Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyasi Reja: 1.Maktabgacha yoshdagi bolalarga axloqiy tarbiya berish mazmuni. 2.Axloqiy tarbiyaning asosiy prinsiplari va metodlari. 3.Maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy sifatlarni tarbiyalash. 1. Maktabgacha yoshdagi bolalarga axloqiy tarbiya berish mazmuni. Axloq so’zi – lotincha «moros», ya’ni moral, mantiq so’zidan kelib chiqib, u hech qaerda qat’iy yozib qo’yilmagan ijtimoiy konundir. Inson kundalik hayotida undan (axloq normalaridan) norma sifatida foydalanadi. Axloqiy tarbiya normalari har bir jamiyatning huquqiy normalariga asos bo’ladi. Axloqiy tarbiyada kishi axloqiy bilimlarni o’zlashtiribgina qolmay, har qanday vaziyatlarda o’zini ana shu normalarga munosib tuta oladigan kishilar axloqiy tarbiyalangan hisoblanadi. Axloqiy tarbiyalangan kishida barqaror ma’naviy motivlar shakllangan bo’ladi. Bu motivlar esa o’sha kishini jamiyatda munosib xulk-atvorga rag’batlantiradi. Yosh avlodni jamiyatga, mehnatga, o’ziga munosabatni ochib beruvchi ma’naviy fazilatlarga muvofiq ravishda tarbiyalash tarbiyalanuvchi shaxsni, axloqiy tarbiyaning pedagogik va psixologik asoslarini chuqur bilishni talab qiladigan murakkab jarayondir. Axloqiy bilimlarni ongli ravishda o’zlashtirib olishgina o’quvchilarga atrofdagi kishilar xatti-harakatidagi qaysi jihatlar yaxshi-yu, qaysilari yomon ekanligini anglab olishga yordam beradi. Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib, muayyan jamiyatda yashovchi kishilar amal qilishi zarur bo’lgan ma’lum xatti-harakat qoidalari yig’indisidir. Axloq odamlarning bir-biriga. jamiyatga, davlatga, xalq mulkiga, oilaga munosabatini muayyan tartibga soladigan xatti-harakat qoidalari tizimida namoyon buladi. Axloq - kishining ichki olami, e’tiqodi, fazilatlari sifatida mavjud bo’lsa, odob – shaxsning ko’zga tashlanadigan mulozamati, xulq-atvori, muomala- munosabatlarida namoyon bo’ladi. Qadimgi faylasuflar-u, donishmandlar ijodida odob-axloq malasalari markaziy o’rinni egallab kelgan. Ular axloq-odobni jamiyatning «poydevori» deganlar. Shuning uchun jamiyatning har bir a’zosining xulki-odobiga alohida e’tibor bilan qaraladi. Muqaddas Qur’oni Karimda va payg’ambarimiz Muhammad Alayhissalomning xadislarida insoniy axloq-odobning barcha qirralari uz ifodasini topgan. Quyidagi hadislarni misol tariqasida keltirishimiz mumkin: «Farzandlaringizni izzat-ikrom kilish bilan birga axloq-odobini ham yaxshilangizlar», «Men barcha yaxshi axloqni takomillashtirish uchun yuborilganman», «Mo’min kishida quyidagi ikki hislat bo’lmasligi kerak: baxillik va axloqsizlik». O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch» asaridagi quyidagi fikrlarini eslashni joiz deb bildik: “Ma’naviy- axloqiy tarbiyaning shakllanishiga bevosita ta’sir etadigan yana bir muhim hayotiy omil bu ta’lim va tarbiya tizimi bilan chambarchas bog’liqdir”. Ахлоқий тушунчаларнинг турли ёш даврларида шаклланиш даражаси Ахлоқий онглилик Ахлоқий қадриятла р Ахлоқий ҳис- туйғулар Ma’lumki, ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo’lmish ilmu ma’rifat, ta’lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti deb bilganlar. Albatta, ta’lim-tarbiya – ong mahsuli, lekin ayni vaqta ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan, ya’ni xalq ma’naviyatini boyitadigan eng muhim