Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyasi
Reja:
1.Maktabgacha yoshdagi bolalarga axloqiy tarbiya berish mazmuni.
2.Axloqiy tarbiyaning asosiy prinsiplari va metodlari.
3.Maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy sifatlarni tarbiyalash.
1. Maktabgacha yoshdagi bolalarga axloqiy tarbiya berish mazmuni.
Axloq so’zi – lotincha «moros», ya’ni moral, mantiq so’zidan kelib chiqib, u
hech qaerda qat’iy yozib qo’yilmagan ijtimoiy konundir. Inson kundalik hayotida
undan (axloq normalaridan) norma sifatida foydalanadi. Axloqiy tarbiya normalari
har bir jamiyatning huquqiy normalariga asos bo’ladi. Axloqiy tarbiyada kishi
axloqiy bilimlarni o’zlashtiribgina qolmay, har qanday vaziyatlarda o’zini ana shu
normalarga munosib tuta oladigan kishilar axloqiy tarbiyalangan hisoblanadi.
Axloqiy tarbiyalangan kishida barqaror ma’naviy motivlar shakllangan bo’ladi. Bu
motivlar esa o’sha kishini jamiyatda munosib xulk-atvorga rag’batlantiradi. Yosh
avlodni jamiyatga, mehnatga, o’ziga munosabatni ochib beruvchi ma’naviy
fazilatlarga muvofiq ravishda tarbiyalash tarbiyalanuvchi shaxsni, axloqiy
tarbiyaning pedagogik va psixologik asoslarini chuqur bilishni talab qiladigan
murakkab jarayondir. Axloqiy bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirib olishgina
o’quvchilarga atrofdagi kishilar xatti-harakatidagi qaysi jihatlar yaxshi-yu, qaysilari
yomon ekanligini anglab olishga yordam beradi.
Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib, muayyan jamiyatda yashovchi
kishilar amal qilishi zarur bo’lgan ma’lum xatti-harakat qoidalari yig’indisidir.
Axloq odamlarning bir-biriga. jamiyatga, davlatga, xalq mulkiga, oilaga
munosabatini muayyan tartibga soladigan xatti-harakat qoidalari tizimida namoyon
buladi.
Axloq - kishining ichki olami, e’tiqodi, fazilatlari sifatida mavjud bo’lsa, odob
–
shaxsning
ko’zga
tashlanadigan
mulozamati,
xulq-atvori,
muomala-
munosabatlarida namoyon bo’ladi.
Qadimgi faylasuflar-u, donishmandlar ijodida odob-axloq malasalari markaziy
o’rinni egallab kelgan. Ular axloq-odobni jamiyatning «poydevori» deganlar.
Shuning uchun jamiyatning har bir a’zosining xulki-odobiga alohida e’tibor bilan
qaraladi.
Muqaddas Qur’oni Karimda va payg’ambarimiz Muhammad Alayhissalomning
xadislarida insoniy axloq-odobning barcha qirralari uz ifodasini topgan.
Quyidagi hadislarni misol tariqasida keltirishimiz mumkin: «Farzandlaringizni
izzat-ikrom kilish bilan birga axloq-odobini ham yaxshilangizlar», «Men barcha
yaxshi axloqni takomillashtirish uchun yuborilganman», «Mo’min kishida quyidagi
ikki hislat bo’lmasligi kerak: baxillik va axloqsizlik».
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Yuksak ma’naviyat –
engilmas kuch» asaridagi quyidagi fikrlarini eslashni joiz deb bildik: “Ma’naviy-
axloqiy tarbiyaning shakllanishiga bevosita ta’sir etadigan yana bir muhim hayotiy
omil bu ta’lim va tarbiya tizimi bilan chambarchas bog’liqdir”.
Ахлоқий тушунчаларнинг турли ёш даврларида
шаклланиш даражаси
Ахлоқий
онглилик
Ахлоқий
қадриятла
р
Ахлоқий
ҳис-
туйғулар
Ma’lumki, ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo’lmish ilmu ma’rifat,
ta’lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti deb
bilganlar.
Albatta, ta’lim-tarbiya – ong mahsuli, lekin ayni vaqta ong darajasi va uning
rivojini ham belgilaydigan, ya’ni xalq ma’naviyatini boyitadigan eng muhim
omildir»1.
