1
Maktabgacha yoshdagi bolalarda huquqiy tarbiya berish
Mavzu rejasi:
1.Maktabgacha yoshdagi bolalarda huquqiy tarbiya mazmuni.
2.Markaziy Osiyo mutafakkirlarining huquqiy tarbiya haqidagi qarashlari.
3.Maktabgacha yoshdagi bolalarni O’zbekiston respublikasi Konstitutsiyasi bilan
tanishtirish.
Bugungi kunda ijtimoiy adolatni o'rnatish, inson huquq va erkinliklarini
ta'minlash davlatimizning eng muhim vazifalaridan hisoblanadi. Har bir davlat o'z
fuqarosining har tomonlama o'qimishli, ongli, tarbiyali boiishini istaydi. Bunda yosh
avlodda huquqiy tarbiya, huquqiy ong, huquqiy madaniyatni shakllantirish
masalalariga katta e’tibor qaratadi.
Huquqiy tarbiya - umum tarbiyaning ajralmas qismi boiib, barcha fuqarolarda
huquqiy bilimlar asosida, huquqiy ong va huquqiy madaniyatni shakllantirish va
rivojlantirish borasida tashkil etiladigan tarbiyaviy jarayondir. Shu zaylda
qonunchilikni mustahkamlash, huquqiy me’yorlarni hurmat qilishga erishiladi.
Huquqiy tarbiya - muntazam olib boriladigan, aniq maqsadni ko'zlagan va shaxs
(guruh) da huquqiy ong, huquqiy bilim va qoidalarga rioya etish jihatlarini namoyon
etishga undaydigan pedagogik yoidir. Huquqiy tarbiya haqida fikr yuritilar ekan,
avvalambor, huquq so'zining ma'nosi nima va u nimani anglatishini bilishimiz
lozim.
Huquq - jamiyat a’zolari rivojlanishini, jamiyatda tartib o'rnatishni tashkil etish,
ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish vositasidir.
Huquq - ijtimoiy va yuridik mazmunga ega shaxsning xulq-atvori, axloq, urf-
odatlar, an’analar nuqtayi nazaridan asoslangan hollarda umum ijtimoiy ma'nodagi
huquq tushuniladi. Bunga millatlarning o'z taqdirini o'zi belgilash huquqi ham
2
kiradi.
Huquq to'g'risida yuridik hodisa sifatida fikr yuritilganda davlathokimiyatining
qonunlari, hujjatlari, shaxsning erkinligi, xulq-atvor majburiyatlari majmuasini
nazarda tutamiz.
Huquqning vujudga kelishi to'g'risida turli xil nazariy va qarashlar mavjud.
Insoniyat vujudga kelishi bilan jamiyatda o'zini tutish qoidalari vujudga kela
boshlagan. Davlatgacha bo'lgan davrda bu urf-odat, diniy me'yorlar shaklida bo'lib,
jamiyat a'zolari bularga rioya qilgan. Jamiyatdagi o'zaro munosabatlarning
shakllanishini amalga oshirish yo'Iini ko'rsatib beruvchi qoidalar, me'yorlar - huquq
deb atala boshlandi.
Huquqiy tarbiya - tarbiyalanuvchilarning xulq-atvoriga ta'sir ko'rsatuvchi, ularga
ma’lum qoidalar doirasida ish tutish uchun asos bo'ladigan bilim berishdir. Pedagog-
tarbiyachi huquqiy bilimlar beribgina qolmasdan, tarbiyalanuvchilarga tarbiyaviy
ta’sir ko'rsata olishi lozim.
Demak, huquqiy tarbiyaning asosiy maqsadi shaxsda huquqiy ong va huquqiy
madaniyatni shakllantirish, huquqiy me'yorlarga nisbatan hurmat, ularga ongli va
mustaqil ravishda rioya qilishni tarbiyalashdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarning huquqiy tarbiyasini o'stirish maqsadida biz bu
tarbiyaning ta'limiy va tarbiyaviy jihatlarini ko'rib chiqamiz.
Huquqiy ta'lim berish vazifalari:
1. Maktabgacha yoshdagi bolalarga O'zbekiston Respubli- kasi Konstitutsiyasini
o'rgatish jarayonida ularda huquqiy ongni shakllantirish;
2. Huquq me'yorlarga hurmat ruhida tarbiyalash orqali bolalarda mustaqil, erkin
fikrlash, ijodiy ishlarga intilish his- tuyg'usini uyg'otish;
3. Tevarak-atrofda bo'ladigan ijobiy va salbiy holatlarga nisbatan huquq normalari
asosida o'z fikr-mulohazalarini bildirishga o'rgatish.
Huquqiy tarbiya berish vazifalari:
1. Ona Vatanni sevish, uni e'zozlash tuyg'usini singdirish;
2. Konstitutsiya va qonunlarga yuksak hurmat darajasini o'stirish.
3. Huquqiy me’yorlarga rioya qilishga odatlantirish.
4. Davlat, ota-onalar oldidagi burch va majburiyatlarini bajarish yo'llarini
ko'rsatish.
3
Huquqiy tarbiyaning metodologik asosini O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi,
Bola huquqlari to'g'risidagi Konvensiya, O'zbekiston davlati va Prezidenti
tomonidan yaratilgan asarlar, qabul qilingan va ilgari surilgan, ilmiy jihatdan
asoslangan g'oyalar egallaydi.1
Jamiyatda
insonlarning
huquqiy
bilimi,
huquqiy
ongi,
madaniyati
qanchalikyuqori shakllanganligi ularning huquqiy munosabatlarida namoyon
bo'ladi.
Huquqiy madaniyat - davlat tomonidan belgilangan qonun-qoidalarga rioya
etishdagi shaxsning xulqi, munosabati tushuniladi. Bir so'z bilan aytganda huquqiy
madaniyat ongli ravishda huquqiy me'yorlarga rioya qilish va bo'ysunishdir.
Huquqiy ong - huquqiy madaniyatning ajralmas qismi bo'lib hisoblanadi, Har bir
shaxsning huquqiy ongi uning qonun me’yorlariga munosabatidan, ularni qabul
qilish xususiyatlaridan, o'rnatilgan qonunni qo'llash, unga rioya qilish
tushunchalaridankelib chiqadi. Jamiyat hayotini huquqiy tartib asosida tuzish
to'g'risidagi tushunchalar tizimi, ijtimoiy ong shakli - huquqiy ong deyiladi. Ijtimoiy
ong o'z navbatida quyidagi guruhlarga bo'linadi:
- Siyosiy;
- Axloqiy;
- Diniy;
- Huquqiy.
Huquqiy ong - O'zbekiston davlati va uning organlari tomonida qabul qilingan
qonun hujjatlarini anglash, ularga rioya etish, ulardan ongli ravishda foydalana olish
qobiliyatidir.
Respublikamiz Oliy Majlisi tomonidan 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan va
qarori bilan tasdiqlangan: "Ta’lim to'g'risidagi qonun", "Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi", "Jamiyatda huquqiy madaniyatni yuksaltirish milliy dasturi", O'zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi palatasining qarori qonunlar hisoblanadi.
