qanday chegaralardan qat'iy nazar ularni qiziqtiruvchi malumotlarni olish hamda o'z nuqtayi nazarlarini aytish huquqiga egadirlar. Bular bola shaxsi huquqlari va obro'sini hurmat qilish, davlat xavfsizligi yoki jamoat tartibini, aholining sog'lig'i yoki ma'naviyatini muhofaza qilish imkoniyatini yaratadi. - 14-modda - Davlat bolaning fikrlash, vijdon va din erkinligi huquqini hurmat qiladi. Ota-ona yoki qonuniy vasiylarning bolaga,uningrivojlanayotganqobiliyatlarigamuvofiqkeladigan usul orqali bola huquqini amalga oshirishda rahbarlik qilish huquqiga egadirlar. - 15-modda - Bolaning assotsiatsiya yig'ilishlar huquqini, ya'ni bolalar boshqalar bilan uchrashish huquqiga, tashkilotlardan chiqish yoki ularni o'zlari tuzish huquqiga egalar. - 16-modda - Bolalar o'z shaxsiy hayotlariga, uy-joy daxlsiz- ligi yoki pochta 23 orqali yuboriladigan narsalarning maxfiyli- giga bo'lgan huquqi amalga oshirilishiga o'zboshimchalik bilan yoki qonunga zid ravishda aralashish yoxud uning sha'ni va obro'siga g'ayriqonuniy tajovuz qilish obyekti bo'lishi mumkin emas. Bola qonun yo'li bilan himoyalanish huquqiga egadir. - 17-modda - Davlat ommaviy axborot vositalarining muhim mavqeyini e’tirof etadi. Bola turli xil milliy va xalqaro manbalarning axborotlari hamda materiallari, ayniqsa ijtimoiy, ma'naviy va axloqiy farovonlik, shuningdek, bolaning sog'lom, jismoniy va ruhiy rivojlanishiga ko'maklashishga qaratilgan axborotlardan bahramand bo'lishini ta’minlaydi, salbiy ta’sir qiluvchi materiallardan himoyalanish huquqini beradi. - 18-modda - Bola tarbiyalanishi va rivojlanishi uchun ota-onaning umumiy bir xil javobgarligi, bolaning eng yaxshi manfaatlari ular ko'rsatadigan asosiy g'amxo'rlikning predmeti hisoblanadi. Bunda davlat ota-onalarni qo'llab-quvvatlaydi va bolalar muassasalari tarmog'ini rivojlanishini ta'minlaydi. Ota-onasi ishlaydigan bolalar uchun mo'ljallangan xizmatlar hamda bola parvarish qilinadigan muassasalardan foydalanish huquqi beriladi. - 19-modda - Davlat bolaning jismoniy va ruhiy zo'ravonlikning, haqoratlash va suiiste'molliklar, g'amxo'rlik ko'rsatmaslik yoki beparvolik bilan muomalada bo'lish, qo'pol muomala qilish yoki ota-ona, qonuniy vasiylar yoki bola haqida g'amxo'rlik qiluvchi har qanday boshqa shaxs tomonidan ekspluatatsiya qilish, jumladan, shahvoniy suiiste'molliklarga qarshi zaruriy qonuniy, ma'muriy, ijtimoiy va ma'rifiy chora- tadbirlarni ko'radi. Davlat zo'ravonlikni oldini olish va bundan jafo ko'rganlarni himoya qilish dasturlarini ishlab chikishi zarur. - 20-modda - Oila mahrumligidan vaqtincha yoki doimiy mahrum bo'lgan bolalar o'zlariga taalluqli bo'lgan madaniyatga muvofiq maxsus muassasalar qaroviga, muqobil oilalarga va maxsus himoya qilinish huquqiga egadirlar. - 21-modda - Bolani farzandlikka olish imkoniyatiga ega bo'linsa, buni faqat bola manfaatlari to'liq e'tiborga olingan holda tegishli tashkilotlar nazoratidan o'tkaziladi. - 22-modda - Qochoq hisoblangan bolalar yoki qochoq statusini olmoqchi bo'lgan bolalar maxsus himoyaga loyiqdirlar. Davlat qochoq bolaning ota-onasini yoki oilasining boshqa a'zolarini izlashda, o'z oilasi bilan qo'shilishi uchun barcha zaruriy 24 choralarni ko'radi. - 23-modda - Aqliy va jismoniy jihatdan yaxshi rivojlanmagan bola o'zining qadr- qimmatini ta'minlaydigan, o'ziga ishonch tug'diradigan, jamiyat hayotidagi faol ishtirokini yengillashtiradigan sharoitlarda to'laqonli hamda munosib tarzda yashash huquqiga ega. O'ziga nisbatan alohida g'amxo'rlik ko'rsatilishini talab qilish huquqi beriladi. Shuningdek, ta'lim, kasb-kor tayyorgarligi, tibbiyot, sog'liqni saqlash, mehnat faoliyatiga tayyorgarlik ko'rish sohasidagi xizmatlardan samarali ravishda bahramand bo'lish, dam olish, bolani ijtimoiy hayotga jalb etish kabi imtiyozlardan foydalanadilar. - 24-modda - Bolalar eng yuqori