Husayn Koshifiyning «Axloqi Muhsiniy» asari shaxsiy, oilaviy va fuqarolik
axloq asoslarini o’z ichiga olgan.U 40 bobdan iborat. Muallif asarda adolat, sabr,
yoqimlilik, hayo, odob, ishonch, va’daga vofo qilish masalalari haqida so’z yuritadi.
Jaloliddin Davoniyning «Axloqi Jaloliy» asarida axloqiy muammolar ijtimoiy-
falsafiy masalalar tahlil qilinadi. Asarni yozishda muallif Arastu, Aflotun, Abu Nasr
Farobiy, Ibn Sinolarning axloqiy ta’limotlaridan foydalangan. Risola uch qismdan
iborat bo’lib, birinchi qismida xulqiy tarbiya va axloqiy xislatlarni egallash haqida
so’z yuritib, axloqning asosiy tushunchalari: donolik, adolat, iffatga mufassal
to’xtalgan, axloq ilmining maqsad va vazifalari belgilab berilgan. Ikkinchi qism oila
va oilaviy hayot masalalariga bag’ishlangan. Unda bolalarni tarbiyalash va kamolga
etkazish, kasb-hunarni egallash yoritiladi. Uchinchi qism ijtimoiy siyosiy
masalalarga bag’ishlangan.
Ahmad Yugnakiyning «Hibbat-ul-haqqoyiq» asari ta’limiy-axloqiy yo’nalishda
yozilgan bo’lib, bilimlilik, adolat, sahovat kabi hislatlar ulug’lanadi, etuk insonni
tarbiyalash g’oyasi ilgari suriladi.
Amir Temur «Axloqiy Husniya» – yaxshi xulqlar egasi bo’lgan. U oqil va
tadbirli sarkarda sifatida odamlarni ishga tayinlashda ham, vazifasidan ozod etishda
ham shoshma-shosharlik va adolatsizlikka yo’l qo’ymagan. Amir Temur singari
jahon
ma’naviyati
saltanatida
o’z
o’rinlariga
ega
bo’lgan
buyuk
bobokalonlarimizning axloq, go’zal xulq haqidagi fikrlari bugungi kun talabi bilan
yozilgandek tuyuladi.
Amir Temurning vasiyatlaridan xalqiga cheksiz sodiqligini, millatini
ulug’laganini, ozodlik uchun kurashuvchan, axloqiy madaniyati yuksakligini ko’rish
1 И.А.Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008.
mumkin: «Millatning dardiga darmon bo’ling. Zaiflarni qo’riqlang, yo’qsinlarni
boylar zulmiga tashlamang. Adolat va ozodlik dasturingiz, rahbaringiz bo’lsin».2
Ota-bobolarimizning asrlar davomida to’plagan hayotiy tajribasi, diniy,
axloqiy, ilmiy, adabiy qarashlarini ifoda etgan yodgorliklar orasida Xorazm vohaasi
hududida yaratilgan bebaho ma’naviy obida «Avesto» kitobi alohida o’rin tutadi.
Ana shunday o’lmas asori atiqalar bu ko’hna o’lkada, bugun biz yashab turgan
tuproqda qadimdan buyuk madaniyat mavjud bo’lganidan guvohlik beradi.
«Avesto»ning tub ma’no mohiyatini belgilab beradigan «Ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu
amal» degan tamoyilni oladigan bo’lsak, unda hozirgi zamon uchun ibrat bo’ladigan
axloqiy saboqlar borligini ko’rish mumkin.
Ma’lumki har bir xalqning o’z afsonaviy qahramonlari, pahlavonlari bo’ladi.
Shu ma’noda xalq og’zaki ijodining noyob durdonasi bo’lmish «Alpomish» dostoni
millatimizning o’zligini namoyon etadigan, avlodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan
qahramonlik qo’shig’idir. Bu mumtoz asarda tarix to’fonlaridan, hayot momot
sinovlaridan omon chiqib, o’zligini saqlagan, el-yurtimizning bag’rikenglik,
matonat, olijanoblik, vafo va sadoqat kabi axloqiy fazilatlari o’z ifodasini topgan.
Shu bois «Alpomish» dostoni bizga vatanparvarlik fazilatlaridan saboq beradi3.
Abdulla Avloniyning «Turkiy guliston yoxud Ahloq» kitobining «Haqqoniyat»
deb atalgan bobida rostlik va to’g’ri so’zlikni insonning eng insoniy sifatlaridan biri
deb hisoblaydi. U bola tarbiyasida o’sayotgan shart-sharoit va tarbiyaning roliga
alohida e’tibor beriladi.