Xo'sh qonunning o'zi nima?
Qonun deganda davlat hokimiyatining oliy organi tomonidan qabul qilingan
ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi oliy yuridik kuchga ega normativ huquqiy
akt tushuniladi. Qonunning asosiy jihatlari quyidagilar:
.
4
1. Qonun davlat hokimiyati yuqori vakillik organi tomonidan chiqariladi;
2. Qonun yuqori yuridik kuchga ega;
3. Me'yoriy-huquqiy xarakterga ega;
4. Unda turli ijtimoiy munosabatlar tartibga solinadi.
5. Qonunlar davr talablarining bajarilishiga qaratiladi.
6. Qonun xalqning irodasini mujassamlashtiradi.
Jamiyat va davlatning yetakchi kuchi uning qonunlaridir.
O'zbekiston Respublikasining "Taiim to'g'risida"gi qonunning 4-moddasi
fuqarolarning bilim olish huquqiga bag'ishlanib, unda jinsi, tili, yoshi, milliy
mansubligi, e'tiqodi, dinga munosabati, ijtimoiy kelib chikishi, xizmat turi, ijtimoiy
mavqeyi, turar joyi, O'zbekiston hududida qancha vaqt yashayotganligidan qat’iy
nazar har kimga bilim olishda teng huquqlar kafolatlanadi. Boshqa davlatlarning
fuqarolari O'zbekiston Respublikasida xalqaro shartnomalarga muvofiq bilim olish
huquqiga ega, ular bilim olishda O'zbekiston fuqarolari bilan teng huquqlarga ega
deyiladi.
Fuqaroning eng asosiy konstitutsiyaviy huquqlaridan biri bilim olish, ijobiy
qobiliyatni namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanishi, kasbi bo'yicha mehnat
qilish huquqini ta’minlash, uzluksiz taiim tizimi orqali har tomonlama barkamol
shaxs - fuqaroni shakllantirish nazarda tutiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga huquqiy tarbiya berish nafaqat oila va
Maktabgacha taiim muassasalarida beribgina qolmasdan, balki bunda mahalla,
ko'cha-ko'y, qo'ni-qo'shnilar, kattalar, qolaversa, butun jamiyat a’zolari qatnashishi
lozimdir.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, huquqiy tarbiya berish shakllarini quyidagicha
ifodalash mumkin:
1. Huquqiy bilim;
2. Huquqiy ma'naviyat;
3. Jamoatchilik bilan olib boriladigan ishlar;
4. Huquqni himoya qiladigan davlat organlari bilan tanishtirish.
Demak, huquqiy tarbiya davlat tomonidan belgilangan maxsus tarbiya
tizimlaridan tashkil topadi va aniq maqsadni ko'zda tutadi.
Oilada huquqiy munosabatlarning maqsad va vazifalari.
5
Ma'lumki, inson oilada rivojlanadi va kamol topadi. Oila bu ota-ona, er-xotin,
farzandlarva qarindosh-urug'lardantuzilgan jamoa bo'lib, oila a'zolari o'rtasida
mulkiy va shaxsiy huquq, majburiyatlarini vujudga keltiradi. O'zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining XIV - "Oila" bobida oila jamiyatning asosiy
bo'g'inidir hamda jamiyat va davlat muhofazasida bo'lish huquqiga ega deyilgan.
Oila qonunlarining asosiy vazifalari oilani mustahkamlash, oilaviy munosabatlarni
ishonch, hurmat, hamjihatlik, bir-biriga yordam berish, oila oldidagi burch va
majburiyatlarini his qilish va o'z huquqlarini himoya qilishdan iboratdir.
Oilada ota-ona, bolalarning huquq va majburiyatlari:
1. Oilada yashash va tarbiyalanish;
2. O'z ota-onasini bilish, ularning g'amxo'rligidan foydalanish va ular bilan birga
yashash.
3. Bola otasi, onasi, yaqinlari va boshqa qarindoshlari bilan ko'rishishi;
4. O'z huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish;
5. O'z fikrini ifoda etish;
6. Bola ism, ota ismi va famliyasini olishga;
7. Ism va familiyasini o'zgartirishga;2
8. Oilada umumiy mulk va o'z huquqiy mulkiga ega bo'lish va boshqa huquqlarga
ega.
Bolaning huquqiy va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uning ota-onasi
(ularning o'rnini bosuvchi shaxslar) tomonidan amalga oshiriladi. Voyaga yetmagan
bola qonunga muvofiq to'la muomala layoqatiga ega deb e'tirof etilsa, u o'z huquq
va majburiyatlarini, himoya huquqini mustaqil amalga oshirishga haqlidir. Oilada
bolaga taalluqli har qanday masala hal etilayotganida bola o'z fikrini bildirishga,
so'zlashga haqlidir.
Bolaning familiyasi ota-onaning familiyasiga qarab belgila- nadi. Ota-ona turli
familiyada bo'lganda ota-onaning kelishu- viga binoan bolaga ota yoki onaning
familiyasi beriladi. Milliy an’analarga muvofiq boboning ismi bo'yicha familiya
erilishi mumkin.
Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish bo'limi ota-onaning birgalikdagi
arizalariga binoan bola 16 yoshga to'lguncha uning manfaatlarini e'tiborga olib,
6
uning ismini o'zgartirishga (ota yoki onaning) haqlidir.
Ota-onalar o'z farzandlariga teng huquq va majburiyatlarga egadirlar. Nikohda
bo'lmagan, voyaga yetmagan bolalari bo'lgan ota-onalarning bolalari 16 yoshga
to'lishiari bilan ota-onalik huquqlarini mustaqil ravishda amalga oshirishga haqlidir.
Ota-ona o'z bolalarining sog'lig'i, jismoniy, ruhiy, ma’naviy va axloqiy kamoliga
g'amxo'rlik qiladi va buning uchun javobgar hisoblanadi.
Ota-onalik huquqlarini amalga oshirishda bolaga nisbatan shafqatsizlik, qo'pollik,
mensimaslik, jismoniy qadr-qimmatni kamsitish, haqoratlash yoki ekspluatatsiya
qilish qonunga ziddir. Farzandlar oldidagi burchlarni bajarmasalar ota- onalikdan
sud qarori orqali mahrum qilinadi.
Oila munosabatlari O'zbekiston Respublikasi "Oila Kodeksi”- da ham o'z
ifodasini topgan. Quyidagi hollarda ota-onalar ota- onalikdan mahrum etiladi:
- Ota-onalik majburiyatlarini bajarishdan bosh tortish, aliment to'lashdan
bo'yin tovlash;
- O'z bolasini uzrsiz sabablarga ko'ra tug'ruqxona va boshqa muassasalardan
olishdan bosh tortsa;
- Bolalarga nisbatan shafqatsiz munosabatda bo'lsa, jumladan, jismoniy,
iqtisodiy, ruhiy ta’sir ko'rsatilganda;
- Surunkali ravishda ichkilikbozlik yoki giyohvandlikga
mubtalo bo'lgan taqdirda;
- O'z bolalarining hayoti, sogiig'i yoki er-xotinning hayoti,
sog'lig'iga qarshi qasddan jinoyat sodir etilganda ota- onalik huquqidan
mahrum qilinadi.