darajadagi andozalarda tibbiy yordam olish huquqiga, sog'liqni himoya qilish xizmatlaridan foydalanish huquqiga egalar. - 25-modda - Davlat tomonidan bolalarni tarbiyalash, himoyalash yoki ruhiy davolash maqsadida joylashtirilgan muassasalar muntazam ravishda nazoratdan o'tkaziladi. - 26-modda - Bolalar ijtimoiy sug'urtalanishga kiritilganlari holida, ijtimoiy himoyalanish imtiyozlaridan foydalanish huquqiga egalar. - 27-modda - Bolalar ma'naviy, ruhiy, jismoniy, aqliy rivojlanishiga muvofiq keladigan hayot darajalariga, turmush saviyasiga ega bo'lish huqquqiga egadir. Ota- ona zaruriy turmush sharoitinita’minlashda javobgarlikni sezishlari kerak. Bu mas’uliyatni amalga oshirishda davlat kafolat berishi shart. - 28-modda - Bolalar maiumot olish huquqiga egalar. Boshlang'ich, umumiy ma'lumot bepul va majburiy bo'lishi kerak. Har bir bola uchun o'rta maiumotli bo'lish imkoni yaratilgan bo'lishi shart. Oliy maiumotli bo'lish huquqiga hamma o'z qobiliyatiga ko'ra ega. Maktab intizomi huquq va bolalar qadr-qimmatini hisobga olgan holda ta'minlanishi zarur deyiladi. - 29-modda - Ma'lumot olish huquqi bolada ruhiy va jismoniy qobiliyatlarini, uning jismoniy va ruhiy iste'dodini o'stirishi lozim. Bolalarga jamiyatning huquqiy a'zolari sifatida o'zi va boshqalarning madaniyatini hurmat qila oladigan shaxs darajasida tarbiya berish zarur. - 30-modda - Agar bolalar mayda millat vakillariga taalluqli bo'lsa, o'z madaniyati, o'z dini va o'z tiliga ko'ra hayot kechirish huquqiga ega. 25 31-modda - Bolalar dam olish, o'ynash, madaniy va badiiy tadbirlarda ishtirok etish huquqiga32-modda - Bolalar rivojlanish, ma’lumot olish, sog'lig'i uchun xavfli bo'lgan ishlarda ishtirok etishdan, iqtisodiy ta'qib qilinishdan himoyalanish huquqlariga ega. - 33-modda - Bolalar giyohvand moddalarni iste’mol qilishdan, shuningdek, bu giyohvand moddalarni ishlab chiqarish va tarqatishga jalb qilinishdan himoyalanish huquqlariga egalar. - 34-modda - Bolalar pornografiya, fohishabozlik hamda shunga o'xshash zo'ravonlik va seksual ekspluatatsiyalardan himoyalangan bo'lishlari shart. - 35-modda - Davlat bolalarni o'g'irlash, sotish, qilishning oldini olishning imkoni bo'lgan barcha chora-tadbirlarni qabul qilishi zarur. - 36-modda - Davlat bolani uning farovonligiga oid har qanday jihatdan zarar yetkazadigan narsalardan himoya qiladi. - 37-modda - Har qanday bolakay qiynov, qo'pol muomala, ta’qiblar, noqonuniy hisobga olinish yoki ozodlikdan mahrum bo'lishdan muhofaza qilinmog'i shart. - 38-modda - 15 yoshdan kichik bo'lgan bolalar qurolli nizolarda bevosita ishtirok etishlari mumkin emas. Qurolli nizolarga daxldor bo'lgan bolalar maxsus himoya va vasiylikka loyiqdirlar. - 39-modda - Qurolli nizolarni, qiynoqlarni, zo'ravonliklarni, ta'qibni boshidan kechirgan bolalar sog'ayishlari uchun kerakli davolash va ijtimoiy reintegratsiyalarni oladilar. - 40-modda - Qonunni buzgan bolalar ulardagi chin insoniy fazilatlarni ko'zlovchi va muhofaza qiluvchi har qanday yuridik va boshqa imtiyozlardan to'laqonli foydalanish huquqiga egadirlarki, ularga jamiyat uchun foydali inson bo'lib yetishishlarida ko'mak bo'ladi. Bolalar huquqlarini ta’minlash butun jamiyatning vazifasi- dir. Bola huquqlarini ta’minlash, ularning har tomonlama sog'lom va xavfsiz kelajagini ta'minlash maqsadida fuqarolarni birgalikda ishlashga ilhomlantiradi. Bolalar kattalardan, tarbiyachi-pedagoglardan oladigan axborotlari orqali o'z huquqlari haqidagi tasavvurlarga ega bo'ladilar, huquqiy me'yorlarga nisbatan mas'uliyat tarbiyalanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni "Bolalar huquqlari to'g'risidagi Konvensiya" bilan tanishtirish - bevosita O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, "Oila" Kodeksida 26 yoritib berilgan vazifalarni uzviy hamkorlikda o'rganish imkoniyatini yaratadi.