omildir»1. Husayn Koshifiyning «Axloqi Muhsiniy» asari shaxsiy, oilaviy va fuqarolik axloq asoslarini o’z ichiga olgan.U 40 bobdan iborat. Muallif asarda adolat, sabr, yoqimlilik, hayo, odob, ishonch, va’daga vofo qilish masalalari haqida so’z yuritadi. Jaloliddin Davoniyning «Axloqi Jaloliy» asarida axloqiy muammolar ijtimoiy- falsafiy masalalar tahlil qilinadi. Asarni yozishda muallif Arastu, Aflotun, Abu Nasr Farobiy, Ibn Sinolarning axloqiy ta’limotlaridan foydalangan. Risola uch qismdan iborat bo’lib, birinchi qismida xulqiy tarbiya va axloqiy xislatlarni egallash haqida so’z yuritib, axloqning asosiy tushunchalari: donolik, adolat, iffatga mufassal to’xtalgan, axloq ilmining maqsad va vazifalari belgilab berilgan. Ikkinchi qism oila va oilaviy hayot masalalariga bag’ishlangan. Unda bolalarni tarbiyalash va kamolga etkazish, kasb-hunarni egallash yoritiladi. Uchinchi qism ijtimoiy siyosiy masalalarga bag’ishlangan. Ahmad Yugnakiyning «Hibbat-ul-haqqoyiq» asari ta’limiy-axloqiy yo’nalishda yozilgan bo’lib, bilimlilik, adolat, sahovat kabi hislatlar ulug’lanadi, etuk insonni tarbiyalash g’oyasi ilgari suriladi. Amir Temur «Axloqiy Husniya» – yaxshi xulqlar egasi bo’lgan. U oqil va tadbirli sarkarda sifatida odamlarni ishga tayinlashda ham, vazifasidan ozod etishda ham shoshma-shosharlik va adolatsizlikka yo’l qo’ymagan. Amir Temur singari jahon ma’naviyati saltanatida o’z o’rinlariga ega bo’lgan buyuk bobokalonlarimizning axloq, go’zal xulq haqidagi fikrlari bugungi kun talabi bilan yozilgandek tuyuladi. Amir Temurning vasiyatlaridan xalqiga cheksiz sodiqligini, millatini ulug’laganini, ozodlik uchun kurashuvchan, axloqiy madaniyati yuksakligini ko’rish 1 И.А.Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. mumkin: «Millatning dardiga darmon bo’ling. Zaiflarni qo’riqlang, yo’qsinlarni boylar zulmiga tashlamang. Adolat va ozodlik dasturingiz, rahbaringiz bo’lsin».2 Ota-bobolarimizning asrlar davomida to’plagan hayotiy tajribasi, diniy, axloqiy, ilmiy, adabiy qarashlarini ifoda etgan yodgorliklar orasida Xorazm vohaasi hududida yaratilgan bebaho ma’naviy obida «Avesto» kitobi alohida o’rin tutadi. Ana shunday o’lmas asori atiqalar bu ko’hna o’lkada, bugun biz yashab turgan tuproqda qadimdan buyuk madaniyat mavjud bo’lganidan guvohlik beradi. «Avesto»ning tub ma’no mohiyatini belgilab beradigan «Ezgu fikr, ezgu so’z, ezgu amal» degan tamoyilni oladigan bo’lsak, unda hozirgi zamon uchun ibrat bo’ladigan axloqiy saboqlar borligini ko’rish mumkin. Ma’lumki har bir xalqning o’z afsonaviy qahramonlari, pahlavonlari bo’ladi. Shu ma’noda xalq og’zaki ijodining noyob durdonasi bo’lmish «Alpomish» dostoni millatimizning o’zligini namoyon etadigan, avlodlardan avlodlarga o’tib kelayotgan qahramonlik qo’shig’idir. Bu mumtoz asarda tarix to’fonlaridan, hayot momot sinovlaridan omon chiqib, o’zligini saqlagan, el-yurtimizning bag’rikenglik, matonat, olijanoblik, vafo va sadoqat kabi axloqiy fazilatlari o’z ifodasini topgan. Shu bois «Alpomish» dostoni bizga vatanparvarlik fazilatlaridan saboq beradi3. Abdulla Avloniyning «Turkiy guliston yoxud Ahloq» kitobining «Haqqoniyat» deb atalgan bobida rostlik va to’g’ri so’zlikni insonning eng insoniy sifatlaridan biri deb hisoblaydi. U bola tarbiyasida o’sayotgan shart-sharoit va tarbiyaning roliga alohida e’tibor