“Maktabgacha ta'lim tarbiyani tashkil etish.” FANIDAN KURS ISHI MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI JISMONIY TARBIYALASH MAZMUNI VA MOHIYATI Mundarija. KIRISh . 1-BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida va oilada jismoniy tarbiyalash nazariyasining maqsad va vazifalari 1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida va oilada jismoniy tarbiyalash nazariyasining maqsad va vazifalari 1.2. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya tizimining rivojlanishi II-BOB. JISMONIY TARBIYA JARAYONIDA TA’LIM-TARBIYA ASOSLARI 2.1. Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarni tarbiyalash va o‘qitishning birligi 2.2. Jismoniy tarbiya tizimida bolalarni har tomonlama rivojlantirish va o‘qitish prinsiplari 2.3. Jismoniy tarbiya berish jarayonida ta’lim metodlari Xulosa Adabiyotlar Kirish. Kirish Kurs ishining dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasining mustaqilligi sharofati bilan barcha sohalarda har tomonlama yuksalish yuz berayotgani, tub ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy o‘zgarishlar, umuminsoniy qadriyatlar tizimida yangilanish, insonning barcha shaxsiy ehtiyojlari, talablari va manfaatlari birinchi o‘ringa ko‘tarilayotgani, ayniqsa o‘sib kelayotgan yosh avlodning ma’naviy- axloqiy va jismoniy imkoniyatlari yanada oshayotgani bugungi kunda sir emas. Shu munosabat bilan yangi insonni tarbiyalashning murakkab va ko‘p qirrali muammosining muhim yo‘nalishi har bir kishida o‘z sog‘lig‘i to‘g‘risida o‘zi qayg‘urish madaniyatini singdirishdir. Uni tarkib toptirish uchun oila, maktabgacha muassasalar, maktab, o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi tizimi, mahalla, sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport tizimlarining xodimlari butun kuch-quvvatini, g‘ayratini ishga solib, bolaning ongiga yoshlikdan jismoniy tarbiyaga bo‘lgan muhabbatini singdirib borishlari darkor. O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A. Karimov “Sog‘lom avlod uchun” ordenini topshirish maro simida so‘zlagan nutqida: “Biz naslimizning kelajagi-sog‘lom avlod uchun kurash boshladik. Shu nom bilan orden ta’sis etdik va maxsus xalqaro jamg‘armani tuzdik. Bu bejiz emas, albatta. Sog‘lom avlod deganda, biz faqat jismoniy baquvvat farzandlarimizni emas, balki ma’naviy boy avlodga ega bo‘lgan xalqni tushunishimiz kerak. Bunday xalqni hech qachon hech kim yenga olmaydi. Buni hammamiz yaxshi anglab olmog‘imiz shart”, - deb alohida ta’kidlagan. Hozirgi kunda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyev rahbarligida mamlakatimizda jismoniy tarbiya va sport sohasida boshqarish tizimini takomillashtirish, ommaviy sportni rivojlantirish, iqtidorli spotrchilarni tanlash 3va tarbiyalash, sohani malakali kadrlar bilan mustahkamlash borasida keng ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Respublikamizda bolalarni jismoniy tarbiyalashning ilmiy asoslangan zamonaviy tizimlari, shakl va uslublari joriy etilgan bo’lib, bu sohada muhim vazifalar belgilangan. Ana shunday vazifalarni amalga oshirish uchun boshqa sohalar qatori maxsus jismoniy tarbiya sohasida ham adabiyotlar yaratilishi yo’lga qo’yilgan. Kurs ishining maqsadi : maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash mazmuni va mohiyati Vazifalar: Maktabgacha pedagogikaning ilmiy bilimlarning maxsus tarmog'i sifatida shakllanishiga olib kelgan shart-sharoitlarni aniqlang. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, besh paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida va oilada jismoniy tarbiyalash nazariyasining maqsad va vazifalari. 1.1.Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida va oilada jismoniy tarbiyalash nazariyasining maqsad va vazifalari. Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi bu – bola jismoniy tarbiyasi shakllanishining umumiy qonuni yatlaridan saboq beruvchi fandir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi jismoniy tarbiyaning umumiy nazariyasi bilan yagona mazmunga va o‘rganish predmetiga ega, ayni paytda u yoshgacha bo‘lgan bolalar jismoniy tarbiyasi qonuniyatlarini va shunga muvofiq bolaning ta’lim va tarbiya jarayonidagi rivojlanishini boshqarishning umumiy qonuniyatlarini maxsus o‘rganadi. Bolalar jismoniy tarbiyasi nazariyasi har bir yosh bosqichini o‘rganib, ilmiy ma’lumotlar va amaliy tajribani umumlashtirib borib, jismoniy tarbiya vazifalarini belgilaydi, ularning mohiyatini, butun jismoniy tarbiya jarayonini tashkil etishning juda samarali vositalari va metodlarini, maqsadga muvofiq shakllarini kompleks ravishda ochib beradi. Sog‘lom, baquvvat, chiniqqan, xushchaqchaq, mehribon, tashabbuskor, o‘z harakatini yaxshi boshqara oladigan, jismoniy tarbiya va sport mashqlarini sevadigan, atrof-muhitda mustaqil harakat qila oladigan, maktabdagi o‘qishga hamda kelgusidagi faol ijodiy faoliyatga nisbatan qobiliyatli bola shaxsini shakllantirish, jismoniy tarbiyaning shaxsni har tomonlama rivojlantirish asoslari sifatidagi alohida ahamiyatini belgilab beruvchi muhim vazifasi hisoblanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi ilk yoshdagi va maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning quyidagi psixofiziologik xususiyatlarini o‘z ichiga oladi: organizmning ish qobiliyati imkoniyatlari, yuzaga keluvchi qiziqish va ehtiyojlar, ko‘rgazmali harakat, ko‘rgazmali obraz va mantiqiy tafakkur formalari, ustun turuvchi faoliyat turining o‘ziga xosligi, bu faoliyat rivojlanishi bilan bog‘liq ravishda bola psixikasida muhim o‘zgarishlar kechadi va “Bolaning yangi oliy rivojlanish bosqichiga o‘tishi”ga tayyorlanadi. Shunga muvofiq bolalar jismoniy tarbiya nazariyasi, jismoniy tarbiyani tashkil qilish va ularni optimal pedagogik sharoitlarda amalga oshirishning barcha formalari mazmunini ishlab chiqadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi har bir yosh bosqichdagi bolaning potensial imkoniyatlari qonuniyatlarini o‘rganib va hisobga ola borib, jismoniy tarbiyaning butun ta’lim- tarbiya kompleksi ilmiy asoslangan dasturi talablarini (harakat, ko‘nikma va malakalari, jismoniy sifatlar, ba’zi elementar bilimlarni) ko‘zda tutadi. Ularni o‘zlashtirish bolalarni maktabda o‘qishi uchun zarur jismoniy tayyorgarlik darajasini ta’minlash imkonini beradi. Jismoniy tarbiya shaxsni har tomonlama tarbiyalash ishining muhim komponenti hisoblanadi, ayni paytda u aqliy, axloqiy, estetik va mehnat tarbiyasi vazifalarini kompleks tarzda hal etadi. Bolalar jismoniy tarbiyasini tashkil etishning turli shakllarida (mashg‘ulotlar, harakatli o‘yinlar, mustaqil harakat faoliyati va h.k.) tarbiyachining e’tibori fikrlaydigan, o‘z yosh imkoniyatlariga ko‘ra ongli harakat qiladigan, harakat ko‘nikmalarini muvaffaqiyat bilan egallaydigan, atrof-muhitda mo‘ljal ola biladigan, uchraydigan qiyinchiliklarni faol tarzda bartaraf etadigan, ijodiy izlanishga intiladigan bolani tarbiyalashga qaratiladi. Bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi to‘xtovsiz rivojlanmoqda va bola tarbiyasining turli tomonlarini qamrab oluvchi tadqiqotlar natijasida olinayotgan yangi bilimlar hisobiga boyib bormoqda. Bolalar muassasalarining ommaviy tajribasida sinovdan o‘tgan tadqiqot natijalari dasturlar, o‘quv qo‘llanmalari, darsliklarga kiritilmoqda va bolalar bilan ishlash amaliyotiga joriy qilinmoqda. Bu butun ta’lim tarbiya jarayonining taraqqiyotiga yordam beradi. Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi butun jismoniy tarbiya tizimini takomillashtirishga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarida, oilada jismoniy tarbiyalashning asosiy vazifalari ularni sog‘lom va baquvvat qilib o‘stirish, ular organizmini chiniqtirish, ta’lim va tarbiyani to‘g‘ri tashkil etishdan iboratdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning sog‘lomlashtirish vazifalari - bu jismoniy tarbiyaning eng asosiy vazifasi bo‘lib, bola hayotini muhofaza qilish, uning sog‘lig‘ini mustahkamlash, organizmini chiniqtirish yo‘li bilan o‘zini himoya qilish va turli kasalliklarga chidamlilik xislatlarini oshirishdan iborat. Bola organizmining rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgani sababli, uning vazifalari ancha aniqroq shaklda ifodalanadi; bola suyagini bexato va o‘z vaqtida qotishiga orqa umurtqa dagi egik joylarning shakll anishiga, tovon yuzasining yaxshi rivojlanishiga, pay-bo‘g‘im apparatlarni pishitishga yordam ko‘rsatiladi. Tana qismlarining (proporsiyalar) to‘g‘ri nisbatda rivojla nishiga, suyaklar o‘sishi va vaznini bir tartibga solishga yordam berish; barcha muskullar guruhini rivojlantirish (tana, oyoq, qo‘l va yelka kamari, panja, barmoqlar, tovon, bo‘yin, ko‘z, ichki organlar - yurak-qon tomirlar, nafas olish va boshqa muskullar); ayniqsa, zaif rivojlangan bukuvchi muskullar gu ruhining rivojlanishiga alohida e’tibor berish lozim. Yurak-qon tomirlari va nafas olish tizimlari faoliyatini takomillashtirishga yordam berish, ya’ni yurakka qon oqishini kuchaytirish, uning qisqarishi ritmini yaxshilash va to‘satdan o‘zgaradigan yuklamaga moslashish qobilyatini rivojlantirish; ko‘krak qafasi hatakatchanligini o‘stirish, chuqur nafas olish, uning ritmi barqarorligiga, o‘pka sig‘imini oshirishga yordam ber ish, burundan nafas olishni yaxshilash; ichki organlarning (ovqat hazm qilish, modda ajralish va boshqalar) to‘g‘ri ishlashiga yordamlashish; termoregulatsiya funksiyasining to‘g‘ri rivojlanishiga ko‘maklashish. Markaziy asab tizimining faoliyatini takomillashtirish: qo‘zg‘alish va tormozlanish, ularning harakatchanligi jarayonlarining muqobilligiga, shuningdek, harakat analizatori, sezgi organlarining takomillashuviga yordam berish. Ta’limiy vazifalar. Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash jarayonida ta’limiy vazifalarni hal etish ham muhimdir. Chunonchi: harakat ko‘nikma va malakalarini shakllantirish, jismoniy sifatlar (chaqqonlik, tezkorlik, egiluvchanlik, muvozanat, ko‘z bilan chamalash, kuchlilik, chidamlilik)ni o‘stirish, to‘g‘ri qaddi-qomat, gigiyena ko‘nikmalarini tarbiyalash, jismoniy tarbiya haqidagi bilimlarni o‘zlashtirish. Bolalar asab tizimining plastikligi tufayli ularda harakat ko‘nikmalari nisbatan yengil shakllanadi. Ularning ko‘pchiligidan (emaklash, yurish, chang‘ida yurish, velosipedda sayr qilish va boshqalar) kundalik hayotda harakat vositasi sifatida