1 Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berish Mavzu rejasi: 1.Bolalarga iqtisodiy tarbiya berish mazmuni. 2.Markaziy osiyo mutafakkirlarining iqtisodiy tarbiya haqidagi qarashlari. 3. MTTda iqtisodiy tarbiyani tashkil qilish Iqtisodiy tarbiya haqida tushuncha O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishishi natijasida mamlakat iqtisodiyotida tub o'zgarishlar ro'y berdi. Milliy iqtisodiyotni mustahkamlash va rivojlantirish yoiida o'zgarishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 1992-yil 21-yan- vardagi "Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, rivojlantirish chora- tadbirlari to'g'risida” 1994-yil 15-mart- dagi O'zbekiston Respublikasida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini yanada rivojlantirish- ning ustuvor yo'nalishlari to'g'risida, “Kichik va xususiy tadbirkorlikni rag'batlantirish” to'g'risidagi, shuningdek, 2001-yil 22-avgust, 2007-yil 27-aprelda qabul qilingan qarorlar bunga yaqqol misoldir. Mamlakatda ro'y berayotgan iqtisodiy o'zgarishlarni anglash, ularni tushunib yetish, yoshlarimiz ongida iqtisodiy ong, iqtisodiy bilim, iqtisodiy madaniyat tushunchalarini shakllantirishda maktabgacha taiim tizimi pedagog-tarbiya- chilar oldiga ulkan vazifalar qo'yiladi. Bulardan eng muhimi bu maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilim berishdir. Xo'sh, iqtisodiyot iborasi nimani anglatadi? Uning muhim belgilari qanday, degan savolning ma’nosini tushunib yetish lozim. Iqtisodiyot bu - kishilarning o'z hayotiy ehtiyojlarini qondi- rishga qaratilgan faoliyatdir. 2 Iqtisodiyot - boshqa siyosiy ijtimoiy, madaniy va ma’rifiy faoliyat turlarining rivojlanishi uchun moddiy shart-sharoit yaratib bera olishi bilan asosiy faoliyat hisoblanadi. Iqtisodiyot - kishilarning yashashi uchun zarur boigan moddiy ashyolarni yaratish va iste’molchiga yetkazib, hayot kechirishni kafolatlaydi. Demak, iqtisodiyot yashash ehtiyojini qondiruvchi vosita. Shu o'rinda ehtiyojning o'zi nima ekanligini anglab olish zarur. Ehtiyojlar - insonlarning hayot kechirishi va kamol topishi hamda jamiyatda ma'lum mavqega ega bo'lish uchun zarur bo'lgan turli-tuman noz-ne’matlar, ya’ni barcha mahsulot va xizmatlarning majmuasidir. Ehtiyojlar tarkiban ikki yirik guruhga ajratiladi: Moddiy-mahsulotlarga bo'lgan ehtiyojlar bunga oziq- ovqat, kiyim-kechak, turar joy, uy asbob-anjomlari, transport, aloqa, kommunikatsiya va boshqalar. Turli xizmatlarga bo'lgan ehtiyoj. Ya’ni, ta’lim, tibbiy xizmat, jismoniy tarbiya va sport, dam olish va sayohat, madaniy-ma’rifiy xizmatlarni o'z ichiga qamrab olgan ijtimoiy ehtiyojdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ehtiyojlari ularning talab va istaklari asosida namoyon bo'ladi. Bola ehtiyoji: to'laqonli xohishi bo'yicha ovqatlanishga bo'lgan ehtiyoj ota-onalar tomonidan berilgan pullarni o'z xohishi bilan sarflash dam olish, sayohatga chiqish shaxsiy o'yinchoqlar, kompyuter shaxsiy o'rin-joy Bunda talab va istak iboralarini bir-biridan farqlay olishga o'rgatiladi. Bolalarga har qanday talab - bu huquqiy mas'uliyat deb qaralishini tushuntirish zarur. Bu yoshdagi bolalarga inson yashar ekan uning ehtiyoji to'xtovsiz o'sib borishi haqida ma’lumot beriladi. Masalan, ta’lim xizmatlariga bo'lgan ehtiyoj turli yo'nalishdagi o'quv markazlari, chet tillarni o'rganishga bo'lgan ehtiyojini, shuningdek maktabgacha yoshdagi bolalar ehtiyojlariningo'rin almashinuvi, muloqot yangi ehtiyojlarning paydo bo'Iishi, ehtiyojlarning miqdoran ko'payishi kuzatiladi. 3 Iqtisodiyot hech narsa yo'q yerda bo'lishi mumkin emas. Bu albatta, iqtisodiy resurslar, kattalar mehnati orqali amalga oshiriladi. Iqtisodiy resurslar: Moddiy resurslar Mehnat resurslari Informatsion axborot resurslar Maktabgacha yoshdagi bolalarni moddiy resurslar bilan tanishtirganda tabiiy resurslar - yer, suv, yer osti va usti boyliklaribularningbarchasi tabiat ne'matlari ekanligi, ulardan oqilona foydalanish, suvning inson hayoti uchun zaruriy jihatlari, ichimlik suvi uni isrof qilmaslik, o'lkamizdagi barcha boyliklarni asrab-avaylash kerakligi, tevarak-olam, tabiat, matematika, nutq o'stirish va boshqa pedagogik jarayonlarda o'rgatib boriladi. Inson mehnati bilan yaratilgan bino inshootlar, mashina va mexanizmlar va barcha mahsulotlar bu moddiy mahsulotlar ekanligi tushuntiriladi. Bu yoshdagi bolalarni mehnat resurslari ular kim tomonidan tashkil etilganligi, kimlarning mehnat qilib mahsulot ishlab chiqarishi, dala, fermer xo'jaligidagi kattalarning ishbilarmonlik bilan boshqara olish qobiliyatlari bilan tanishtiriladi. Endilikda har bir ishni tashkil etishda, albatta, oldin kerakli mahsulotlar yig'ilar, shularga tayanib, kelgusidagi ishlab chiqarish rejalashtiriladi. Bu axborot- informatsion resurs jarayoniga kiradi. Yuqorida biz iqtisodiyot va iqtisodiy resurs va ehtiyojlar haqida fikr yuritib, maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berish dolzarb muammo ekanligi va mamlakat iqtisodiyotini ko'tarishda jamiyatning hamma fuqarolari faol qatnashishi zarurligini ta’kidlagan holda maktabgacha ta’lim pedagogikasi o'z oldiga quyidagi maqsad va vazifalarni qo'ydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy tarbiya berishning maqsadi bolalarga iqtisodiyotga oid bilim va ma’lumotlar berish orqali iqtisodiy hodisalar mohiyatini tushunib yetish va ularni iqtisodiy faoliyatga yo'naltirishdir. Shuningdek, milliy iqtisodiyotimizning barqaror o'sishida kelajak avlodni tarbiyalshni maqsad qilib qo'yadi. Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalar ustu- vor hisoblanadi: 4 Maktabgacha bolalarning jamiyatning iqtisodiy rivojlantirish tamoyillari va qonuniyatlari bilan tanishtirish orqali ularni iqtisodiy bilimlar bilan qurollantirish; Iqtisodiy tushunchalar mazmunini anglash, o'z kundalik faoliyatlarida ongli ravishda qo'llay olish malakalarini shakllantirish: Bolalarda iqtisodiy tafakkur elementlarini shakllantira borib iqtisodiy muammolarni tahlil, farqlay olish, isbotlay olish va umumlashtirish ko'nikmalarini tarkib toptirish; O'qitishning zamonaviy metodlari, tashkiliy shakllaridan foydalanish. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining XII bobi "Jamiyatning iqtisodiy negizlari”ga bag'ishlangan boiib, unda: bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O'zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste'molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini barcha mulk shakllarining teng huquqligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin. Yer, yer osti boyliklari, suv, o'simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va davlat muhofazasidadir” deyiladi. Sharq mutafakkirlarining iqtisodiy tarbiya haqidagi qarashlari O'rta asrlarda yashab ijod etgan olim va mutafakkirlar o'z ilmiy asarlari orqali mamlakat rivojida iqtisodiyotning ahamiyati, rolini falsafiy jihatdan yoritib berdilar. Eramizdan oldingi mingginchi yillarning o'rtalarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qahramonlik mavzusidagi juda ko'p afsonalar, rivoyatlar ay tilgan bo'lib, ular zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto"da kiritilgan. ‘'Avesto’'da insonning barkamol bo'lib yetishishida uning so'zi, fikri, ishi birligiga katta e'tibor qaratiladi. "Avesto"da mamlakatni iqtisodiy jihatdan ta’minlashda asosan: Shahar va qishloqlarni obod qilish; Bog'larni ko'paytirish; Chorva va yaylovlarga e'tibor berish; Kishilarni madaniy turmush tarziga undash g'oyalari o'rin egallaydi. 5 Shuningdek: yer, suv, zamin; kiyim-kechak; oziq-ovqatlarni toza tutish va saqlashga e'tibor berish lozimligi ta'kidlanadi. Zardushtiylik ta'limotida inson shaxsining takomili, tabiatni muhofaza qilish, o'z ehtiyojlarini qondirish me'yorlarini tarbiyalash masalalari o'rin egallaydi. Zero, unda insonning inson sifatida ma'naviy va moddiy kamol topishi uchun zarur bo'lgan muayyan talablar o'z ifodasini topib, hayot kodeksi sifatida faqat sharq xalqlarining emas, balki g'arb mamlakatlarining muqaddas merosi bo'lib qoldi. Bu davrda G'arb bilan Sharqni, Uzoq Sharq mamlakatlari bilan O'rta yer dengizini bog'lovchi buyuk savdo yo'li - "Buyuk Ipak yo'li" rivojlanib, madaniy boyliklarni almashuv madaniy taraqqiyot yuzaga keldi. Sharq uyg'onish davrida qishloq, hunarmandchilik va savdo- sotiqning rivojlanishi yo'l berdi. Natijada Yaqin va O'rta Sharq davlatlari bilan savdo ishlari olib borildi. Buning natijasida ko'plab sug'oriladigan yerlar ochildi, sug'orish inshootlari yaratildi. Paxta, zig'ir, kanop ekilib, ularning Movarounnahrda, asosan, Xorazm, Urganch, Farg'ona, Samarqad va Buxoroda to'qimachilik mahsulotlari ayniqsa, Samarqand va Buxoro shoyisi dunyosi mashhur bo'ldi. Bu davrlarda pul muammosi rivojlandi. Jamiyat siyosiy, iqtisodiy-ijtimoiy hayotida o'zgarishlar mamlakat iqtisodiyotiga o'z ta’sirini ko'rsatdi. Sharq mutafakkir va olimlardan Al-Xorazmiy Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy Ibn Sino, A.Navoiy, A.Temur kabi qomusiy olimlar Inson va uning kamoloti ta’lim-tarbiya iqtisodiyot va tabiat masalalari haqida fikr yuritadilar. Al-Xorazmiy ilmiy bilim, ta’lim metodlari insonni aqliy kamolotga yetaklash kabi falsafiy qarashlari bilan bir qatorda mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishning muhim belgilari va omillarini o'z ilmiy asarlarida yoritib berdi. Abu Rayhon Beruniy inson kamolotida mehnat va mehnat tarbiyas haqida fikr yuritib, har bir hunar egasining mehnatiga qarab turlarga bo'ladi. Og'ir mehnat sifatida binokor, ko'mir qazuvchi, hunarmand mehnatini keltiradi. Beruniy "Minerologiya” asarida qimmatbaho metallar, toshlar haqida emas, hunarmandchilikka oid qarashlari mamlakat iqtisodiyotini kengaytirish masalalarini ilgari suradi. Ibn Sino materiyanining eng sodda bo'laklarga bo'linmaydigan shakli 6 to'rt unsur: havo, olov, suv, tuproqdan iborat, ularning o'simlik, hayvonot olamiga ta'siri bebaho