beriladi. A.Navoiy ijodida ham ahloq-odob masalalariga katta ahamiyat berilgan. «Odobli inson barcha odamlarning yaxshisidir va barcha odamlar uchun yoqimlirog’idir» - deydi mutafakkir A.Navoiy. A.Navoiyning «Mahbub-ul qulub» asarida odob, ahloqqa oid g’oyalar ilgari surilgan. Insonparvarlik g’oyalari ulug’langan. Pedagogika fani yosh avlodni ahloqiy rivojlanishida tarbiya va ta’limni muhim omil deb hisoblaydi. Pedagogika va ruhiyatga oid tadqiqotlar natijalarining ko’rsatishicha, maktabgacha tarbiya davri bolaning ma’naviy shakllanashida eng muhim bosqichidir. Shu davrda ma’lum maqsadga qaratilgan ta’lim-tarbiya ta’sirida 2 А.Темур ўгитлари. –Т.: Наврўз, 1992. 3 И.А.Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. –Т.: Маънавият, 2008. shaxsning axloqiy sifatlari shakllana boshlaydi. 6-7 yoshda ijobiy xulq normalarining ancha barqaror shakli yuzaga keladi. Bola atrofdagilar bilan bo’ladigan munosabatlarida egallab olgan axloq normalariga asoslangan xolda ish tutadigan bo’lib qoladi. Shuning uchun bolalarga ilk yoshdan boshlab axloqiy tarbiya berish borish muhimdir. 2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni axloqiy jihatda tarbiyalash vazifasi va amalga oshirish vositalari Shaxsning muhim ma’naviy sifatlari bo’lgan axloqiy ong, hissiyot va xulqni shakllantirish, vatanparvarlik, vatanga muhabbat, O’zbekiston gerbi, bayrog’i, madhiyasiga hurmat, insonparvarlik, mehnatga munosabat, jamoa bilan birgalikda qilinadigan izlanishlarga munosabat, ongli intizom va boshqa tuyg’ularni kamol toptirish axloqiy tarbiyaning asosi hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni ahloqiy jihatdan tarbiyalash vazifasi va mazmuni bolaning ma’naviy dunyosini, uning ongini, axloqiy hislarini, shaxsiy sifatlarini tarbiyalash va rivojlantirishni taqozo etadi. Axloqiy bilim berish bir qancha tarbiyaviy vazifalarni bajaradi, inson hayoti va madaniyatining axloqiy qadriyatlari to’g’risida keng tasavvur tushunchalar beradi. Ахлоқий тарбия вазифалари Болаларда аҳлоқий ҳис- туйғулар, тасаввурлар ва хатти-ҳаракатларни тарбиялаш. Хулқ маданияти ва ижобий муносабатларни тарбиялаш. Хулқдаги салбий сифатларни барҳам топтириш. Болаларда ахлоқий ҳис- туйғуларни тарбиялаш. Axloqiy tasavvurlar, qarash, mulohaza, baho berish kabi tushunchalarni shakllantirishga va shu asosda axloqiy e’tiqodni yuksaltirishga ta’sir ko’rsatadi, ya’ni: Bolalarni o’zlarining axloqiy tajribalarini mushohda qilishlari va boyitishlariga yordam beradi; Shaxsni o’zini axloqiy tarbiyalashga zamin yaratadi. Axloqiy bilim, asosan axloqiy suhbatlar, ma’ruzalar, kechalar, turli kasb egalari bilan uchrashuvlar va boshqa vositalar bilan amalga oshiriladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ahloqiy tarbiya berish har xil vositalar yordamida amalga oshiriladi. Birinchi galda bolalarni har xil faoliyatlar vositasida kattalar mehnati bilan tanishtirish, mashg’ulotlarda va mashg’ulotlardan tashqari vaqtlarda, ta’lim berish orqali amalga oshiriladi. Har xil bayramlar, ijtimoiy hayot vokealari, bolalar adabiyoti, musiqa, o’yin materiallari, ommaviy axborot vositalari – oynai jahon, radio va boshqalar bolalarning ahloqiy tarbyasiga katta ta’sir ko’rsatadi. Kichik yoshli bolalar axloqiy tasavvur va bilimlarni faqat uyin mashg’ulotlarida yaxshi o’zlashtirib oladilar. Bolalar tomonidan o’zlashtirib olingan ahloqiy tasavvurlarni ular ongli ravishda tushunib etishlari dastlab mashg’ulotlarda, keyinchalik o’yin, mehnat jarayonlarida, sayrda, musatqil faoliyatlar orqali amalga oshiriladi. 