foydalaniladi. Harakat ko‘nikmalari tashqi muhit bilan aloqani osonlashtiradi va uni bilishga yordam beradi: bola emaklab o‘zini qiziqtirgan narsalarga yaqinlashadi va ular bilan tanishadi; velosipedda sayr qila oladigan bolalar qor, shamollarni oson idrok etadilar; suzish chog‘ida esa bolalar suvning xossalari bilan tanishadilar. Jismoniy tarbiya mashqlarini to‘g‘ri bajarish muskullar, paylar, bo‘g‘imlar, suyak tizimini rivojlantirishga samarali ta’sir qiladi. Mustahkam shakllangan harakat ko‘nikmalaridan foydalanish bolaga mashqlarni bajarishda jismoniy kuchni tejash va o‘yin faoliyatida e’tiborni kutilmagan vaziyatlarda yuzaga keladigan turli vazifalarni olishga yo‘naltirish imkonini beradi. Bolalarda 7 yoshgacha shakllangan harakat ko‘nikmalari maktabda ularni yanada takomillashtirish uchun zamin bo‘lib xizmat qiladi va kelajakda sportda yuqori natijalarga erishish imkonini beradi. Bolalarda harakat ko‘nikmalarining shakllanishi jarayonida birmuncha murakkabroq harakatlar va bu harakatlarni o‘z ichiga oluvchi turli faoliyat turlarini osongina egallash qobiliyati hosil qilinadi. Yosh guruhlarga oid harakat ko‘nikmalarining hajmi das turda berilgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarda saflanish, umum-rivojlantiruvchi mashqlar, asosiy harakatlar, sport mashqlarini bajarish ko‘nikmalarini shakllantirish lozim. Bundan tashqari, bolalarni sport o‘yinlariga (Badminton, stol tennisi) va sport o‘yinlari elementlari (basketbol, xokkey, futbol, voleybol)ni bajarishga o‘rgatish zarur. Harakat ko‘nikmalari hajmi maktabgacha ta’lim muassasalarida sharoitning mavjudligi, bolalarning jismoniy tayyorgarligi, tarbiyachilarning malakasi, ota- onalar yordamiga qarab kengaytirilishi mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarni, o‘tirgan, turgan holatda va yurganda qaddi-qomatni to‘g‘ri tutish ko‘nikmalariga o‘rgatish muhim. Bu yoshda shaxsiy va ijtimoiy gigiyenaning boshlang‘ich ko‘nikmalari (qo‘l yuvish, kiyim-kechak, poyabzalni yaxshi tutish, o‘yinchoqlar, jismoniy inventarlari, xona va hokazolarni toza tutish) ko‘nikmalarini singdirish muhim ahamiyat kasb etadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga mashg‘ulotlarning foydasi haqidagi, jismoniy mashqlarning ahamiyati va texnikasi, ularni o‘tkazish metodikasi haqidagi, harakatli o‘yinlar va hokazolar haqidagi jismoniy tarbiyaga oid bilimlarni berish muhimdir. Bolalar gavda qismlarning nomini, harakat yo‘nalishi (yuqoriga, pastga, oldinga, orqaga, o‘ngga, chapga, to‘la aylanish va boshqalar), jismoniy inventarlarning nomini, ularni saqlash, kiyim, poyabzallardan to‘g‘ri foydalanish va ularga qarash qoidasini bilishlari lozim. Olingan bilimlar bolalarga jismoniy mashqlar bilan juda ongli va to‘laqonli shug‘ullanish, maktabgacha ta’lim muassasa va oiladagi jismoniy tarbiya vositalaridan mustaqil foydalanish imkonini beradi. Jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish jarayonida tabiat ho disalari, ijtimoiy hayot, hayvonlar, qushlar, hasharotlar haqida gi bilimlarni mustahkamlash zarur. Tarbiyaviy vazifalar. Jismoniy tarbiya jarayonida bo lalarda rejimga rioya qilish, jismoniy tarbiya mashqlari bilan har kuni shug‘ullanish ehtiyojini hosil qilish bu mashqlar bi lan maktabgacha ta’lim muassasalarida va oilada mustaqil shug‘ullanish malakalarini rivojlantirish, ularni o‘z tengdosh lari va kichik yoshdagi bolalar bilan o‘tkazish. Bolalarda sport mashg‘ulotlariga muhabbat, ularning