Farzandlar voyaga yetgandan keyin o'z ota-onalariga g'amxo'rlik qilishlari lozim.
Maktabgacha taiim bo'yicha qabul qilingan qonunlar va me'yoriy hujjatlar bilan
ishlash jarayonida biz vasiylik va homiylik kabi iborani uchratamiz. Vasiylik va
homiylik tuman yoki shahar hokimiyatining qarori bilan belgilanadi.
Vasiylik - 14 yoshga to'lmagan va sud tomonidan ruhiy kasalligi yoki zaifligi
tufayli muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslarga belgilanadi.
Homiylik - 14 yoshdan 18 yoshgacha boigan o'smirlarga hamda kasalligi tufayli
mustaqil ravishda o'z huquqlarini amalga oshira olmaydigan voyaga yetgan
shaxslarga, shuningdek sud tomonidan layoqati cheklangan shaxslarga nisbatan
7
belgilanadi.
Maktabgacha pedagogika fanini talabalarga o'qitish jarayonida ularda
O'zbekiston davlati tomonidan qabul qilingan qonunlarga nisbatan yuksak hurmat
tuyg'usini uyg'otish va o'z hayotida ulardan oqilona foydalanish ko'nikmalarini
shaklllantirish muhim vazifadir.
Maktabgacha ta’lim tashkilotida huquqiy tarbiya berishda Sharq
mutafakkirlari merosidan foydalanish
Davlat va huquqning vujudga kelishi to'g'risida Sharqning alloma-yu fuzalolari,
mutafakkirlari o'zlarining tarixiy asarlari orqali turli falsafiy fikr va qarashlarni
bildirganlar.
IX-X asrlarda yashagan Abu Nasr al-Farobiy O'rta asrlar Sharq mutafakkirlaridan
birinchi bo'lib jamiyat va davlat, odilona davlat tuzumi muammolari haqida fikr
yuritdi. Bu taiimotda ijtimoiy hayotning ko'p masalalari - davlatni boshqar ish,
ta'lim, tarbiya, axloq, ma'rifat, diniy e'tiqod, mehnat va boshqa jihatlar qamrab
olindi. Farobiy o'zining "Fozil shahar aholisining maslagi” asarida jamiyat ("Inson
jamoasi") ning kelib chikishi, insonning yetuklikka erishuvi yo'lidagi zahmati,
kishilarning jamoa bo'lib yashashidagi xulq-atvori, axloq-odob me'yorlari haqida
fikr yuritib, inson fazilatlarini ikki guruhga bo'ladi. Birinchisi - fikriy fazilat;
Ikkinchisi - xulqiy fazilat.
1, Fikriy - aql, donolik, fahm-farosat, zehnlilikdan iborat.
2. Xulqiy fazilat - iffatlilik, adolatlilik, saxiylik, odoblilikdan iborat deydi.
Farobiy yomon fazilatlarni qoralaydi va unga - razillik deb ta’rif beradi.
Mutafakkir inson qadr-qimmatini kamsituvchi jamiyatga qarshi chiqadi. Uning
"Baxt-saodatga erishuv yo'l lari” haqidagi asarida davlatning vazifasi insonlarni
baxt-saodatga olib borish, bu esa ilm va yaxshi axloq yordamida qo'lga kiritilishini
ta’kidlaydi.
Farobiy davlatni yetuk shaxs, yaxshi fazilatlarga ega bo'lgan kishilar tomonidan
boshqarish lozimligi ta'limotini ilgari surdi. Mutafakkir davlat va shahar
birlashmasining o'ziga xos xususiyatlari, davlatni boshqarish shakllari, vazifalari,
uslublarini yoritib berib, unda insonlarning farovon hayot kechirishi haqidagi
siyosiy-ijtimoiy-huquqiy turmush tarzlarini yoritadi.
8
Farobiyning fozil jamoa va komil insonlar haqidagi ta’limotlari so'nggi olim-
mutafakkirlar ijodiga katta ta'sir ko'rsatdi.
Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatini o'rta asr sharoitida dunyo madaniyatining
oldingi qatoriga olib chiqqan buyuk mutafakkir Abu Ali Ibn Sinoning dunyoqarashi
Farobiy asarlari ta’sirida shakllandi, u ijtimoiy-falsafiy masalalarda Farobiy
qarashlarini davom ettirdi, ilg'or falsafiy oqimni yangi tabiiy- ilmiy fikrlar bilan
boyitdi va tizimlashtirdi. Uning falsafiy qarashlari:
1. Shaxs haqidagi ilm;
2.Insonning o'zaro munosabatlari haqidagi ilm;
3.Davlatni, mamlakatni boshqarish haqidagi ilmdir.
Ibn Sino haqiqiy axloqiy fazilatlarga va ideal jamoaga shu mavjud dunyoda
erishish mumkin, insonlar o'zaro yordam asosida yashashlari kerakligini ta’kidlaydi.
Jamiyat kishilarning o'zaro kelishuvi asosida qabul qilinadigan adolatli qonunlar
yordamida boshqarilishi lozimligini uqtiradi. Jamiyat a'zolarining hammasi bu
qonunga itoat etishlari, qonunni buzish va adolatsizlik, jazolanish, basharti davlat
boshlig'i o'zi adolatsizlikga yo'l qo'ysa, xalqning unga qarshi chikishi to'g'ri va bu
holatni jamiyat qo'llab-quvvatlashi lozimligini ta'kidlaydi.
Uning “Tadbir al-manozil" (Turar joyni boshqarish), "Axloq haqida risola",
"Burch haqida risola", "Adolat haqida kitob", “Donishnoma" asarlarida insonlarning
umumiy fazilatlari, ularda yuz beradigan yaxshi va yomon xulqlarning paydo bo'lish
sabablari to'g'risida fikr yuritib, bu sifatlar odatdan paydo bo'ladi, odatlarning yaxshi
yoki yomon bo'Iishida hukumat ahllarining ta’siri katta deydi, Ibn Sino axloqiy
fazilatlardan iffat, qanoat, saxiylik, shijoat, sabr, adolatlik, do'stlik, vafodorlik
kabilarga o'z ta’rifini beradi. Ibn Sinoning fikricha insonlar xulq-atvoriga yomon
nuqsonlardan aldov, adolatsizlik, bo'xton, o'ch olish, irodasizlik kabi illatlarni
bartaraf etishda davlat va jamiyat a'zolari va oilaning ta'siri ustida so'z yuritadi. U
bola tarbiyasi haqida fikr bildirib, bola tarbiyasini unga ism berishdan boshlashni
lozim deb biladi. Bolaga munosib ism tanlash ota-onaning dastlabki oliyjanob
vazifalaridan deb bilib, uning tarbiyasi bilan, avvalo, ota-ona shug'ullanishi
kerakligini ta’kidlaydi. Ibn Sino o'zining ko'p tarmoqli falsafiy qarashlari va boy
merosi bilan mamalakat taraqqiyotida katta rol o'ynadi.