boyliklarni asrab-avaylash kerakligi to'g'risida o'zining “Aqsom ul- ulum ul-aqliya" (aqliy bilimlar tasnifi) asarida fikr yuritadi. Amir Temur mamlakatning iqtisodiy ahvolini ko'tarishgda savdoning ahamiyatini tushunib bozorlar, rastalar, turli- tuman ustaxonalar barpo ettirib xalq hunarmandchilik san’atini taraqqiy ettirdi. Shuningdek, xalq farovonligi, mamlakat obodonchiligi yo'lida suv omborlari, to'g'onlar qurishga, yangi yerlarni o'zlashtirishga e’tibor berdi. Amir Temurning soliqlar haqida qoidasi muhim ahamiyatga egadir. Ma’naviyatimizning buyuk siymosi Alisher Navoiy shahar va mamlakat obodonchiligiga katta hissa qo'shib, shifoxonalar, madrasa qurdirib, ularni kerakli jihozlar, mudarrislar, tabiblar va boshqa xodimlarga oylik maosh, ozuqa, kiyim-bosh bilan ta’minladi. Binolar qurilishi, dehqonchilik ishlarini yoiga qo'yish, mamlakat iqtisodiyotiga o'z hissasini qo'shgan. Navoiy turli soha olimlariga homiylik qilib, o'ylab ilmiy risolalar bitirishga bevosita rahbarlik qilganligi shu asrda davlatchilikni boshqarishda bosh vazifa bu iqtisodiyotni rivojlantirish muhim masalalardan biri ekanligini ta’kidlanadi. Talabalar uchun "Ixlosiya'' madrasasi, darveshlar uchun "Xalosiya" xonaqoni, bemorlar uchun "Shifoiya” shifoxonasi, masjidi Jome yoniga Qorixona (Dor ul- hufroz) qurilib, ular uchun nafaqa ajratib, ularni kitoblar va zaruriy ashyolar bilan doimiy ravishda ta’minlab borilgan. Alloma tomonidan amalga oshirilgan bunyodkorlik ishlari ham farovonligini, turmush darajasini o'stirish bilan bir qatorda mamlakat iqtisodiyotini ko'tarishga olib keldi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, diyorimizda yashab o'tgan har bir olim-u fuzalolar mamlakat taqdiriga befarq boimay, o'z asarlari va hayot faoliyatlari bilan mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirishga o'z hissalarini qo'shganlar. O'zbekiston diyorimiz mustaqillikka erishgandan so'ng Davlatimiz rahbari tomonidam buyuk bunyodkorlik ishlari amalga oshirildi. Mamlakatimizda yangidan qad rostlagan ta’lim muassasalari, maskanlari (maktab, litsey-kollej, maktabgacha taiim muassasalari, oliy taiim); Shifoxonalar, sanatoriya, dam olish maskanlari; 7 Madaniy va ma’rifiy inshootlar; Turli xildagi banklar; Mashinasozlikka mo'ljallangan korxona va zavodlar; Yoi, ko'priklar, mamlakat temir yo'li, yangi Qamchiq do von i; Respublika havo yoilari kompaniyasi; O'zbekiston Respublikasida tadbirkorlik ishlarining eng sermahsul zamonaviy tizimini joriy etishning o'zi ham davlatimizning ijtimoiy-iqtisodiy masalalarga e'tibori nihoyatda katta ekanligidan dalolat beradi. Maktabgacha ta'lim muassasalarida iqtisodiy tarbiyani tashkil etish Kelajagimiz bo'lgan barkamol avlod jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy- siyosiy, madaniy va iqtisodiy hayotida qatnasha olish uchun mamlakatimizda tinchlik, osoyishtalik, farovonlik bo'Iishi zarur. Ijtimoiy farovonlik - bu iqtisodiy ijtimoiylikning umumiy shart-sharoiti va turmush tarzini bildiradi. Farovonlik iste'mol bilan cheklanmay, hayot kechirishning naqadar qulayligini ham talab qiladi. Hamma narsa yetarli bo'la turib turmush tahlikasi bo'lsa farovonlik ta’minlanmaydi. Ijtimoiy farovonlikning muhim tomoni aholining savodxon- lik darajasidir. Bu o'qish yoshidagilarning qancha qismi amalda o'kishi, har bir kishining o'rtacha necha yil ta’lim olishi, ishlaydiganlarning qanchasi savodxon bo'lishini bildiradi. Farovonlik ko'rsatkichi sifatida aholi jon boshiga ta’lim - tarbiya xarajatlari, kommunal xizmatlar, toza ichimlik suvi, gaz, elektroenergiya, kanalizatsiya va boshqa xizmatlardan foydalanish kiradi. Davlatimizning maqsadi - milliy iqtisodiyotning barqaror o'sishi va shu asosda xalq farovonligini ta’minlashdir. Demak, farovonlik bo'lgan joyda iqtisodiyot tez sur'atlar bilan rivojlanib boradi. Maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarga ilk iqtisodiy bilimlar berish asosan o'rta guruhdan boshlab tashkil etiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilim berish, ularning mantiqiy fikrlash doiralarini o'stirish, ishbilarmonlik, tejamkorlik sifatlarini shakllantirishga qaratilgan jarayon hisoblanadi. O'rta guruh bolalariga ilk iqtisodiy tushunchalarni berish quyidagi bilimlar: Inson va uning ehtiyojlari; 8 Inson va iqtisod; Pul, mahsulotlarni sotib olish va ayirboshlash asosida tashkil etiladi. bo'limda Inson va uning ehtiyojlari haqida tushuncha berishda, Inson uchun zarur bo'lgan hayotiy ehtiyojlar (kiyim- kechak, oziq-ovqat va hokazo), tejamkorlik haqida (suvni, vaqtni tejash), maktabgacha ta’lim muassasalaridagi va uydagi jihozlardan (o'yinchoq, kitob va hokazo) tejamkorlik bilan munosabatda bo'lish vaqt haqida ilk tushuncha berish orqali vaqt tejash haqida tushunchalar beriladi. Bu tushunchalarni berish orqali tevarak-atrofdagi buyum va xomashyolar, ularning xilma-xil sifatlariga, uy-ro‘zg‘or buyumlari (ko'rpa-to'shak, ko'rpacha, yostiq, choyshab, idish- tovoqlar) ularni