3. Axloqiy tarbiyaning asosiy prinstiplari (tamoyillari) va metodlari Ahloqiy tarbiyaning asosiy tamoyillari quyidagilarni o’z ichiga oladi: - g’oyaviy va tarbiya ishining ma’lum maqsadga qaratilganligi; - ta’lim-tarbiya ishiga bola shaxsini xurmat kilgan xolda yondashish; - axloqiy tarbiya ishini hayot va zamon bilan birga olib borish; - bolalarning faolligi; - oila va MTTlarining tarbiyaviy ta’sirining birligi; - bola shaxsidagi ijobiy sifatlarga suyanish; - bola shaxsini har tomonlama rivojlanishini ko’zda tutish. Axloqiy tarbiya prinstiplarini pedagogik shart-sharoit bilan qo’shib amaga oshirish bolaning axloqiy rivojlanishiga samarali ta’sir etadi. Axloqiy tarbiya metodlari. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarga axloqiy tarbiya berishda har xil metod va usullarni qo’llash muhim ahamiyatga egadir. Axloqiy tarbiya metodlari – bolalarning ahloqiy tasavvur va bilimlarni egallab olishga qaratilgan faoliyat usulidir. Yuqorida keltirilgan hamma metodlar orqali bolalarga axloqiy norma va qoidalar, ijtimoiy hayot voqealari urgatiladi. Ularda axloqiy tasavvur va tushunchalar shakllantiriladi. Bu guruh metodlariga qo’yiladigan asosiy talablar: Bolalarning yaxshilik, yomonlik to’g’risidagi tasavvurlarini e’tiborga olish; axloqiy xulq-atvor normalarini muxokama kilish uchun maxsus yaratilgan vaziyatda bolalarning o’zlarini faol qatnashtirish; har bir bolaning his-tuyg’usiga ehtiyotlik bilan munosabatda bo’lish. Bolani noo’rin tanqid qilish, uning ustidan kulish, unga nisbatan e’tiborsizlik qilish ka’tiyan man qilinadi. Hamma metodlardan izchillik bilan kompleks ravishda foydalaniladi. 4. Jamoa – shaxs axloqiy kamolatining asosi Аҳлоқий тарбия методлари 1-гуруҳ 2-гуруҳ 3-гуруҳ Аҳлоқий онгни, ахлоқий тасаввур ва билимларни, уларни бажариш хохишини шакл- лантиришга қара- тилган методлар. Маданий хулқ- атвор, ижобий муносабатларни шакллантиришга қаратилган методлар. Ахлоқий ҳис туйғулар ва муносабатларни рағбатланти- ришга қаратилган ёрдамчи методлар. Jamoa suzi lotincha «kollektivus» so’zining tarjimasi bo’lib, omma, birlashma, yig’ilma, guruh ma’nolarini anglatadi. Aniqrok aytiladigan bo’lsa, jamoa bu kishilardan iborat guruh demakdir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning etakchi ahamiyati tӯg’risidagi fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanish davridanoq bildirilgan. Kishilarning jamiyatda birga yashashi, o’zaro bir-birini qo’llab-quvvatlashi, ozchilikdan-ko’pchilikning afzalligi hakida payg’ambarimiz S.s.a.v.ning hadislarida: «Ikki kishi bir kishidan yaxshi, uch kishi ikki kishidan yaxshi, to’rt kishi uch kishidan yaxshi, ko’pchilik bilan birga bo’linglar. Tangri ummatlarini faqat to’g’ri yo’lda borishlikka birlashtiradi», - deyilgan. Kishilarning boshiga yaxshi kun ham, yomon kun ham tushganda albatta maxalla, karindosh-urug’ madadkor bo’ladi. Buni biz urf-odatlarimizda ko’rishimiz mumkin. M: hasharlar, to’yga tuyona bilan kelish va hakazo. Shaxsni shakllantirishning muhim omillari bo’lgan jamoa to’g’risidagi ta’limot axloq tarbiyasida muhim o’rinni egallaydi. Buning uchun bolalarni asta-sekin, avval bir necha