Yuksak davlat arbobi va sarkarda Sohibqiron Amir Temur ilm-fan, ma’naviyat va
9
davlatni boshqarishga katta e’tibor qaratib, yangi davlat tizimini tuzgan mashhur
shaxsdir. Amir
Temur davlati o'z davrida Ovro'pa va Osiyodagi eng yirik mustahkam va rivojlangan
davlat sifatida tanildi. U davlatni boshqarishga katta e’tibor berib, yangi davlat
tizimi bo'yicha Devoni Buzrugdan tashqari har bir viloyatda Devon deb ataluvchi
boshqarma tuzib, bu boshqarmalar soliq yig'ish, tartibni saqlash, ijtimoiy binolarga
qarab turish va aholining xulqiy-axloqiy harakatlarini ostiga olish bilan
shug'ullangan.
Uning “Temur tuzuklari” da davlat tuzilishi, davlatdagi turli lavozimlarning
vazifasi, davlat boshqarishga asos boigan qoidalar haqida fikr yuritadi. U davlat
ishlarini har doim islom va shariat hukmlari asosida boshqargan. O'z davlatining
martabasini qonun-qoidalar asosida boshqarganligi, davlat ishlariga noqonuniy hech
bir kimsani aralasha olmasligi, bu ishga qurbi yetmaganligini ta’kidlab, jamiyat
ishlaridagi odamlarning 12 toifaga boiinishi, saltanatni boshqarishda 12 qoidaga
amal qilganligi, saltanat 4 qat'iy qoidaga asoslanishi kabi masalalar yoritiladi.
Amir Temur saltanatni boshqarishda to'rt narsaga amal qilgan. Ya'ni:
1. Kengash;
2. Mashvarat-u maslahat;
3. Qat'iy qaror, tadbirkorlik, xushyorlik;
4. Ehtiyotkorlik.
Shuni alohida ta'kidlash mumkinki, Amir Temur davlat, jamiyat hayotida bo'lib
o'tadigan har bir muhim rejani kengash oldidan o'tkazar va bu kengashga nafaqat
davlat arboblari, sarkardalar, temurzodalar, balki sayyidlar, shayxlar, ilm-fan ahlini
ham taklif etgan.
Temuriylar davri madaniyati ma’naviyatini tez va yuksak darajaga ko'tarilishiga
olib keldiki, uning yutuqlari so'nggi uzoq asrlar davomida madaniy huquqiy
rivojlanish uchun ozuqa boiadi. Ulug' ajdodlarimiz tomonidan qoldirilgan falsafiy,
madaniy-ma’rifiy ta'limotlar, ya'ni:
- Axloq-odob, muomalani inson tarbiyasining asosiy maqsadlaridan deb bilib,
uning adolat, yuksalish, ma’naviyatga intilishiga yo'l ochish, imkoniyat yaratish
zarur;
- Komil inson faqat rivojlangan davlatchilikda shakllanadi. Bunda davlatchilik
10
esa aql va ilmga o'zaro kelishuv, birgalikda ega bo'lish natijasida amalga oshiriladi.
- Mustahkam davlatchilik fozil jamoani vujudga keltira oladi, bu davlat, jamoaga
rahbarlik, hokimlik qilayotgan shaxsning ma’rifatli, ilmli, axloqli bo'Iishi jamoani
kelishib boshqara olishga bog'liqdir - degan falsafiy qarashlari huquqiy tarbiyaning
negizi hisoblanadi.
Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi bilan
tanishtirish
Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
bilan yaqindan tanishtirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Dastlab,
Konstitutsiya o'zi nima, nima uchun u Respublikamizning bosh qomusi hisoblanadi,
uning mazmuni, mohiyati, inson va fuqarolarning asosiy holati to'g'risida tushuncha
berilishi lozim.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidayuqoridako'rsa- tib o'tilgan masalalar
o'z ifodasini topgan. Hamma huquqiy me'yorlar undan kelib chiqadi va unga
bo'ysunadi.
"Konstitutsiya” so'zi lotin tilida ''Constitutio” - so'zidan kelib chiqib, "tuzish”,
"o'rnatish”, “belgilash” degan ma'nolarni anglatadi. Dastlab, qadimgi Rimda
jamiyatdagi ijtimoiy muno- sabatlar qonun asosida belgilangan bo'lib, u o'zining
uzoq tarixiga ega. Jahonda birinchi Konstitutsiya 1787-yilda AQShda, 1831-yilda
Belgiyada, 1874-yilda Shvetsariyada qabul qilingan.
O'zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishganligining dastlabki yillarida
o'zining Konstitutsiyasi qabul qilinishi o'zbek davlatchiligining rivojlanishiga asos
bo'ldi. Mustaqillikdan avval O'zbekiston garchand suveren davlat deb atalgani bilan
barcha masalalarni mustaqil hal eta olmagan. Konstitutsiya- ning yaratilishi 1990-
yilning iyun oyidan boshlangan bo'lib, bunda Respublikamiz olimlari, oliy kengash
deputatlari, butun o'zbek xalqi ishtirok etdi va xalq muhokamasidan o'tib 1992-yil
8-dekabrda qabul qilindi. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilingan
kun umumxalq bayrami deb e'lon qilindi. Qabul qilingan Konstitutsiya mustaqil
respublikamizning birinchi Asosiy Qonuni hisoblanadi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi - xalqning maqsadini, istagini, davlat
suverenitetini, ijtimoiy va davlat tuzilishini, xalqaro munosabatlarni, inson va
11
fuqarolarning huquqiy holatini, davlat organlarining vakolatlarini, saylov tizimi va
boshqa muhim masalalarni o'z ichiga olgan.
Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi
bilan tanishtirishdan maqsad
- o'zi istiqomat qilayotgan davlati, xalq irodasi va uning manfaatlari, milliy davlat,
uning ma'muriy-hududiy tuzilishi, milliy davlat ramzlari, fuqarolarning burch va
majburiyatlari, unda istiqomat qiluvchi barcha millat va elatlarning tillari, urf-
odatlari va an'analarini hurmat qilish, xalqimizning tarixiy, ma'naviy va madaniy
merosini avaylab-asrash, onalik va bolalikni davlat tomonidan muhofaza qilinishi,
har kimning bilim olish va huquqlardan foydalanishi, jamiyat va davlat hayotining
eng muhim masalalari saylov, referendum, O'zbekiston Respublikasi Prezidenti,
inson erkinligi, sha'ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari to'g'risida
tushuncha berish orqali bolalarga huquqiy ta'lim va tarbiya berishdan iborat.
Ma'lumki, maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarga ta'lim-tarbiya berish "Ilk
qadam” dasturi asosida olib boriladi.
Bolalarga huquqiy tarbiya berish jarayoni asosan o'rta guruhdan (3-4 yosh)
boshlanib, unda bolalarga Konstitutsiya saboqlari asosida ilk huquqiy tushuncha
berish, bolalarda ularning umumiy Vatani - O'zbekiston haqida tasavvur uyg'otish,
o'zi tug'ilib o'sgan joyiga muhabbat tuyg'usini uyg'otish, o'z shahar, qishloq, mahalla
va ko'chasi haqidagi bilimlarini kengaytirish, o'zi yashash joyidagi me’morchilik
yodgorliklari, chiroyli qurilishlarga qiziqish uyg'otish, ularning nomlarini toiiq
aytishga o'rgatish vazifalari qo'yiladi.