bir-biridan farqlash va umumlashtirish, ustki kiyimlar turlari haqida tasavvurlarini aniqlash va kengaytirishadi.Jonli va jonsiz tabiat, yer kurrasi, suv, havo, yer to'g'risida tasavvurlari shakllantiriladi. Vaqtni chamalash va bolalarning vaqtni ifodalovchi kun-tun kabi so'zlarni nutqda to'g'ri qo'Ilashga o'rgatish asosida vaqt haqida tasavvurlari mustahkamlanadi. Shuningdek, sutka qismlari [kechasi, kunduzi, ertalab, kechqurun, bugun, kecha, ertaga) tushunchalarini farqlash va to'g'ri qo'llay olishga, harakat tarzini ifodalashga (tez, sekin) o'rgatiladi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg'ulotlarida "Non va suv biz uchun aziz", "Uy-ro'zg'or buyumlari", "Oshxona buyumlari” kabi mavzularda suhbatlar o'tkaziladi. bo'limda inson va iqtisod haqida tushuncha berishda mehnat inson hayotidagi asosiy faoliyat ekanligi, kattalar mehnatiga hurmat va qiziqish hissini tarbiyalash, o'zbek xalqining milliy hunarmandchiligi, duradgor mehnati, deh- qon mehnati haqida qisqacha ma'lumot beradi. Bolalar o'z tarbiyachisi, enaga, oshpaz, haydovchi, bog'bon mehnati bilan tanishtirish jarayonida ularda inson va uning mehnatiga hurmat hissi shakllantiriladi. Mehnat qurollariga nisbatan ehtiyot bo'lib, tejamkorona munosabatda bo'lishga tarbiyalanadi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg'ulotlarida quyidagi: “Duradgor mehnatini kuzatish”, "Dehqonlar mehnati haqida”, "Haydovchi mehnati haqida", "Bog'bon”, "Oshpaz", "Quruvchi” mehnati haqida suhbatlar o'tkaziladi. Bolalar xo'jalik mehnat qurollari bilan yaqindan tanishtiriladi. III. Pul-mahsulotlarni sotib olish va ayirboshlash bo'limida bolalarga bozor, uning turlari, sotuvchi, xaridor, bozorda oldi-sotdi ishlarini amalga oshiruvchi vosita 9 - pul to'g'risida tushuncha beriladi. Milliy pul, uning turlari, vazifalari haqida bolalarga iqtisodiy bilim beriladi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg'ulotlarida: "Do'kon” ta'limiy o'yini, oziq-ovqat do'koniga sayr o'tkaziladi. Katta guruhda quyidagi: Inson va uning hayotiy ehtiyojlari; Inson va iqtisodiyot; Pul, narx mahsulotlari sotib olish va ayirboshlash; Ishlab chiqarish, mehnat faoliyati bo'limlar asosida iqtisodiy bilim beriladi, bolalarga iqtisodiy ongni shakllantirish, mustaqil fikr yurita olish, puldan to'g'ri foydalana olish, pul qiymati, milliy valyutamiz, davlatimiz rivojidagi kuchi, xizmati haqida tushuncha beriladi. bo'limda insonlarning tabiiy ehtiyojlari (ichimlik suvi, yerga o'simlik va hayvonotlar dunyosi) va imkoniyatlari, moddiy ma’naviyat ehtiyoji va uni qondirish usullari, vaqtni tejash, undan unumli foydalana olish, suvning inson hayoti uchun zarurligi, yer yuzidagi eng bebaho boylik, uni asrash bizning burchimiz ekanligi, quyosh, oy harakatlari haqida tushuncha beriladi. Insonlarning transport va aloqa vositalariga bo'lgan ehtiyoji haqida tushuncha beriladi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg'ulotlarida "Aloqa vositalari", "Havo” transporti haqida suhbatlar o'tkazib, yengil transport turlari harakati kuzatiladi va kompyuter bilan yaqindan tanishtiriladi. bo'limida Inson va iqtisodiyot-Inson shaxsi, unga zarur bo'lgan sog'lom muhit, sog'liqni saqlash, kattalar mehnati, ularning dam olishlari uchun davlatimiz tomonidan qilinayot- gan g'amxo'rliklar haqida tushuncha beriladi. Maktabgacha ta’lim muassasasi shifokori va hamshirasi mehnati bilan ta- nishtirilib, bolalar sogiig'i uchun barcha sharoitlar mavjudligi, fitobarlar tashkil etilganligi, basseyn va sogiomlashtiruvchi jihozlarning bolalar uchun, ularning sog'lom o'sishlari uchun yaratilganligi tushuntiriladi. Buning uchun quyidagi “Shaxsiy gigiyena”, "Vitaminlar”, “Salomatlik - tuman boylik", "Sog' tan- da - sog'lom aql” mavzularida suhbatlar o'tkaziladi. bo'limda Tovarni ishlab chiqarish, ularning turlari, pul, uning turlari, insonlar uchun pulning zaruriyati, mahsulotlarni sotish va sotib olish, savdo turlari - chakana, 10 ulgurji savdo, mahsulotlarning narxi va uning nimaga bog'liqligi, arzon va qimmatbaho mahsulotlar haqida tushuncha beriladi. Bular, dastavval, ishlab chiqaruvchi kim? Tadbirkor, ishbilarmon, biznesmen kabi tovar egalari haqida, “pul” - nima, milliy valyutamiz haqida toiiq maiumot beriladi. Bozor haqidagi tushunchalarni kengaytirib borish, bozordagi oldi-sotdi, tovar ayirboshlash naqd pul, narx, “tannarx", "foyda", "zarar", ishlab chiqarish shakllari to'g'risida toiiq maiumot beriladi. Atrof-olam bilan tanishtirish mashg'ulotlarida: "Pul nima?", “Pulni saqlash”, "Oziq-ovqat do'koniga sayr” tashkil etiladi. Ishlab chiqarish, mehnat faoliyati boiimida mehnat insonlarning asosiy faoliyati ekanligi, mehnat turlari, ishlab chiqarish korxonalari, qurilishlar, bog'bon, pillakor, chorvachilar mehnati bilan yaqindan tanishtirish, mebel, avtomobil, televizor, chinni, nonvoyxona korxonalari, ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlari, mehnat quroli va asboblari haqidagi