A.Navoiy ijodida ham ahloq-odob masalalariga katta ahamiyat berilgan.
«Odobli inson barcha odamlarning yaxshisidir va barcha odamlar uchun
yoqimlirog’idir» - deydi mutafakkir A.Navoiy.
A.Navoiyning «Mahbub-ul qulub» asarida odob, ahloqqa oid g’oyalar ilgari
surilgan. Insonparvarlik g’oyalari ulug’langan.
Pedagogika fani yosh avlodni ahloqiy rivojlanishida tarbiya va ta’limni muhim
omil deb hisoblaydi. Pedagogika va ruhiyatga oid tadqiqotlar natijalarining
ko’rsatishicha, maktabgacha tarbiya davri bolaning ma’naviy shakllanashida eng
muhim bosqichidir. Shu davrda ma’lum maqsadga qaratilgan ta’lim-tarbiya ta’sirida
2 А.Темур ўгитлари. –Т.: Наврўз, 1992.
3 И.А.Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008.
shaxsning axloqiy sifatlari shakllana boshlaydi. 6-7 yoshda ijobiy xulq
normalarining ancha barqaror shakli yuzaga keladi. Bola atrofdagilar bilan
bo’ladigan munosabatlarida egallab olgan axloq normalariga asoslangan xolda ish
tutadigan bo’lib qoladi. Shuning uchun bolalarga ilk yoshdan boshlab axloqiy tarbiya
berish borish muhimdir.
2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni axloqiy jihatda tarbiyalash vazifasi va
amalga oshirish vositalari
Shaxsning muhim ma’naviy sifatlari bo’lgan axloqiy ong, hissiyot va xulqni
shakllantirish, vatanparvarlik, vatanga muhabbat, O’zbekiston gerbi, bayrog’i,
madhiyasiga hurmat, insonparvarlik, mehnatga munosabat, jamoa bilan birgalikda
qilinadigan izlanishlarga munosabat, ongli intizom va boshqa tuyg’ularni kamol
toptirish axloqiy tarbiyaning asosi hisoblanadi.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni ahloqiy jihatdan tarbiyalash vazifasi va
mazmuni bolaning ma’naviy dunyosini, uning ongini, axloqiy hislarini, shaxsiy
sifatlarini tarbiyalash va rivojlantirishni taqozo etadi.
Axloqiy bilim berish bir qancha tarbiyaviy vazifalarni bajaradi, inson hayoti va
madaniyatining axloqiy qadriyatlari to’g’risida keng tasavvur tushunchalar beradi.
Ахлоқий тарбия
вазифалари
Болаларда аҳлоқий ҳис-
туйғулар, тасаввурлар ва
хатти-ҳаракатларни
тарбиялаш.
Хулқ маданияти ва
ижобий
муносабатларни
тарбиялаш.
Хулқдаги салбий
сифатларни барҳам
топтириш.
Болаларда ахлоқий ҳис-
туйғуларни тарбиялаш.
Axloqiy tasavvurlar, qarash, mulohaza, baho berish kabi tushunchalarni
shakllantirishga va shu asosda axloqiy e’tiqodni yuksaltirishga ta’sir ko’rsatadi,
ya’ni:
Bolalarni o’zlarining axloqiy tajribalarini mushohda qilishlari va boyitishlariga
yordam beradi;
Shaxsni o’zini axloqiy tarbiyalashga zamin yaratadi.
Axloqiy bilim, asosan axloqiy suhbatlar, ma’ruzalar, kechalar, turli kasb egalari
bilan uchrashuvlar va boshqa vositalar bilan amalga oshiriladi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ahloqiy tarbiya berish har xil vositalar
yordamida amalga oshiriladi. Birinchi galda bolalarni har xil faoliyatlar vositasida
kattalar mehnati bilan tanishtirish, mashg’ulotlarda va mashg’ulotlardan tashqari
vaqtlarda, ta’lim berish orqali amalga oshiriladi.
Har xil bayramlar, ijtimoiy hayot vokealari, bolalar adabiyoti, musiqa, o’yin
materiallari, ommaviy axborot vositalari – oynai jahon, radio va boshqalar
bolalarning ahloqiy tarbyasiga katta ta’sir ko’rsatadi.