natijalariga, sportchilar ning yutuqlariga qiziqishini tarbiyalash lozim. Jismoniy tarbiya jarayonida axloqiy, aqliy, estetik va mehnat tarbiyasini amalga oshirishning katta imkoniyatlari mavjud. Mashqlarni bajarish jarayonida bolalarda xarakterning ijo biy xususiyatlari (uyushganlik, intizomlilik, kamtarlik, ko‘ngil chanlik va hokazo) va axloqiy fazilatlari – halollik, haqqoniylik, o‘rtoqlik hissi, o‘zaro yordam, jamoada shug‘ullanish malakasi, jismoniy inventarni ehtiyot qilish, topshiriqni mas’uliyat bilan — botirlik, qat’iylik, o‘z kuchiga ishonch, qiyinchiliklarni yen- gishda sabotlilik, chidamlilik va boshqalarni namoyon qilish uc- hun juda qulay sharoit yaratiladi. To‘g‘ri tashkil etilgan jismoniy tarbiya bolalarning aqliy o‘si shiga yordam beradi, chunki asab tizimi va boshqa organ ham da tizimlarning normal faoliyati uchun qulay sharoit yaratila di, bu esa yaxshiroq idrok etish va eslab qolishga yordam beradi. Bolalarda barcha ruhiy jarayonlar (idrok, tafakkur, xoti ra, xayol va boshqalar), shuningdek, tafakkur jarayonlari (ku zatish, taqqoslash, analiz, sintez, umumlashtirish va boshqalar) rivojlanadi. Bolalarda harakat faoliyati sohasida olingan bilim va ko‘- nikmalardan faollik, mustaqillik, fahmlilik, ziyraklik va top qirlik ko‘rsatgan holda ijodiy foydalana olish malakasini tarbi yalash zarur. Bolalarda ijobiy emotsiyalar, tetik, xushchaqchaq kayfiyatni tarbiyalash, shuningdek, salbiy ruhiy holatni tezda yengib o‘tish malakasini rivojlantirish juda muhimdir. Bu shuning uchun ham zarurki, ijobiy emotsiyalar barcha organlar va organizm tizimlari ishiga yaxshi ta’sir qiladi, harakat ko‘nikmalarining tez va barqaror shakllanishini ta’minlaydi. Jismoniy tarbiya estetik tarbiyani amalga oshirish uchun qulaylik yaratadi. Mashqlarni bajarish jarayonida estetik zavqni his qilish va idrok etish, go‘zallikni, harakatlarning ifodaliligini, qomatning nafisligini, kiyim-bosh, sport inventarlari, tevarak atrofning go‘zalligini tushunish va to‘g‘ri baholay olish qobi liyatini rivojlantirish; estetik jihatdan ma’qul xulqqa intilishni, faoliyat, so‘z va xatti-harakatda qo‘pollikka murosasiz bo‘lishni tarbiyalash lozim. Mehnat tarbiyasi ham jismoniy tarbiya jarayonida amal ga oshiriladi. Bolalar sog‘lig‘i mustahkamlanadi, harakat ko‘ nikmalari shakllanadi, mehnat qilish uchun zarur bo‘lgan jismoniy fazilatlar rivojlanadi. Bolalar binoni, maydonchani jihozlash (sakrash uchun qum to‘ldirilgan o‘ralar, qor uyum lari), jismoniy tarbiya inventarini yasash va ta’mirlash (uloq tirish uchun qopchalar tikish, ni t honlarni bo‘yash va hoka zo), sport kiyimlari, poyabzalini saqlash, ularga qarash, bino va uchastkani mashg‘ulotga tayyorlash (uchastkani qordan to zalash, to‘kilgan barglarni yig‘ib olish, maydonchaga suv qu yish va hokazo) jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida jismoniy in ventarlar, atributlar, o‘yinchoqlarni yig‘ib olish va joy-joyiga qo‘yish bilan bog‘liq mehnat ko‘nikmalarini egallaydilar. Bundan tashqari bolalar jismoniy inventarlarni saqlashga oid mehnat ko‘nikmalarini hosil qiladilar: gimnastika devori, skameykasi, doska, to‘p, tayoqlar, chambarak va boshqalarda gi changni artadilar; foydalangan velosipedni changdan tozalab, o‘z o‘rniga qo‘yadilar. Bolalarda o‘z- o‘ziga xizmat qilish (kiyim- boshni, poyabzalni o‘zi kiyish va yechish), shuningdek, chiniqish va hokazo mashg‘ulotlarini o‘tkazishda tarbiyachiga yordam lashishga intilish ko‘nikmalari shakllanadi. Mashg‘ulotlar vaqtida bolalarda kattalar va tengdoshlari mehnatiga hurmat hissini tarbiyalash zarur. Bolalarda maktabgacha yoshdanoq ularning mehnatga tayyorlanishlarida jismoniy tarbiyaning rolini tushunishini shakllantirish muhimdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash jara yoni sog‘lomlashtirish, ta’limiy va tarbiyaviy vazifalari kom pleks ravishda hal etish tarzida qurilishi zarur. 