bilimlarini takomillashtirish, ular ishlab chiqara- yotgan mahsulotlari mamlakat aholisi uchun ahamiyati haqida ma’lumot beriladi. Korxona, tashkilotlar va ularning turlari haqida korxona moliyaviy ta'minoti, ishlab chiqarish uchun zarur boigan, ashyolar firma haqida tushuncha shakllantiriladi. Mehnat turlaridan aqliy va jismoniy mehnat soha vakillarining tomo- nidan yaratilayotgan moddiy va ma'naviy ne'matlar tushun- tiriladi. Atrof- olam bilan tanishtirish mashg'ulotlarida tikuvchi mehnatlari va xo'jalik mehnat qurollari (ketmon, Shifokor belkurak, chelak, tesha) bilan yaqindan tanishtiriladi. Duradgor Chorvador Bog'bon Maktabgacha tayyorlov guruhidagi bolalarga iqtisodiy bilimlar berish mazmun jihatdan bir muncha kengaytirilib, bunda "mulk”, oila byudjeti, "bank”, "import”, "eksport” kabi tushunchalar berildi. bo'limda Inson va uning tabiiy ehtiyojlari bo'limiga "mulk" va uning turlari, insonlarning hayot kechirishlari uchun yaratilgan moddiy ehtiyojlardan oqilona tejamkorlik bilan foydalanish ko'nikma, malakalari takomillashtiriladi, turli vaziyatlarda o'zlarini boshqara olish va ulardan chiqa olish, mulkiy munosabatlarning uyg'unlashuvi, egalik qilish, sotish, ijaraga qo'yish, to'lov evaziga 11 mulkdan vaqtinchalik foydalanish va mulkni boshqarish iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishda ekspert va importning roll haqida ma'lumot beradi. bo'limda Iqtisodiy resurslar ya’ni moddiy, mehnat va informatsion axborot resurslari va ulardan tejamkorlik bilan foydalanish, inson mehnati bilan yaratilgan barcha moddiy, ma'naviy resurslari ishbilarmonlik bilan boshqara olish va uni reklama qila olishning ahamiyati haqidagi tasavvurlari kengaytiriladi. bo'limda Pul, narx, mahsulotlarni sotib olish va ayirboshlashda: bozor va uning turlari (kiyim-kechak, oziq- ovqat, mashina, mol, dehqon, yoyma bozorlar va ularning faoliyati) haqida, narxning paydo bo'lishi, biror narsani sotib olish ustida fikr yuritish, kerakli tovar haqida ma'lumot - axborotlar olish, oila va uning daromadi, oilada turmush tarzini o'zgartirish, oila va aholining xarid qilish qobiliyati baho-narx-navo daromadidan kelib chiqishi, iqtisodiy sharoit, tabiiy omillar, ilmiy- texnika taraqqiyoti, madaniy omillarning insonlarning dunyoqarashiga ta'siri, korxonalarning tashqi iqtisodiy aloqalari, ularning olib boradigan tashqi iqtisodiy operatsiyalari bu eksport bo'lib hisoblanishi, korxonalar tomonidan xorijiy mamlakatlarga xomashyo, tayyor tovarni yetkazib berishi ekanligi haqida. Import - har bir korxona tomonidan ichki iste'mol bozorida bo'lmagan tovarlarni chetda xarid qilishga asoslanadi. Bank, plastik kartochka va uning turlari, qimmatbaho qog'ozlar faoliyatida haqida tushuncha beriladi. bo'limda Ishlab chiqarish va uning turlari, ishlab chiqarish va mehnat jarayoni: yer, ishchi kuchi, ishlab chiqarish texnologiyasi moddiy xomashyo omillari, tadbirkorlik manbalari, mahsulot va buyumlar, turli mahsulotlarni ishlab chiqarish texnologiyasi (inson hayot kechirishi uchun zarur bo'lgan mahsulot va tovarlar); qurilish mollari va jihozlari, imkoniyatlardan foydalanish samaradorligini oshirish yo'llari, ishlab chiqarish va ta'limot, ishlab chiqarayotgan mahsulotlarni uy- ro'zg'orga kerakli mahsulotlar, texnika asboblari, mashinalar, matolar, ip, ipak tolalari, o'quv qurollari va kitoblar, dehqonlar, chorvadorlar, bog'bonlar, paxtakorlar, xalq xo'jaligining muhim tarmog'i hisoblangan qurilish ashyolari, o'yinchoqlarni ishlab chiqarish texnologiyasi bilan tanishtirish.Buning uchun atrof-olam bilan mashg'ulotlarida quyidagi mavzularda: “Ishlash uchun kimga nima kerak?1', "Bog'bon-bog'bon", "Nimaning o'rni o'zgardi” o'yinlar, “Tejamkorlik yaxshi odat", "Pul nima?", "Bozor turlari”, "O'yinchoqlar va ularning yaratilishi", "Bank nima", 12 "Do'kon turlari", "Nima qayerda ishlab chiqiladi?” "Ishlab chiqarish va uning turlari” mavzularida suhbatlar o'tkaziladi. Biz yuqorida "oila daromadi”, "Oila farovonligi", "oila ehtiyojlari" kabi iboralarni qo'Iladik. Maktabgacha yoshdagi bolalarning iqtisodiy bilimlarini shakllantirishda oila ham muhim rol o'ynaydi. Xonadonning maqsadi - o'z iste'molini yuqori darajaga ko'targan holda kelajakni ta’minlash uchun jamg'arma hosil etishdir. Buning uchun oila a’zolarining moddiy-ma’naviy ehtiyojlari jamlangan mablag'ni maqsadli sarflash asosida" oila jamg'armasi”ni yaratish lozimdir. Oilada tadbirkorlik faoliyati "Milliy hunarmandchilik do'konlari”, "Badiiy dekorativ ashyolar” qurilish detallari, uy va qishloq xo'jalik asboblari, bolalar o'yinchoqlari, milliy xarakterdagi oziq-ovqat tovarlari (qandolatchilik, konditer mahsulotlari, turli xildagi yormalar, pishiriqlar va hokazo] ishlab chiqarish sohalari keng tarqalgan. Oila a'zolarining iqtisodiy ongi, iqtisoiy ko'nikma, malakalarining o'sib borishi maktabgacha yoshdagi bolalarning dunyoqarashi, tasavvurlarini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Oiladagi bola