kichik-kichik guruhlarda uyushtirib, so’ng birgalikda biror ishni bajarishga tortish kerak. Bunda qo’yilgan maqsad bolalarga tushunarli bo’lishi kerak. Umumiy ish har bola ozgina bo’lsa ham ishtirok etadigan qilib tashkil etilishi lozim. Bunday xususiyatlarni tarbiyalashda san’at, bolalar bayramlari, birgalikdagi mehnat va faoliyatlarning tutgan o’rni kattadir. Bolalar o’yinlari va mehnatining jamoa tusida bo’lishi alohida ahamiyatga ega. Bular bolalarni birga harakat kilishga, o’z intilishlarini umumiy maqsadga yo’naltirishga, o’z ishini va maqsadini boshqarish ishi va harakatiga bo’ysungan holda boshqarishga o’rgatadi. Bola yoshlidan boshlab, o’zida boshqalar bilan, bolalar jamoasi bilan muloqotda, birgalikda bo’lishga ehtiyoj sezadi. Ammo kichkina bola jamoani o’zi tanlay olmaydi. U biron jamoaga sharoit taqozosi bilan kelib qoladi. Yashab turgan joydagi yoki ota-onasini ish joyidagi maktabgacha ta’lim muassasalariga qatnay boshlaydi. Bu muassasalarga bola o’z xoxishi bilan bormaydi. Shunga qaramay bola bu jamoaning qonun-qoidalariga buysunishi, uning tartiblariga rioya qilishi shart. Aks xolda uni jamoa kechirmaydi. Natijada bola o’zi yashayotgan axloq, odob tajribalarini egallashga majbur bo’ladi. Shuning uchun buyuk mutafakkir A.Navoiy bola yoshligidan oqil va fozil kishilar jamoasida qatnashib, ularning suhbatlaridan baxramand bo’lishlarini tavsiya etadi. Rus pedagogi A.S.Makarenko jamoa munosabatlarining ichki jihatlariga katta ahamiyat bergan. U jamoada shakllangan eng muhim quyidagi belgilarni ajratib ko’rsatgan edi: • Doimiy tetiklik, tarbiyalanuvchilarning faoliyatga tayyorligi. • O’z jamoasi qadriyatlarining mohiyatini tushunish, uning uchun g’ururlanish asosida o’z qadr-qiymatini anglash. • Uning a’zolari o’rtasidagi do’stona birlik. • Jamoaning har bir a’zosidagi do’stona birlik. • Tartibli, ishchan harakatga yo’llovchi faollik. • O’z hissiyot va so’zlarini boshqara olish ko’nikmasi. Bolalar o’zaro yashayotgan jamoaga bo’lgan munosabatiga qarab bir necha guruhga bo’linadi. Birinchi guruh ijobiy xulqli bolalar bo’lib, ularni jamoa a’zolari hurmat qiladilar. Bu toifadagi bolalar jamoasining faollari bo’lib, tarbiyachi jamoa munosabatlarini o’rnatishda ularga suyanadi. Ikkinchi guruhga kiruvchilar faollar tashabbusiga qo’shiladi, ammo barqaror bo’lishadi. Uchinchi guruhdagilar tortinchoq bo’lib, o’yinda qatnashmaydi, mashg’ulotlarida ham sust bo’lishadi, bunday bolalarga alohida e’tibor va yordam berish zarur. 5. Jamoatchilikni tarbiyalash jarayonida ahloqiy sifatlarni tarbiyalash Insonparvarlik hissini tarbiyalash. Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyalanadigan axloqiy xususiyatlar, xulk-atvor qoidalari orasida insonparvarlik muhim o’rin tutadi. Insonparvarlik hissi axloq normalari va qoidalarini o’rgatish asosida rivojlanadi. Buning uchun bolalarni yaxshi ishlarni qilishga o’rgatib borish kerak. Insonparvarlikni tarbiyalashda bolalarning yoshini e’tiborga olish zarur. Kichik bolaga yaxshi bo’l deganingiz bilan yaxshi bo’lib qolmaydi, chunki unda yaxshilik bilan yomonlikni to’g’ri tahlil kilish hayotiy tajribasi etishmaydi. Bu yoshdagi bolalarni yaxshi ishlar qilishga o’rgatiladi: yiqilib tushgan bolani turg’azib qo’yishga yordam berish, uning ustki kiyimlarini qoqib qo’yish, yupatish, o’simlik va hayvonlarni parvarish