Kichik yoshli bolalar axloqiy tasavvur va bilimlarni faqat uyin mashg’ulotlarida
yaxshi o’zlashtirib oladilar. Bolalar tomonidan o’zlashtirib olingan ahloqiy
tasavvurlarni ular ongli ravishda tushunib etishlari dastlab mashg’ulotlarda,
keyinchalik o’yin, mehnat jarayonlarida, sayrda, musatqil faoliyatlar orqali amalga
oshiriladi.
3. Axloqiy tarbiyaning asosiy prinstiplari (tamoyillari)
va metodlari
Ahloqiy tarbiyaning asosiy tamoyillari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
- g’oyaviy va tarbiya ishining ma’lum maqsadga qaratilganligi;
- ta’lim-tarbiya ishiga bola shaxsini xurmat kilgan xolda yondashish;
- axloqiy tarbiya ishini hayot va zamon bilan birga olib borish;
- bolalarning faolligi;
- oila va MTTlarining tarbiyaviy ta’sirining birligi;
- bola shaxsidagi ijobiy sifatlarga suyanish;
- bola shaxsini har tomonlama rivojlanishini ko’zda tutish.
Axloqiy tarbiya prinstiplarini pedagogik shart-sharoit bilan qo’shib amaga
oshirish bolaning axloqiy rivojlanishiga samarali ta’sir etadi.
Axloqiy tarbiya metodlari. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga axloqiy
tarbiya berishda har xil metod va usullarni qo’llash muhim ahamiyatga egadir.
Axloqiy tarbiya metodlari – bolalarning ahloqiy tasavvur va bilimlarni egallab
olishga qaratilgan faoliyat usulidir.
Yuqorida keltirilgan hamma metodlar orqali bolalarga axloqiy norma va
qoidalar, ijtimoiy hayot voqealari urgatiladi. Ularda axloqiy tasavvur va
tushunchalar shakllantiriladi.
Bu guruh metodlariga qo’yiladigan asosiy talablar:
Bolalarning yaxshilik, yomonlik to’g’risidagi tasavvurlarini e’tiborga olish;
axloqiy xulq-atvor normalarini muxokama kilish uchun maxsus yaratilgan vaziyatda
bolalarning o’zlarini faol qatnashtirish; har bir bolaning his-tuyg’usiga ehtiyotlik
bilan munosabatda bo’lish.
Bolani noo’rin tanqid qilish, uning ustidan kulish, unga nisbatan e’tiborsizlik
qilish ka’tiyan man qilinadi. Hamma metodlardan izchillik bilan kompleks ravishda
foydalaniladi.
4. Jamoa – shaxs axloqiy kamolatining asosi
Аҳлоқий тарбия методлари
1-гуруҳ
2-гуруҳ
3-гуруҳ
Аҳлоқий онгни,
ахлоқий тасаввур
ва билимларни,
уларни бажариш
хохишини шакл-
лантиришга қара-
тилган методлар.
Маданий хулқ-
атвор, ижобий
муносабатларни
шакллантиришга
қаратилган
методлар.
Ахлоқий ҳис
туйғулар ва
муносабатларни
рағбатланти-
ришга қаратилган
ёрдамчи
методлар.
Jamoa suzi lotincha «kollektivus» so’zining tarjimasi bo’lib, omma, birlashma,
yig’ilma, guruh ma’nolarini anglatadi. Aniqrok aytiladigan bo’lsa, jamoa bu
kishilardan iborat guruh demakdir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning etakchi
ahamiyati tӯg’risidagi fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanish davridanoq
bildirilgan.
Kishilarning jamiyatda birga yashashi, o’zaro bir-birini qo’llab-quvvatlashi,
ozchilikdan-ko’pchilikning
afzalligi
hakida
payg’ambarimiz
S.s.a.v.ning
hadislarida: «Ikki kishi bir kishidan yaxshi, uch kishi ikki kishidan yaxshi, to’rt kishi
uch kishidan yaxshi, ko’pchilik bilan birga bo’linglar. Tangri ummatlarini faqat
to’g’ri yo’lda borishlikka birlashtiradi», - deyilgan. Kishilarning boshiga yaxshi kun
ham, yomon kun ham tushganda albatta maxalla, karindosh-urug’ madadkor bo’ladi.
Buni biz urf-odatlarimizda ko’rishimiz mumkin. M: hasharlar, to’yga tuyona bilan
kelish va hakazo.