Katta guruhda (4-5 yosh) - bolalarda mustaqil O'zbekiston davlati haqidagi
tushunchalarini kengaytirish, Samarqand, Buxoro, Xiva va Toshkent shaharlari,
"Buyuk Ipak yoii" haqida qisqacha maiumot berish, O'zbekistonning mustaqilligi,
gerbi, bayrog'i, madhiyasi haqidagi bilimlari shakllantiriladi. O'zbekiston
madhiyasini ijro eta olishga o'rgatiladi. O'zbekiston Respublikasi Prezident
tomonidan boshqarilishi, O'zbekistonning poytaxti Toshkent shahri ekanligi haqida
tushuncha beriladi. Bolalarning o'z tug'ilgan yurtiga mehr- muhabbat hissini
shakllantirish, milliy g'ururni tarbiyalash, "Konstitutsiya saboqlari” asosida ilk
tushunchalar beriladi.
Maktabga tayyorlov guruhi (6-7 yosh) - Bolalarning mustaqil O'zbekiston
12
haqidagi tasavvurlarini boyitish, O'zbekistonning qadimiy shaharlari va Buyuk Ipak
yoii haqida "Konstitutsiya saboqlari” asosida tushunchalar beriladi. O'zbekiston
Respublikasini himoya qilish har bir fuqaroning burchi ekanligi, tabiatga va atrof-
muhitga ehtiyotkorona munosabatda boiishga majbur ekanliklari, o'z sha'ni, qadr-
qimmati va erkinliklari to'g'risidagi huquqiy bilimlarga ega boiadilar. Maktabgacha
taiim muassasalarida bolalarni Konstitutsiya bilan tanishtirishda eng asosiy g'oya -
Mustaqillik g'oyalarini aks ettirilishi muhim hisoblanadi. Bunda "O'zbekiston -
mening Vatanim", "Konstitutsiya asosiy qomusimiz", "Qonun muqaddas”,
"Mustaqillik bayrami" mavzularida suhbatlar o'tkazib, bolalarda dastlabki tasavvur
va tushunchalar hosil qilinadi.
- O'zbekistonda davlat tili - o'zbek tilidir degan modda bilan tanishtirish,
Tushunchalar berishda - “Til - millatning ulkan va bebaho boyligi" mavzusida
suhbat o'tkazish orqali davlat tili va uning qabul qilinishi bilan bogiiq boigan
maiumotlar beriladi. Ulug' bobomiz A.Navoiy o'zbek tilining "asoschisi" haqida
bilimlar, davlatimizda 130 dan ortiq millat va elat vakillari istiqomat qilishi, ularning
yashashi va o'sib-ulg'ayishi uchun hamma bilan teng sharoitlar yaratilganligi, bu
millatlarning tillari, urf-odatlari va an'analarining o'zbek xalqi tomonidan hurmat
qilinishi, bu millatlarning xohishi bo'yicha o'zi istagan tilda ta'lim olishlari
mumkinligi to'g'risida tushuncha beriladi.
O'zbekiston Respublikasi davlat ramzlari Vatanimizning milliy g'ururi,
o'zligimizni namoyon etuvchi, millatimiz sha’ni va obro'sini butun jahonga
namoyon etishdagi faxrimiz- iftihorimizdir. Davlat ramzlaridan davlat bayrog'i
(1991-yil 18- noyabr), davlat gerbi (1992-yil 2-dekabr), madhiya (1992- yil 10-
dekabr) qabul qilinganligi, ularning tuzilishi, unda aks etgan ranglar va tasvirlar,
belgi va ishoralar bilan tanishtiriladi. Mujassam mashg'ulotlar (nutq o'stirish,
tasviriy faoliyat, atrof olam) orqali tushunchalari kengaytiriladi, davlat madhiyasini
baralla kuylab olishga o'rgatib boriladi.
- O'zbekiston Respublikasining poytaxti - Toshkent shahri. 8-modda shaharning
tarixiy, diqqatga sazovor joylari, ta'lim maskanlari va bolalar uchun yaratilgan
sharoitlar bilan, shuningdek, o'zi tug'ilib o'sgan shahar, qishloq, mahalla va
ko'chalar, yashash joyidagi tarixiy, madaniy-ma'naviy yodgor- lik, ularning
nomlarini to'liq aytishga o'rgatib boriladi. Bunda "Ona shahrim Toshkentim",
13
"Samarqand - qadimiy shahar”, "Buxoro shahri"," O'zbek xalqining milliy san'ati",
“Xiva shahri”, "Buyuk Ipak yo'li", "Mening mahallam” haqida suhbatlar o'tkazilishi
maqsadga muvofiqdir.
- Maktabgacha yoshdagi bolalarni - O'zbekiston xalqini millatidan qat'iy nazar,
O'zbekistonning fuqarolari tashkil etadi deb nomlangan 8-modda bilan
tanishtirishda etnik, diniy yoki til jihatdan boshqa millatga mansub kishilar
O'zbekistonda istiqomat qilayotgan bo'lsalar, ular O'zbekiston Respublikasi
fuqarolari hisoblanishi, ularning o'z diniga e'tiqod qilish va uning rasm-rusumlarini
bajarish va o'z ona tilidan foydalanish huquqi rad etilmaganligi haqida ma’lumot
beriladi.
- O'zbekiston Respublikasi demokratik davlat bo'lib, u umuminsoniy prinsiplar
asosida unda yashayotgan har bir inson, uning hayoti, erkinligi, qadr-qimmati, sha'ni
va boshqa daxlsizhuquqlari oliy qadriyat bo'lib hisoblanishi to'g'risida fikr
yuritilganda, inson shaxsining sha'ni va qadr-qimmati huquq va erkiniiklariga
nisbatan davlatimiz tomonidan qilinayotgan g'amxo'rlik, adolat va tinchlikni
ta’kidlash, do'stlik va birdamlik ruhida tarbiyalashni ta'minlash masalalari, ijtimoiy
va huquqiy tamoyillar to'g'risida tushuncha beriladi.
- Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlangan, har bir inson xohlagan diniga
e'tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega - (31- modda)
degan moddani tushuntirishda davlatimiz har bir bolaning fikrlash, vijdon va din
erkinligi huquqini hurmat qilinishini ta’minlanishini, bolalar ota- onalar istaklariga
muvofiq holda din tanlash, vijdon erkinligiga, hamda erkin fikrlash huquqlariga ega
ekanliklari to'g'risida ma'lumot beriladi. O'z dini yoki e'tiqodlarini targ'ib qilish
erkinligi faqat qonunda belgilangan hamda davlat xavfsizligi, jamoat tartibini,
aholining ma’naviyati yoki sog'lig'ini saqlash yoki boshqa shaxslarning asosiy
huquq va erkinliklarini himoya qilish uchun zarur hisoblangandagina cheklanishi
mumkin.