tarbiyasi tashqi sharoitlar: uy-ro'zg'or madaniyati, umummadaniy, gigiyenik va estetik talablarga rioya qilinishi ham ta'sir ko'rsatadi. Har qaysi oilada bolaning to'g'ri rivojlanishi uchun o'yin va mashg'ulotlar uchun joy ajratilishi, o'zining karovoti, sochig'i, idish-tovog'i, ustki va oyoq kiyimlarini toza va ozoda, tartibli saqlashlari, o'yinchoq, kitoblar va boshqa jihozlar tejamkorona munosabatda bo'lishi kerak. Oilada iqtisodiy mulk, oila mulkiga nisabatan to'g'ri munosabat asoslari shu tariqa tarkib toptiriladi. Oilada pul mablag'larini shakllantirish, sarflarni har bir oila a’zolarining ehtiyojlari va umumiy ehtiyoji (gaz, elektr, isitish, suv, soliq va boshqalar)larning hisobiga oqillik bilan rivojlantirish uyushganlik va tartibga o'rgatadi, turmush madaniyatini oshiradi. Oila byudjetida hisobga olishning yo'qligi, oldindan ko'ra bilmaslik, uy xo'jaligini uyushtira bilmaslikka olib keladi. Oilada bolalarni amaliy ishlarni hal etishga jalb qilish, ularga vaqti-vaqtida va doimo topshiriqlar berish, o'yinchoq va kitoblarni yig'ishtirish, o'z o'rnini solish va yig'ishtirish, o'simlik va uy hayvonlarini parvarish qilish, suv, gaz elektr energiyasi, pul, kiyim-kechak boshqa jihozlardan to'g'ri foydalanish, ortiqcha o'ylab ko'rishlikka o'rgatib boriladi. 13 Xulosa o'rnida, bolalarni iqtisodiy bilimlar bilan qurollantirish, ularning kelajagini ta'minlashdagi vosita hisoblanadi. Maktabgacha ta'lim muassasalarida iqtisodiy tarbiya berishning nazariy asoslari O'zbekiston Respublikasi Maktabgacha ta'lim Vazirligining 19.09.2013-yil 302-sonli buyrug'i bilan tasdiqlangan "Maktabgacha ta'limga qo'yiladigan Davlat talablari” da maktabgacha yoshdagi bolalarni ilk iqtisodiy tushunchalar bilan tanishtirish vazifalari belgilab berildi. Bunga asosan 5 yoshdan 7 yoshgacha boigan bolalarga bozor, sotuvchi, xaridor, bank, banker, pul qiymatlari, plastik kartochka, terminal haqida dastlabki tushunchalar berish ko'rsatib berilgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilimlami berishda dastavval tarbiyachi-pedagog iqtisodiyotga oid maium bilimi va maiumotlar bilan qurollangan boimog'i zarur. Tarbiyachi-pedagog quyidagi nazariy bilimlami bilishlari zarur: Iqtisodiyotning inson hayotida tutgan o'rni va uning rivojlanish tamoyillari va nazariy asoslarini; zaruriy hayotiy ehtiyojlar va bolalar faoliyatida oqilona qoilay olish; bolalarga iqtisodiy bilim berish orqali iqtisodiy ong, iqtisodiy madaniyatni tarbiyalash zarur. Iqtisodiy tushunchalardan boigan bozor tushunchasi bilan tanishtirishda tarbiyachi bolalarga "bozor” haqida maiumot beradi. Bozor - bu xaridor bilan sotuvchilar o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar, ularni bir-biri bilan bogiaydigan mexanizmdir. Bozorga tovar egasi sotish uchun, xaridor narsa sotib olish uchun chiqadi. Bozordagi sotuvchi va xaridorlar kimlar? Sotuvchilar - bu tovar ishlab chiqaruvchi korxonalar, fermalar, fermer xo'jaliklari, yakka tartibda ishlab chiqaruvchi kishilardir. Xaridor esa barcha aholi, davlat idoralari va iste’molchilar- dir. Bozorda tovarlarni pul vositasida ayirboshlash ya'ni oldi-sotdi munosabatlari paydo bo'ladi. Bir tovar pulga ayirboshlansa, shu pulga boshqa narsa sotib olinadi. Ya'ni, bog'bon o'z yetishtirgan ho'l meva mahsulotlarini sotib, o'rniga o'ziga kerakli mahsulot sotib oladi. Bunda: tovar pulga sotiladi, yana boshqa tovar sotib olinadi. 14 Maktabgacha yoshdagi bolalarga bozor turlari va asosiy vazifalari haqida ma'lumot beriladi. Bozorlar mazmuni va ishlatilishiga qarab quyidagi turlarga bo'linadi: Iste'molchilar bozori - bunda iste'mol uchun zarur bo'lgan barcha tovarlar sotiladi; xizmat ko'rsatish bozori bunda asosan zarur bo'lgan xizmatlar ko'rsatiladi. Bu bozorning rivojlanishi aholining iqtisodiy shart-sharoitlarini yaxshilab berish bilan bog'liqdir. uy-joy bozori - bu bozor iqtisodiyoti sharoitida vujudga kelgan bo'lib, asosan uy-joylarni xususiylashtirish va ularni sotib olish bilan bog'liq bo'lgan hujjatlardan tashkil topadi; innovatsion bozor - ilmiy yangiliklarni texnika va ishlab chiqarish texnologiyalarini, turli ixtirolarni o'zida jalb etadi; Shuningdek, mahalliy, milliy, asosiy, qo'shimcha chakana, ulgurchi, mayda- ulgurchi davlatlararo, jahon bozor turlari mavjud. Xaridor bozordan o'ziga kerakli ehtiyoj narsalarni pulga sotib oladi. Xo'sh, pulning o'zi nima? Pul - bozor aloqalarining hammabop va universal iqtisodiy vositasidir. Pul - bozor munosabatlarining asosiy vositasi, uning yordamida barcha iqtisodiy aloqalar amalga oshiriladi. Ma’lumki, hamma kishilar puldan foydalanadilar. Pulga xonadonlar'bozordan davlatga iste'mol tovarlarini sotib oladilar. Pul - soliqlar, badal, qarz, stipendiya, pensiya kabi majburiyatlarni to'lash uchun kerak. Pul 3 ta asosiy funksiyani boshqaradi. - hisob-kitob va iqtisodiy o'lchov funksiyasi - muomala vositasi - jamg'arish vositasi 1994-yil 2-iyundan boshlab "O'zbekistonda milliy pul so'm joriy