1.2. O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya tizimining rivojlanishi. Jismoniy tarbiya jismoniy mehnat jarayonida vujudga keladi, ya’ni mehnat bilan birga amalga oshadi. Ibtidoiy jamiyat da uning hamma a’zolari qaysi yoshda bo‘lishidan qat’iy nazar mehnat qilishlari kerak bo‘lgan. Bolalar va o‘smirlar kattalar ning ov qilish vaqtidagi faoliyatlarini kuzatib borib, o‘z tajriba larini oshirib borganlar. Jismoniy tarbiya gohida o‘yinlar, gohida maxsus mashqlar sifatida amalga oshirilgan. U hamma uchun bir xilda teng olib borilgan, bunda tarbiya masalalarini katta yoshdagilar o‘z zimmalariga olganlar. Bu davrda jismoniy tarbiyaning rivojlanishida urf-odatlar, turli xil o‘yinlar, raqslarning tarbiyaga ta’siri katta bo‘lgan. Ibtidoiy tuzumning tugallanishi arafasida ibtidoiy tuzum o‘rniga sinfiy jamiyat (quldorlik) vujudga keldi. Bu esa shaxsiy mulkchilikning rivojlanishiga yo‘l ochib berdi. Jamiyatda o‘zaro urush, yerlarni bosib olish va u yerda yashovchi aholini qul larga aylantirish kuchayib ketib, natijada dastlabki armiyaning shakllanishiga sharoit yaratib berdi. Armiyaning vujudga keli shi harbiy-jismoniy tayyorgarlikka bo‘lgan talabning oshithiga, armiyada jismoniy madaniyatning tubdan o‘zgarishiga olib keldi. Qadimgi Yunonistondagi Fales, Pitak, Solen, Biant, Xilen, ikki daryo oralig‘ida joylashgan mamlakatlardan Abu Muslim, Muqanna, To‘maris, Spitamen, Temur Malik, Amir Temur, Jaloliddin Manguberdi va uning bahodir safdoshlari 13aqliy, jismoniy, axloqiy jihatdan yetuk barkamol insonlar edilar. Ular mohir jangchi, kurashchi, chavandoz, qilichboz, nayza otish san’atini mukammal egallagan davlat arboblari bo‘lib yetishganlar. Jismoniy tarbiya feodalizm va kapitalizm tuzumlarida ham rivojlanib, shakllanib bordi. Bolalarni yoshlik davridan boshlab sportga jalb etish, sport jamiyatlari tuzish, turli xil sport o‘yinlari, musobaqalar tashkil etila boshlandi. O‘zbekistonda ham sport va jismoniy tarbiyaning rivojla nishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Sharq mutafakkirlari ning konseptual-metodologik merosidan, xalq pedagogikasi an’analaridan diniy tarbiya jarayonida xalqimiz Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Firdavsiy, Alisher Navoiy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqa allomalarning jismoniy tarbiyaga oid hozir ham o‘z qimmatini yo‘qotmagan va ilmiy asarlardan samarali foydalanib kelgan. Chunonchi, tibbiy olamning sultoni Abu Ali ibn Sino o‘zining “Tib qonunlari” asarida “Jismoniy mashqlar bilan muntazam ravishda shug‘ullangan odam hech qachon davolanishga muhtoj bo‘lmaydi”, – deb aytgan. Sohibqiron Amir Temur o‘z “Tuzuklari”da shunday deydi: “Qo‘shin tarkibiga yosh navkarlar olishda 3 qoidaga amal qi lindi: Bitinchisi – sog‘lom va baquvvat bo‘lishi, ikkinchisi – qilichdan mohirona foydalanishi, uchinchisi – aql-zakovatiga va barkamolligiga”. Ulug‘ munajjim va davlat arbobi Mirzo Ulug‘bekning peda gogik qarashlari diqqatga sazovordir. Uning “Farzandingiz sog‘lom