- Har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida
ishlash va qonunda ko'rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish huquqiga egadir
- deb nomlangan 37-moddasini tushuntirishda bolalarda kattalar mehnatiga hurmat
va qiziqish hissini uyg'otish va tarbiyalash va umumlashtirish, ishlab chiqarish
korxonalari, qurilish, dalalar va boshqa sohalarda qilinayotgan mehnat haqida
14
bilimlarini takomillashtirish, o'zbek xalqining milliy hunarmandchilik, duradgorlik
mehnati bilan tanishtirish, tarbiyachi, enaga, oshpaz, bog'bon va kasb egalari
mehnatlariga
nisbatan
minnatdorchiliktuyg'ularini
tarbiyalash,
mashinasoz,
tikuvchi, novvoy, oshpaz, o'ymakor, haydovchi, o'qituvchi, shifokor va boshqa
kasblar bilan tanishtirish jarayonida kelajakda qanday kasb egasi bo'lishlariga zamin
tayyorlanadi. O'zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligida mehnat qilish huquqi
16 yoshdan deb belgilangan.
- Har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga ega (40-modda).
Davlatimiz tomonidan sog'liqni saqlash tizimini takomillashgan xizmatlar turlari
tashkil etganligi, bolalar eng yuqori darajadagi andozadagi tibbiy yordam olish
huquqiga, sog'liqni himoya qilish xizmatlaridan foydalanish huquqiga ega
ekanliklari haqida ma'lumot beriladi, Shuningdek, bola tug'ilmasdan avvalgi ona va
bolaga ko'rsatilayotgan g'amxo'rliklar, sharoitlar, raqamlar va bolalar oiimini oldini
olish chora-tadbirlari, tibbiy-sanitariya yordamini rivojlantirish omillari, bolalar
to'yimli ovqat va toza ichimlik suvi bilan ta’minlanishi, atrof muhitni tozalash,
tug'ruq yoshidagi ayollarga ko'rsatiladigan g'amxo'rlik, yordam ishlari, maktabgacha
ta'lim muassasasidagi bolalarga ko'rsatilayotgan tibbiy yordam, shifokor, hamshira
ishlari to'g'risida batafsil ma'lumot va tushunchalar berilishi lozim.
- Har kim bilim olish huquqiga ega. Bepul umumiy taiim olish davlat tomonidan
kafolatlanadi. Maktab ishlari davlat tomonidan nazoratidadir - deb nomlangan 41-
modda bilan tanishtirishda har bir bola ilm olish huquqiga egaligi hamma uchun teng
imkoniyatlar yaratilganligi, bu jarayon maktabgacha taiim muassasalaridan
boshlanganligi va quyidagi bosqichlarda davom ettirilishi:
- Bepul va majburiy umumiy taiim;
- Bepul o'rta maxsus taiim.
Shuningdek, bola o'z qobiliyatiga ko'ra oliy maiumotli boiish huquqiga ega.
Davlat tomonidan barcha zarur vositalar, shart- sharoitlar yaratilganligi, o'qitishning
zamonaviy usullarini qo'llash, axborottexnologiyalarini ta'lim jarayonidaginatijasini
ommalashtirish, bolalarning maktabga muntazam borishlari, maktab intizomi,
bolaning insoniylik qadr-qimmatini hurmat qilish kabi huquqlari haqida tushuncha
beriladi.
"1-sentabr - Bilimlar kuni" deb bayram qilinishi. O'zbekiston Respublikasi
![15
Prezidenti tomonidan 1-sinfga qadam qo'ygan bolalar bepul o'quv-qurollari bilan
ta'minlanishi, kutbxonalar barcha manbalar bilan ta’minlanganligi to'g'risida fikr
yuritiladi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XI bobida fuqarolarning burchlari
va majburiyatlari yoritilgan bo'lib, bunda:
- barcha fuqarolar Konstitutsiyada belgilab qo'yilgan burchlarini bajaradilar - deb
nomlangan 47-moddada - maktabgacha yoshdagi bolalarga "burch" iborasining
mazmuni bilan tanishtirishda o'z Vatani, uning milliy an’analari va odatlariga
hurmat bilan qarash, odob bilan muloqotga kirisha olish (salomlashish, xayrlashish,
minnatdorchilik bildirish), ota-onalari va Vatan oldidagi burchlarini his etish, ularga
g'amxo'rlik va parvarish qilish kabi fazilatlarni o'rgatishda tarbiyachi bolalarda
muloyimlilik, e'tiborlilik, qat'iyat, sabr- toqat va o'zaro mehrni tarbiyalashi, yuzaga
chiqarishi lozim. Buning uchun "Ota-onaga hurmat", "Burch", "Yaxshilik", "Me-
ning majburiyatlarim" kabi mavzularda suhbatlar uyushtiriladi.
- Fuqarolar O'zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini
avaylab-asrashga majburdirlar. Madaniyat yodgorliklari davlat muhofazasidadir
(49-modda).
Bunda O'zbekiston hududidagi tarixiy obidalar, qadimiy yodgorliklar haqida
tushuncha beriladi. Bolalar qalbida o'z xalqiga, uning boy merosiga hurmat va
muhabbat tuyg'ulari tarkib toptiriladi.
Ta’lim-tarbiyaviy jarayonlarda: "Vatanimiz ziyoratgohlari", "Shahidlar xotirasi
maydoni”ga sayohat uyushtirilishi maqsadga muvofiqdir. Ma'naviy yodgorliklar
o'zbek xalqining og'zaki ijodi namunalari asosida bolalar ongida bularni asrab
avaylash tushunchalari tarbiyalanadi. Bola o'zi yashayotgan shahar va qishlog'i,
ko'chasidagi madaniy yodgorliklar haqida tasavvur hosil qilinishi, bolalar tariximiz
va buyuk Sharq allomalarining hayoti va ijodi bilan tanishtiriladi.
- Fuqarolar atrof-tabiiymuhitgaehtiyotkorona munosabatda bo'lishga majburdirlar
(50-modda).
- Yer, yer osti boyliklari, suv, o'simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy
zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish, zarur va ular davlat
muhofazasidadir [55-modda].
Bolalarda tabiatdagi go'zallikdan zavq olishni tarbiyalash orqali ular ongida](/media/image/maktabgacha-yoshdagi-bolalarda-huquqiy-tarbiya-berish2024page_15.png "15
Prezidenti tomonidan 1-sinfga qadam qo'ygan bolalar bepul o'quv-qurollari bilan
ta'minlanishi, kutbxonalar barcha manbalar bilan ta’minlanganligi to'g'risida fikr
yuritiladi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XI bobida fuqarolarning burchlari
va majburiyatlari yoritilgan bo'lib, bunda:
- barcha fuqarolar Konstitutsiyada belgilab qo'yilgan burchlarini bajaradilar - deb
nomlangan 47-moddada - maktabgacha yoshdagi bolalarga \"burch\" iborasining
mazmuni bilan tanishtirishda o'z Vatani, uning milliy an’analari va odatlariga
hurmat bilan qarash, odob bilan muloqotga kirisha olish (salomlashish, xayrlashish,
minnatdorchilik bildirish), ota-onalari va Vatan oldidagi burchlarini his etish, ularga
g'amxo'rlik va parvarish qilish kabi fazilatlarni o'rgatishda tarbiyachi bolalarda
muloyimlilik, e'tiborlilik, qat'iyat, sabr- toqat va o'zaro mehrni tarbiyalashi, yuzaga
chiqarishi lozim. Buning uchun \"Ota-onaga hurmat\", \"Burch\", \"Yaxshilik\", \"Me-
ning majburiyatlarim\" kabi mavzularda suhbatlar uyushtiriladi.