Shaxsni shakllantirishning muhim omillari bo’lgan jamoa to’g’risidagi ta’limot
axloq tarbiyasida muhim o’rinni egallaydi. Buning uchun bolalarni asta-sekin, avval
bir necha kichik-kichik guruhlarda uyushtirib, so’ng birgalikda biror ishni bajarishga
tortish kerak. Bunda qo’yilgan maqsad bolalarga tushunarli bo’lishi kerak. Umumiy
ish har bola ozgina bo’lsa ham ishtirok etadigan qilib tashkil etilishi lozim. Bunday
xususiyatlarni tarbiyalashda san’at, bolalar bayramlari, birgalikdagi mehnat va
faoliyatlarning tutgan o’rni kattadir.
Bolalar o’yinlari va mehnatining jamoa tusida bo’lishi alohida ahamiyatga ega.
Bular bolalarni birga harakat kilishga, o’z intilishlarini umumiy maqsadga
yo’naltirishga, o’z ishini va maqsadini boshqarish ishi va harakatiga bo’ysungan
holda boshqarishga o’rgatadi.
Bola yoshlidan boshlab, o’zida boshqalar bilan, bolalar jamoasi bilan
muloqotda, birgalikda bo’lishga ehtiyoj sezadi. Ammo kichkina bola jamoani o’zi
tanlay olmaydi. U biron jamoaga sharoit taqozosi bilan kelib qoladi. Yashab turgan
joydagi yoki ota-onasini ish joyidagi maktabgacha ta’lim muassasalariga qatnay
boshlaydi. Bu muassasalarga bola o’z xoxishi bilan bormaydi. Shunga qaramay bola
bu jamoaning qonun-qoidalariga buysunishi, uning tartiblariga rioya qilishi shart.
Aks xolda uni jamoa kechirmaydi. Natijada bola o’zi yashayotgan axloq, odob
tajribalarini egallashga majbur bo’ladi. Shuning uchun buyuk mutafakkir A.Navoiy
bola yoshligidan oqil va fozil kishilar jamoasida qatnashib, ularning suhbatlaridan
baxramand bo’lishlarini tavsiya etadi.
Rus pedagogi A.S.Makarenko jamoa munosabatlarining ichki jihatlariga katta
ahamiyat bergan. U jamoada shakllangan eng muhim quyidagi belgilarni ajratib
ko’rsatgan edi:
• Doimiy tetiklik, tarbiyalanuvchilarning faoliyatga tayyorligi.
• O’z jamoasi qadriyatlarining mohiyatini tushunish, uning uchun
g’ururlanish asosida o’z qadr-qiymatini anglash.
• Uning a’zolari o’rtasidagi do’stona birlik.
• Jamoaning har bir a’zosidagi do’stona birlik.
• Tartibli, ishchan harakatga yo’llovchi faollik.
• O’z hissiyot va so’zlarini boshqara olish ko’nikmasi.
Bolalar o’zaro yashayotgan jamoaga bo’lgan munosabatiga qarab bir necha
guruhga bo’linadi. Birinchi guruh ijobiy xulqli bolalar bo’lib, ularni jamoa a’zolari
hurmat qiladilar. Bu toifadagi bolalar jamoasining faollari bo’lib, tarbiyachi jamoa
munosabatlarini o’rnatishda ularga suyanadi.
Ikkinchi guruhga kiruvchilar faollar tashabbusiga qo’shiladi, ammo barqaror
bo’lishadi.
Uchinchi
guruhdagilar
tortinchoq
bo’lib,
o’yinda
qatnashmaydi,
mashg’ulotlarida ham sust bo’lishadi, bunday bolalarga alohida e’tibor va yordam
berish zarur.
5. Jamoatchilikni tarbiyalash jarayonida ahloqiy
sifatlarni tarbiyalash
Insonparvarlik
hissini
tarbiyalash.
Maktabgacha
yoshdagi
bolalar
tarbiyalanadigan axloqiy xususiyatlar, xulk-atvor qoidalari orasida insonparvarlik
muhim o’rin tutadi. Insonparvarlik hissi axloq normalari va qoidalarini o’rgatish
asosida rivojlanadi.
Buning uchun bolalarni yaxshi ishlarni qilishga o’rgatib borish kerak.
Insonparvarlikni tarbiyalashda bolalarning yoshini e’tiborga olish zarur. Kichik
bolaga yaxshi bo’l deganingiz bilan yaxshi bo’lib qolmaydi, chunki unda yaxshilik
bilan yomonlikni to’g’ri tahlil kilish hayotiy tajribasi etishmaydi. Bu yoshdagi