qilish, o’yinchog’ini o’rtog’iga berib turish, tik turgan kishiga joy ko’rsatish, eng muhimi boshqalarga ko’rsatilgan xizmatdan xursand bo’lishga o’rgatish. Kamtarlik, to’g’rilik, halolik va quvnoqlik xususiyatlarini tarbiyalash. Bu xususiyatlar sog’lom shaxsni tarbiyalashning eng muhim omillaridan hisoblanadi. Kamtarlik har bir kishining eng muhim va olijanob fazilatlaridan biridir. Bu asosan maktab yoshidan tarbiyalanadi. Ammo maktabgacha yoshidan boshlab, bolalarga kamtarlik hissini singdirish, manmanlik, takabburlik va maqtanchoqlikni yo’qotib borish zarur. Maktabgacha yoshdagi bolalar o’zlarini boshqa bolalardan ustun qo’yishga urinadilar, ba’zan ota-onalarining kasbi bilan ham maqtanadilar. Bunday xolatda bolalarning ota-onalari bilan tegishli ish olib borish, har bir kasbning zarurligi va muhimligi to’g’risida aniq misollar bilan tushuntirish zarur. Bolalar ayrim ishlarning uddasidan chiqib, boshqa bolalarni kamsitsalar, tarbiyachi bolaga biror narsani bilmagan o’rtog’iga o’rgatish kerakligini, o’z-o’zini maqtash yarashmasligini tushuntiradi. Sofdillik va rostguylikni tarbiyalash yolg’onchilik va vijdonsizlik paydo bo’lishining oldini olish va unga qarshi kurash bilan uzviy bog’likdir. Ba’zi bolalar o’zlari to’qigan, kattalardan eshitgan ertaklarini tushlarida ko’rgandek qilib ko’rsatishga urinadilar. Bunday holda ham urushmasdan «Ertak» to’qishni yaxshi bilgani uchun maqtash kerak. Shunday kilib, bolalardagi harakterning ijobiy namunalarini, ularning yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan holda ahloqiy tarbiyaning hamma samarali usullari bilan tarbiyalanib borilsa, ijobiy natijalarga erishish mumkin. Vatanparvarlikni tarbiyalash. Vatanparvarlik ijtimoiy, tarixiy va axloqiy his-tuyg’ular sifatida odamning ijtimoiy taraqqiyoti davomida paydo buladi. Ibtidoiy jamoa tuzumida vatanparvarlik faqat o’z urug’doshlariga, ona eriga, urf-odatlariga bog’liq his bo’lgan bo’lsa, sinflar paydo bo’lishi bilan vatanparvarlik g’oyalari chuqurlashib, ijtimoiy hayotning tobora ko’proq sohalariga chuqurroq kirib bordi. Davrlar o’tishi bilan bu tuyg’u buyuk qudratga aylandi. Vatanga muhabbatni tarbiyalash. Vatanga muhabbat – eng chuqur ijtimoiy hislardan biridir. Bizning davlatimizda Vatanga muhabbat hissi baynalminalchilik hissi bilan uyg’unlashib ketgan. Vatanga muhabbat hissi maktabgacha yoshdagi bolalarda kattalar tomonidan bolalarning ruhiy taraqqiyotini va ular tafakkurining aniq va obrazliligini e’tiborga olgan holda ma’lum izchillik bilan tarbiyalanib boriladi. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarda vatanga muhabbat hissini, ularga yaqin va tanish bo’lgan aniq faktlar, yorqin misollar orqali tarbiyalab boriladi. Baynalminal tarbiya. Bizning respublikamiz o’z mohiyati bilan baynalminaldir. Shuning uchun maktabgacha yoshdagi bolalarda baynalminalchilik, xalqlar do’stligi hislarini tarbiyalab borish muhim ahamiyatga egadir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni baynalminalchilik ruhida tarbiyalash asosida boshqa millat va xalqlarga ijobiy munosabat, turli xalqlar hayotiga qiziqish hissini paydo kilish maqsadi yotadi. Bunday his-tuyg’ularni rivojlantirish asosan taqlid qilish orqali mukammallashib boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga baynalminalchilik his-tuyg’ulari asosini shakllantirishda