etildi. Milliy pul - bu muayyan mamlakatda muomalada yuruvchi va tanho toiov vositasi deb qabul qilingan puldir. Bunda nechta mamlakat boisa, shuncha milliy pullar bor, Ularning nomida o'xshashlik boisada, ular farqlanadi. AQSh, Kanada, 15 Avstraliya, Gonkong pullari dollar bilan yuritiladi, lekin ular hamma jihatdan farqlanadi. Milliy pullar turlicha bo'ladi. Ulardan biri tovar shaklidagi puldir, ya'ni bu oltindir. Qog'oz pullar - davlat tomonidan muayyan mamlakatdagi yagona to'lov vositasi sifatida kiritiladi va bu tanga pulning o'ziga yozib qo'yiladi. Qog'oz pullar kupyura shakliga ega. Ular har xil qiymatli boiib chiqariladi. Masalan, O'zbekiston milliy puli - so'mni olsak, 10,25,50,100,200,500,1000,5000,10000 va 50000 so'mlik pullar shaklida chiqariladi. Ular yirik va mayda pullarga ajraladi. Yirik pullar qog'oz shaklida, mayda pullar tanga va chaqa shaklida chiqariladi. Milliy pul quyidagi xususiyatlarga ega boiadi: U mamlakatdagi yagona toiov vositasi hisoblanadi. u himoya belgilariga ega (bu belgi 12 tagacha boiadi], uni qalbakilashtirish qiyin boiadi. milliy pulning o'z ko'rinishi bor, uni boshqa puldan farqlantirib topib olish mumkin. Milliy pul chidamli boiib, uzoq davrga qadar xizmat qila oladi. Pul o'z shakli jihatidan qog'oz, tanga va chaqa pullardan tashkil topsa, muomala jihatidan naqd va naqd boimagan pullarga ajraladi. Naqd pullar - bu aholi qo'lida aniq moddiy shaklidagi qog'oz va tanga pullar boiib, u qoidan-qoiga o'tib yuradi. Bank - bu pul bozorda faoliyat yurituvchi moliyaviy institutdir. Biroq oldi-sotdi aloqalariga naqd bo'lmagan pullar ham xizmat qiladi. Bu - bankdagi ayrim kishilar, fermerlar yoki davlat tashkilotlari nomiga yozilgan puldir. Aholi naqd pul va bankdagi puldan tashqari plastik kartochkalardan ham foydalanadi. Biroq, ularning o'zini pul deb bo'lmaydi. Plastik kartochka - pul borligini tasdiqlovchi vositadir. Asl pul kartochkaning o'zi emas, balki bankdagi pul egasi hisob varag'i yozilgan puldir. Pul qanday shaklda bo'lishidan qat’iy nazar kishilar va jamiyatga xizmat qiladi. Narx - bozor aloqalarining asosiy iqtisodiy vositasi bo'lib, tovar va xizmat birligini sotib olish uchun to'lanadigan pul miqdorini bildiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga narx bozordagi oldi-sotdi aloqalarini ta’minlashi, pul bo'lgandagina bozordan narsa yoki tovar sotib olish mumkinligi, 16 xaridor va sotuvchi o'rtasidagi kelishuv, sotuvchi bozorda o'z narxini taklif qilishi mumkinligi, savdolashuv asosida har ikki tomonga ma'qul narx paydo bo'lishi to'g'risida tushuncha beriladi. Buning uchun "Bozorda” o'yini hamkorlikda o'ynaladi. Bolalarga xonadon byudjeti oilada jamg'ariladigan va tejab qolingan pul, ya’ni oila daromadi va oila xarajati kabi tushunchalar berib boriladi. Xarajat - bu har qanday narxning umumiy asosi bo'ladi, chunki xarajatsiz hech qanday tovar yoki xizmat yaratib bo'lmaydi. Xarajat narx tarkibiga kiradi, chunki tovarlar sotilgach ular qoplanishi kerak. Narx hech bo'lmaganda xarajatni qoplashga yetarli bo'lishi kerak. Masalan, yosh tadbirkor milliy qo'g'irchoqni yasab uni bozorga olib chiqadi, har bir qo'g'irchoqning tannarxi ya’ni tadbirkor sarflagan xarajat taxminan 10.000 so'm, unga bozor narxi 12.000 so'm qilib belgilanadi. Tadbirkorning har bir qo'g'irchoqdan oladigan sof foydasi 2 000 so'm. Talabga qarab, narx-navoni oshirish yoki tushurish mumkin. Bu bolalar bilan o'ynaladigan "Biz bozorga boramiz” o'yinida aks ettiriladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga tadbirkorlik to'g'risidagi tushuncha berishda, tadbirkorlik mehnat faoliyatining bir turi ekanligi, bu g'oyat mas’uliyatli mehnat turi ekanligi tushuntiriladi. Tadbirkorlik - bu bozor qonun-qoidalariga asoslangan faoliyat hisoblanadi. Tadbirkorlik - bu intilish, qandaydir yangilikni boshqa- rishda qaror qilish, yaratishga intilishdir. Tadbirkorlik amaldagi qoidalarga muvofiq daromad olishga qaratilgan yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan mahsulot ishlab chiqarish yo'li bilan tavakkal qilib o'z mulkiy javobgarligi ostida amalga oshiriladigan tashabbuskorlik faoliyati hisoblanadi. O'zbekistonda kichik biznes va tadbirkorlikning taraqqiyoti tarixan 5 davrni bosib o'tdi. Birinchi davr - XIX asr uchinchi choragidan 1917-yilgacha davom etdi. Bunda kosiblar, dehqonlar, kichik va o'rta korxonalar bo'lgan. Ikkinchi davr - 1918-1985 (turg'unlik) davri yakka tartib- dagi hunarmardchilik -kosibchilik 1 % ga yetgan. Uchinchi davr - 1985-1991-yillar jonlashish davri 17 To'rtinchi davr - shakllanishi 1991-2005-yiIlar Beshinchi davr - barkamollik davri 2005-yildan keyingi yillar. Mamlakatimizda yaratilgan qonunlar, me’yoriy hujjatlar asosida iqtisodiyotning an’anaviy tadbirkorlikka moyil bo'lgan tarmoqlar, xizmatlar tarmog'i kengayadi. Milliy iqtisodiyotning rivojlanishida tadbirkorlik faoliyati ijtimoiy va iqtisodiy amaliyotga ega. Bozor iqtisodiyotga asoslangan ishlab chiqarish