- Fuqarolar O'zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini
avaylab-asrashga majburdirlar. Madaniyat yodgorliklari davlat muhofazasidadir
(49-modda).
Bunda O'zbekiston hududidagi tarixiy obidalar, qadimiy yodgorliklar haqida
tushuncha beriladi. Bolalar qalbida o'z xalqiga, uning boy merosiga hurmat va
muhabbat tuyg'ulari tarkib toptiriladi.
Ta’lim-tarbiyaviy jarayonlarda: \"Vatanimiz ziyoratgohlari\", \"Shahidlar xotirasi
maydoni”ga sayohat uyushtirilishi maqsadga muvofiqdir. Ma'naviy yodgorliklar
o'zbek xalqining og'zaki ijodi namunalari asosida bolalar ongida bularni asrab
avaylash tushunchalari tarbiyalanadi. Bola o'zi yashayotgan shahar va qishlog'i,
ko'chasidagi madaniy yodgorliklar haqida tasavvur hosil qilinishi, bolalar tariximiz
va buyuk Sharq allomalarining hayoti va ijodi bilan tanishtiriladi.
- Fuqarolar atrof-tabiiymuhitgaehtiyotkorona munosabatda bo'lishga majburdirlar
(50-modda).
- Yer, yer osti boyliklari, suv, o'simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy
zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish, zarur va ular davlat
muhofazasidadir [55-modda].
Bolalarda tabiatdagi go'zallikdan zavq olishni tarbiyalash orqali ular ongida")
15
Prezidenti tomonidan 1-sinfga qadam qo'ygan bolalar bepul o'quv-qurollari bilan
ta'minlanishi, kutbxonalar barcha manbalar bilan ta’minlanganligi to'g'risida fikr
yuritiladi.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XI bobida fuqarolarning burchlari
va majburiyatlari yoritilgan bo'lib, bunda:
- barcha fuqarolar Konstitutsiyada belgilab qo'yilgan burchlarini bajaradilar - deb
nomlangan 47-moddada - maktabgacha yoshdagi bolalarga "burch" iborasining
mazmuni bilan tanishtirishda o'z Vatani, uning milliy an’analari va odatlariga
hurmat bilan qarash, odob bilan muloqotga kirisha olish (salomlashish, xayrlashish,
minnatdorchilik bildirish), ota-onalari va Vatan oldidagi burchlarini his etish, ularga
g'amxo'rlik va parvarish qilish kabi fazilatlarni o'rgatishda tarbiyachi bolalarda
muloyimlilik, e'tiborlilik, qat'iyat, sabr- toqat va o'zaro mehrni tarbiyalashi, yuzaga
chiqarishi lozim. Buning uchun "Ota-onaga hurmat", "Burch", "Yaxshilik", "Me-
ning majburiyatlarim" kabi mavzularda suhbatlar uyushtiriladi.
- Fuqarolar O'zbekiston xalqining tarixiy, ma’naviy va madaniy merosini
avaylab-asrashga majburdirlar. Madaniyat yodgorliklari davlat muhofazasidadir
(49-modda).
Bunda O'zbekiston hududidagi tarixiy obidalar, qadimiy yodgorliklar haqida
tushuncha beriladi. Bolalar qalbida o'z xalqiga, uning boy merosiga hurmat va
muhabbat tuyg'ulari tarkib toptiriladi.
Ta’lim-tarbiyaviy jarayonlarda: "Vatanimiz ziyoratgohlari", "Shahidlar xotirasi
maydoni”ga sayohat uyushtirilishi maqsadga muvofiqdir. Ma'naviy yodgorliklar
o'zbek xalqining og'zaki ijodi namunalari asosida bolalar ongida bularni asrab
avaylash tushunchalari tarbiyalanadi. Bola o'zi yashayotgan shahar va qishlog'i,
ko'chasidagi madaniy yodgorliklar haqida tasavvur hosil qilinishi, bolalar tariximiz
va buyuk Sharq allomalarining hayoti va ijodi bilan tanishtiriladi.
- Fuqarolar atrof-tabiiymuhitgaehtiyotkorona munosabatda bo'lishga majburdirlar
(50-modda).
- Yer, yer osti boyliklari, suv, o'simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy
zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish, zarur va ular davlat
muhofazasidadir [55-modda].
Bolalarda tabiatdagi go'zallikdan zavq olishni tarbiyalash orqali ular ongida
16
tabiatga zarar yetkazmaslik, ekologiyani zararlamaslik, tevarak-atrofni iflos
qilmaslik, o't-o'lanlarni bosmaslik, daraxt shoxlarini sindirmaslik, hayvon va
qushlarga ozor bermaslik, uyalarini buzmaslik va boshqalarni bolalar ongiga
singdirish kerak. Bolalarda ekologik madaniyatni tarbiyalash, davlatimiz tomonida
ekologiya va tabiatni muhofaza etish, "Suv va suvdan foydalanish”, "Yer osti
boyliklari hayvonot dunyosini muhofaza etish va undan oqilona foydalanish”
"O'simlik dunyosini muhofaza etish” borasidagi chora-tadbirlar haqida tushuncha
beriladi.
Ta'lim-tarbiyaviy jarayonni tashkil etishda: "Park” va "Bog'cha”ga sayr,
"Dunyodagi eng asosiy narsa suvning xususiyatlari bilan tanishtirish", o'simlik va
hayvonlar haqidagi videoroliklar namoyish etish, "Qizil kitob” muhofaza ramzi
ekanligi haqida suhbat tashkil etish orqali tabiatga nisbatan ehtiyotkorona
munosabatda bo'lish ko'nikmalari shakllantirib boriladi.
- O'zbekiston Respublikasini himoya qilish - O'zbekiston Respublikasi har bir
fuqarosiningburchidir. Fuqarolar qonunda belgilangan tartibda harbiy va muqobil
xizmatni o'tashga majburdirlar - deb nomlangan 52-moddada bolalarda harbiy
qo'shin, milliy armiya to'g'risida tasavvur hosil qilish, ularga nisbatan qiziqish
uyg'otish orqali Vatan muhabbati va uni ko'z qorachig'idek saqlash hissi tarbiyalab
boriladi. Bolalarning millat tarixiga qiziqishini shakllantirish maqsadida Amir
Temur - yirik davlat arbobi, mashhur sarkarda bo'lganligi haqida ma’lumot berish.
Shuningdek, "14-yanvar - Vatan himoyachilari kuni”, "jaloliddin Manguberdi”,
"Ona yurt himoyachilari - milliy qahramonlarimiz” mavzularida suhbatlar tashkil
etiladi.