qardosh jumxuriyatlarda yashaydigan har bir millat vakillari bilan uchrashuvlar o’tkazish; maxsus mashg’ulotlarda ularning urf-odatlari, madaniyati, san’ati, tabiati to’g’risidagi adabiyotlarni o’qib berish, suhbat o’tkazish, rasmlar ko’rsatish, diafilmlar namoyish etish, millat bolalari hayoti to’g’risidagi hikoyalarni o’qib berish foydali bo’ladi. 6. Bolalar jamoasini shakllanishiga yordam beruvchi shart-sharoitlar Bolalar jamoasini shakllantirish uchun ma’lum shart-sharoitlar zarur. - MTT xodimlarining ahil jamoasi mavjud bo’lishi - Bolalar xayotini to’g’ri tashkil etish - O’yinchoqlarning bolalar yoshiga qiziqishiga mos kelishi - Bolalarda o’zaro axillik, g’amhurlik, jamoatchilik, insoniylikni tarbiyalashga yordam beruvchi mashg’ulotlar - Har hil qiziqarli faoliyatlarni tashkil etib borish - Oila bilan mustaxkam aloqa o’rnatish. - Bolalarni ahloq normalari va qoidalarga o’rgatib borish - Bolalar muassasalarida ijobiy hayrxoxlik muxitini yaratish Har bir yosh guruh bolalarining jamoatchilik munosabatlariga rahbarlik qilish «MTT ta’lim tarbiya dasturi» da belgilab berilgan. Dasturda har bir yosh guruhi uchun jamoadagi axloq normalari va qoidalari belgilangan. Bolalar jamoasini shakllantirishda an’analar muhim ahamiyat kasb etadi. Jamoa an’analari – bu barqarorlashgan odat bo’lib, ularni jamoa a’zolari birdek ko’llab- quvvatlaydilar. Jamoa a’zolari mazmunida munosabatlar xususiyati hamda jamoaning ijtimoiy fikri ifodalanadi. Jamoa an’analari shartli ravishda ikkiga bo’linadi. Bular, a) kundalik faoliyat an’analari, b) bayram an’analari. Kundalik faoliyat an’analari bolalarning faoliyatlarini (mashg’ulotlar, sayr, mehnat, o’yin)ni o’z ichiga oladi. Bayram an’analariga turli voqea-hodisalar bilan bog’liq sanalarni nishonlash: «Navro’z» bayrami, «Mustaqillik bayrami», «Hosil» bayrami va boshqalar kiradi. An’anaviy bayramlar MTTlarda turlicha o’tkaziladi. Bolalar an’analar mohiyatini anglasalar, uning ta’sir kuchi yuqori bo’ladi. Yuqorida bildirilgan fikrlardan ko’yidagi xulosalarga kelish mumkin: jamoa kishilarning shunday muayan guruhi bo’lib, u ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan, umumiy maqsadni amalga oshirishga yo’naltirilgan faoliyatni tashkil etadi; jamoani shakllantirish muayan qonuniyatlarga bo’ysinadigan uzoq muddatli, murakkab jarayondir; jamoani shakllantirish o’ziga xos metodika asosida amalga oshiriladi. Ushbu metodika doirasida jamoaga nisbatan talablarning qo’yilishi jamoa faolini tarbiyalash masalasi alohida ahamiyatga egadir. Jamoaning mustahkam bo’lishi a’zolari o’rtasida o’zaro hamkorlikning qaror topishida jamoa an’analari muhim ahamiyat kasb etadi. Tayanch tushunchalar: Axloq – jamiyatda qabul qilingan jamoatchilik fikri bilan ma’qullangan jarayon. Odob – jamiyatda e’tirof etilgan xulq normasi. Axloq normasi – kishilarning xulq-atvorini tartibga soluvchi axloqiy talablar mezoni. Nazorat uchun savollar: 1. Axloqiy tarbiya tushunchasining mazmunini ochib bering. 2. Maktabgacha yoshdagi bolalikning turli bosqichlarida jamoa turmush tarzini tashkil etishning va bolalar o’rtasidagi munosabatlarni shakllantirishning hususiyatlari qanday? 3. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni ahloqiy tarbiyalash vazifalarini ko’rsating. 4. Bolalar jamoasini shakllantirishga yordam beruvchi sharoitlarni ko’rsating.