jarayonida tadbirkorlikning roli kattadir. Tadbirkor - bu shunday insonki, u o'zida bo'lgan pul mablag'laridan, ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan ishlab chiqarish qurollari, mahsulotlar bilan aholi uchun turli ijtimoiy xizmatlar ko'rsatishni tashkil qiluvchi shaxsdir. Tadbirkor - bu tartib bilan puxta o'ylab ish qiladigan, ya’ni ishbilarmon shaxs. Hamma ham tadbirkor bo'lavermaydi. Tadbirkor doimo o'zining fikr- mulohazalari bilan yangilik yaratishga, ya'ni ishlab chiqarish tashkil etishga, yangi iste’mol mahsulotlarini yaratishga yangi texnika va texnologiyalarini yaratish orqali o'z qo'lida ishlayotgan xodimlarning mehnatlarini yengillash- tirish, ishlab chiqarish harakatlarini kamaytirishga intiluvchi shaxs hisoblanadi, O'zbekistondagi quyidagi tadbirkorlik turlari mavjud. Yuqorida ko'rsatib o'tilgan tadbirkorlik turlaridan biz maktabgacha taiim muassasasida bolalar bilan tashkil etiladi- ganjamoaviyguruhiy tadbirkorlik elementlaridan"Qo'g'irchoq” mashqini misol keltirishimiz mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalar o'z munosabatlarida "Mening dadam firmada ishlaydilar”, "Mening dadam biznesman” degan so'zlarni ko'p qoilaydilar. 18 Firma - bu tovar ishlab chiqaruvchi korxona. U nafaqat moddiy tovarlarini, shuningdek xizmatlarni ham yaratadi va qimmat bozorga chiqaradi. Firma - iqtisodiyotimizning muhim boshlang'ich bo'g'ini bo'ib, unda ishlab chiqarish yuz beradi, ishlab chiqarish omillari harakatga keladi. Rivojlanayotgan tezkor davrda respublika- mizda yashayotgan har bir fuqaro keksa-yu yosh "biznes" degan terminga duch kelmoqda. Xo'sh, biznes so'zini qanday tarzda tashkil etish mumkin? Biznes so'zi inglizchadan “tadbirkorlik harakati" deb tarjima qilinib, mulkka ega fuqarolarning daromad keltiruvchi faoliyatidir. Biznes - bu harakat, ish demakdir. Bu oddiy va tekin ish bo'lmasdan, balki kishilar o'rtasidagi ishbilarmonlik munosa- batlari orqali yuzaga keladigan harakatdir. Biznes - o'z ehtiyojini qondirishga qaratilgan faoliyatdir. Biznes uzoq davrni qamrab oluvchi taraqqiyot yo'Iini bosib o'tgan. XX asrning o'rtalaridatizim tasnifiga ega bo'ldi. nBiznes bu ishlab chiqarishni tashki etish, iqtisodiy faoliyat va munosabatlar, pul ishlab topishdir. Biznes - bu tijorat, savdo, ferma, ishbilarmonlik, epchillik demakdir. Biznes tizimi iqtisodiy tizimning tarkibiy qismi hisoblanib, davlat tomonidan taribga solinadi. Biznes ishi bilan shug'ullanuvchilar biznesmenlar deb ataladi. Yaqin davrlargacha biznesmen degan ishbilarmon kanitalist, har qanday ishdan o'zi uchun daromad qiluvchi o'zini boyitish uchun hech qanday yo'ldan qaytmaydigan kishilar shug'ullanadi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish natijasida bu kungacha boshqacha tus oldi va biznes deganda bozor iqtisodiyoti sharoitida foyda olish maqsadida mahsulot ishlab chiqarish va sotishga qaratilgan iqtisodiy faoliyat bilan shug'ullanuvchilar tushunila boshlandi. XVII asr oxirida "biznesmen” so'zi birinchi marotaba Angliya iqtisodiyotida paydo bo'lib, u "mulk egasi” ma'nosini bildiradi. 19 Biznesmen - bu dadil, muhim va murakkab maqsadlarni ro'yobga chiqarishga jazm etib, yangi g'oyalarni amalga oshirish bilan bog'liq bo'lgan mas'uliyatni o'z zimmasiga olgan, tavakkal ish yurituvchi shaxsdir. Biznesmen - bu doimo o'z ishining fidoyisi, bilimdon kishidir. U, avvalo, biznes ishini qanday amalga oshirishni, qanday sharoitda amaliy harakat qilishni, tadbirkor oldida uchraydigan to'siqlarni hal qilish yo'llari va qanday yutuqlarga erisha olishni bilishi kerak. U ishlab chiqarishni tashkil etish, mahsulotni sota bilish, bozor munosabatlari sharoitida vujudga keladigan sharoitlarni to'g'ri baholay bilishi, to'g'ri yoi tanlay olishi lozim. Har bir biznesmen faqat o'z kuchiga, bilimiga ishonishi va suyanishi kerak. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va O'zbekiston Respublikasi "Tadbirkorlik to‘g'risida"gi qonunga muvofiq ''balog'at yoshiga yetgan har bir fuqaro o'z mulkiga yoki mulk egasining vakolati asosida qonunga zid bo'lmagan faoliyat turi bilan shug'ullanishi mumkin.” Biznes faoliyatini tanlash, uni tashkil etish va rivojlantirish mohiyati jihatidan davlat, jamiyat ahamiyatiga ega boigan ish boiib, u erkin tanlangan faoliyatdir. Iqtisodiy tushunchalar: moddiy, mehnat, informat- sion resurslar, ishlab chiqarish, tadbirkorlik bozor, biznes, biznesmen, bank, pul, tovar, narx, firma. Yuqorida ko'rib chiqilgan iqtisodiy tushunchlar negizida vaqt tushunchasi alohida o'rin egallaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni vaqt tushunchasi bilan tanishtirish asosan matematika mashg'ulotlarida amalga oshiriladi. Kattalar tomonidan ishlab chiqarishda mehnat unumdorligi yuqori bo'lsa, vaqtning qadri oshadi, chunki vaqt birligida shunchalik ko'p mahsulot va xizmat yarataish shu tufayli ko'proq pul topish imkoniyati yaratiladi. Vaqt - bu pul demakdir, degan shiorning ham ma'nosi mana shunda.