Bosh qomusimizda jamiyatning asosiy bo'g'ini bo'lgan "Oilaga" maxsus bob
ajratilgan bo'lib, unda davlatimiz tomonidan oilaga, farzandlarga ko'rsatilayotgan
yordam, yetim bolalar va vasiylikka olingan bolalarga ularni boqish, tarbiyalash,
o'qitish jarayonlaridagi ota-ona va farzandlarning huquq va burchlari, voyaga yetgan
va mehnatga layoqatli farzandlar o'z ota-onalari haqida g'amxo'rlik qilish
majburiyatlari haqida tushuncha beriladi. Ya’ni, har bir bola oilada yashash va
tarbiyalanish, o'z ota-onasini bilish, ularning g'amxo'rligidan foydalanish, ular bilan
birga yashash huquqiga egadir. Ota-ona o'z bolalarini tarbiyalash huquqiga ega va
tarbiyalashi shartligi, bolalarning huquq va manfaatlarini himoya qilish ularning ota-
17
onasi zimmasiga yuklatiladi. Bu modda bilan tanishtirishda bevosita "Bolalar
huquqlari to'g'risidagi Konvensiya" va *'Oila Kodeksi" dan foydalanish maqsadga
muvofiqdir.
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 89-moddasi
- O'zbekiston Respublikasi Prezidenti - davlat boshlig'i hisoblanadi va ayni vaqtda
ijro etuvchi hokimiyatga va nafaqat uning markaziy bo'g'iniga, balki respublikaning
barcha ijro etuvchi tizimiga rahbarlik qiladi. Davlat boshlig'i sifatida u
hokimiyatning barcha tarmoqlariga boshchilik qilib, ularning faoliyatini
muvofiqlashtiradi. Prezidentimiz davlatimiz tinch- ligi, obro'si, shon-shavkatini
butun jahonga tanitishdek ulkan mas'uliyatni amalga oshirayotgan, xalqimiz
turmush farovonligi, ulg'ayayotgan yosh avlod kelajagini ta’minlashdek ulkan
vazifalarni amalga oshirayotganligi to'g'risida to'liq ma'lumotlar berilishi lozim.
Maktabgacha ta’lim tashkilotida boialarga huquqiy tarbiya berishni tashkil etishda
“Bolalar huquqlari to'g'risidagi Konvensiya”dan foydalanishning ahamiyati
Bizning davlatimiz o'z farzandlarini mas'uliyatni his etadigan munosib fuqarolar
boiib o'sishlari va ularni jamiyat taraqqiyotiga o'z ulushlarini qo'shishlariga katta
umid bog'lagan. O'zini shaxs sifatida to'liq anglash, odob- axloq me'yorlariga rioya
qilish, o'z haq-huquqlarini bilish va xatti-harakatlarini to'g'ri baholay olish, o'zini va
kattalar, tengdoshlarini hurmat qilish, o'z qadr-qimmatini bilish, o'z madaniy
an'analari va milliy qadriyatlariga nisbatan g'urur, hurmat, qiziqish tuyg'ularini
tarbiyalash vazifalari aynan maktabgacha yoshdan boshlanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarga huquqiy tarbiya berish jarayonida O'zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasida belgilab berilgan qonun ustuvorligini ta’minlash,
shaxs, jamiyat va davlat manfaatlarining ustuvorligini, huquqiy demokratik davlat
barpo etishda yoshlarni qonunga bo'ysunish va hurmat ruhida tarbiyalash, ularning
huquqiy bilimi, madaniyati va ongi shakllantirib boriladi.
Ma'lumki, yer yuzidagi barcha rivojlangan davlatlar yoshlarni jamiyat va
mamlakat hayotida faol ishtirok etishini istaydi. Bolalar ulg'ayib borish jarayonida
jamiyat hayotida faol ishtirok etish uchun barcha imkoniyatlarning hammasiga ega
bo'lib borishlari, hamda hayotning muhim yechimlari mas'uliyatini his qilgan holda
ularni o'z zimmalariga olishga tayyor bo'lishlari lozim.
18
"Bolalar huquqlari to'g'risidagi Konvensiya"ni o'rganish - aynan mana shu
masalani hal etishdagi eng muhim va to'g'ri qadam hisoblanadi.
“Bolalar huquqlari to'g'risidagi Konvensiya" - bu butun jahon bolalariga xos bo'lgan
bolalar huquqi haqidagi Birlashgan Millatlar Tashkilotining bitimidir.
Konvensiya - bolalar rivojlanishining turli davrlarida bolalar farovonligining
mavjud mezonlarini aniqlaydi, Konvensiya quyidagi tamoyillarga asoslanadi:
1.Yashay olish huquqi - bunda bola talablarini qondirish va hayotiy huquqlarini
o'zida mujassam etish kabi asosiy shartlarni hamda tibbiy xizmatdan foydalanish,
ovqatlanish, boshpanaga ega bo'lish kabi adolatli hayotiy me'yorlardir.
2. Rivojlanish huquqi - bolalarning o'z qobiliyatlarini kengroq rivojlantirishga
erishishlari uchun zarur. Ya’ni bilim olish, o'yin, hordiq chiqarish, madaniy
faoliyatlar, axborot olish va vijdon erkinligi qonunlaridir.
3. Bolalar zo'ravonlik va ekspluatatsiya qilinishdan himoyalangan bo'lishlari shart. Bu
borada qochoq bolalar masalasidagi muammolarga; adliya tizimidagi zo'ravonliklar
va qiynoqlarga; bolalarni qurolli nizolarga jalb etish; bolalar mehnati;
balog'atyoshigayetmaganlarni
seksual
ekspluatatsiya
qilish;
o'smirlarning
giyohvand moddalarini iste'mol qilishi muammolariga alohida e'tibor qaratish.
4. Ishtirok etish huquqi: Bolani mamlakat va jamiyat hayotida faol ishtirok etishga
da'vat etadi. Bunda bolalarning hayotiga taalluqli muammolar bo'yicha jahonshumul
anju- manlarda va tadbirlarda ishtirok etish huquqi va o'z fikr- mulohazalarini ifoda
etishdagi huquqlarini ta’minlaydi.
Birlashgan
Millatlar
Tashkilotining
Bosh
Assambleyasi
1948-
yilda"Insonhuquqlarihaqidagiumummilliydeklaratsiya" ni qabul qildi. Bunda
bolalar huquqlari ham o'z aksini topadi va ko'p o'tmay bu huquqlar xalqaro
shartnomada qayd etilishi lozimligi belgilanadi. 1959-yilda Birlashgan Millatlar
Tashkiloti tomonidan “Bola huquqlari Deklaratsiyasi” qabul qilinadi. Bu hujjatning
yuzaga kelish tarixi uzoq yillarni o'z ichiga oladi.
"Bola huquqlari Deklaratsiyasi” bo'yicha asosiy sanalar:
1923-yil - Birinchi "Bola huquqlari Deklaratsiyasi” qabul qilindi.
1924 yil - "Bola huquqlari Jeneva Deklaratsiyasi" Millatlar ittifoqi tomonidan
qabul qilindi.
1948-yil - Birlashgan Millatlar Tashkilotining Bosh Assambleyasi "Inson