va baquvvat bo‘lib o‘sishini istasangiz, uni kichik yosh dan jismoniy mashqlar bilan shug‘ullantiring va chiniqtiring”, degan so‘zlarining ahamiyati beqiyosdir. Hozirgi davrda O‘zbekistonda va rivojlangan mamlakat larda jismoniy tarbiya va sport yuqori rivojlanish darajasiga ko‘tarilgan. O‘zbekistonda jismoniy tarbiyani tashkil etish maktabgacha ta’lim muassasalarida, umumta’lim maktablarida, o‘rta maxsus va oliy o‘quv yurtlarida, maxsus sport ta’lim muassasalarining o‘quv rejalariga fan sifatida kiritilib, o‘qitiladi. 14O’zbekistonda sportni rivojlantirish borasida, ayniqsa, yoshlar orasida jismoniy tarbiya va sportni ommalashtirish, yoshlarni jismonan sog‘lom va baquvvat, ma’nan barkamol avlod bo‘lib yetishtirish, aholining turmush darajasi va sog‘lig‘ini mustahkamlash, sport maydonchalari va shaharchalari, sport inshootlari qurish, xalqaro musobaqalar tashkil etish borasida xayrli ishlar amalga oshirilmoqda. Sportni rivojlantirish va targ‘ib qilish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylantirildi. Jumladan, Respublikamizda 1993-yil 4-mart kuni “Sog‘lom avlod uchun” ordeni ta’sis etildi, 1995-yil 13-aprelda “Sog‘lom avlod uchun” oynomasi, 1998-yilda “O‘zbekiston iftixorlari” unvoni ta’sis etildi, 2000-yil – “Sog‘lom avlod yili”, 2001-yil “Ona va bola yili”, 2002-yilning 24- oktabrida “O‘zbe kistonda bolalar sportini rivojlantirish jamg‘armasini tuzish” to‘g‘risida farmon qabul qilindi. 2005-yil – “Sihat-salomatlik yili”, 2008-yil – “Yoshlar yili”, 2010-yil – “Barkamol avlod yili”, 2012-yil – “Mustahkam oila yili”, 2013-yil – “Obod turmush yili”, 2014-yil – “Sog‘lom bola yili”, 2016 – yil “Sog’lom ona va sog’lom bola” yili deb e’lon qilindi. O‘zbekiston Respublikasida sportga berilayotgan yuqori e’tibor natijasida jahon miqyosida yuqori natijalarga erishgan Muhammadqodir Abdullayev, Artur Grigoryan, Lazizbek Zokirov, Timur Tulyakov, Shuhrat Xojayev, Lina Chiryazova, Olmos Yusupov, Abbos Atoyev, Rishod Sobirov, Ruslan Nuritdinov singari elga manzur va mashhur sportchilar yetishib chiqdilar. Xususan sportchilarimiz 2016-yili Braziliyada o’tgan Olimpiya o’yinlarida 13 ta, Paralimpiya o’yinlarida 31 ta medalga sazavvor bo’lib, yurtimiz sporti tarixidagi eng yuqori natijalarga erishdi. II-BOB. JISMONIY TARBIYA JARAYONIDA TA’LIM-TARBIYA ASOSLARI. 2.1. Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarni tarbiyalash va o‘qitishning birligi. Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarni harakatga o‘rgatish tarbiyachining bevosita rahbarligi hamda uning kuzatuvi ostidagi bolalarning mustaqil faoliyatida amalga oshiriladi. Harakat faoliyatiga o‘rgatishda bolaning anglash, irodaviy va emotsional kuchlari rivojlanadi hamda uning amaliy harakat ko‘nikmalari shakllanadi. Harakatlarga o‘rgatish bola ichki dunyosi his- tuyg‘usi, tafakkuri, asta-sekin shakllanadigan dunyoqarashi, axloqiy fazilatlariga; bolalar tomonidan bajariladigan, salomatlik va umum-jismoniy rivojlanish uchun foydali bo‘lgan harakat faoliyatiga maqsadga yo‘nalgan tarzda ta’sir etadi. Ta’lim mazmunini muvofiq maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo‘yiladigan davlat talablari asosida tanlan gan jismoniy mashqlar, harakatli o‘yinlar tashkil etadi. Ta’lim jarayonida kattalar bolalarga maqsadga yo‘naltirilgan faoli yatning tajribasini beradi. Uning mazmuniga rivojlanish va takomillashishiga xizmat qiluvchi harakatlarni egallash tajriba si ham kiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda ularning yosh xususiyatlarini hisobga olish juda zarur, bolaning ongli harakat faoliyatida asqotadigan ayrim bilimlar; bolani harakatlarga o‘rgatuvchi faoliyat metodlari, faoliyat va ularni amalga oshirishning malaka va ko‘nikmalari haqidagi bilimlar birligi ish jarayonlaridan kelib chiqqan holda tarkibiy qismlarni tashkil etadi. Qismlardan biri ijodiy faoliyat tajribasi hisoblanadi. Bolalikdan mustaqil fikrlashga o‘rgatilmagan va hamma narsani tayyor berilgandan so‘ng o‘zlashtiradigan kishi unga tabiat tomonidan berilgan sifatlarni namoyon qila olmaydi. Shuning uchun jamiyat yosh avlodning ijodiy faoliyatga o‘rganishiga tamoman befarq qarab turolmaydi. Harakat faoliyatini tarbiyalash jarayonida kattalar (ota onalar, tarbiyachilar) bolalar rivojlanishining psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda, ular oldiga yangi harakat vazifalarini qo‘yadilar. Bolaning mashqlar jarayonida yangi harakat vazifalari ni tobora hal eta borishi va shu bilan bog‘liq ravishda vujudga keladigan katta imkoniyatlar harakatlar xarakteri va sifatini o‘zgartiradi. Bu yosh davri uchun juda xarakterli bo‘lgan narsa yangi mashqlarga o‘rgatish jarayonida go‘yo bir aylanib yangicha sifat kasb etadi. Chunonchi, bolaning yurishi dast labki paytda va ikkinchi yilning oxirida butunlay farq qiladi. Bu hodisani yangilikning eski narsani diakktik inkori, barcha rivojlanishning va ziddiyatlarni hal etishning obyektiv shar ti, harakatlanuvchi omil sifatida ko‘rsatish mumkin. Har bir sohada rivojlantirish o‘zidan oldingi yashash shakllarini inkor etmasdan kechishi mumkin emas. Bunday murakkab rivojlanish jarayoni tashqi va ichki sharoitning o‘zaro aloqadorligida to‘xtovsiz kechadi. Qiyinchiliklarni yengish va yangi vazifalarni hal etish bola da ijobiy emotsional kayfiyat hosil qiladi. Bu erishilgan maqsad, tarbiyachi bahosiga muvofiq yangi muskul sezgilari tufayli yuzaga keladi. Paydo bo‘lgan o‘zgarishlarni mustahkamlash yanada yuksakroq yutuqlarga intilish uyg‘onishiga xizmat qiladi. Bu murakkab jarayon doimo tarbiyachi nazorati ostida bo‘lishi kerak. Bir tomondan bolaning yangi harakat vazifasini tushunib olishini ta’minlash lozim, ikkinchi tomondan bolada mustaqillik va uni mavjud real harakat imkoniyatlari hamda yuzaga keluvchi qiziqish, emotsiyalari asosida amalga oshirish, g‘ayratini uyg‘otish zarur. Ta’lim boladan diqqatni bir joyga to‘plashni, faol tasavvur, faol fikrlashni, xotirani rivojlantirishni talab qiladi: masalan, agar ta’lim jarayoni qiziqarlilik kasb etib, emotsional ruhda bo‘lsa – emotsional; harakat namunasi tarbiyachi tomonidan obrazli tarzda ko‘rsatilsa va bolalar tomonidan bajarilsa – obrazli; harakatli o‘yin va ularni mustaqil bajarishda barcha mashq elementlarini bajarish izchilligi vazifalari tushunib va eslab qolinsa, og‘zaki mantiqiy mashqlar bolalarning o‘zlari tomonidan amalda bajarish bilan bog‘liq bo‘lsa – motor harakat. Buning uchun ta’lim erkin bo‘lishi kerak, shundagina mashqlarni ongli, mustaqil bajarish mumkin. Bolalarga ta’lim berishda axloqiy tarbiya, bolaning ma’naviy tuyg‘usi va ongini shakllantirish, uning oliyjanoblik va o‘zaro yordam, maqsadga intilish, halollik, adolatlilik kabi axloqiy-iro daviy sifatlarini rivojlantirish bilan bevosita bog‘liqdir. To‘g‘ri harakatlarga o‘rgatishning butun jarayoni bolalarda estetik hislarni tarbiyalaydi. Bolalar asta-sekin egallab bora digan chiroyli harakatlar, aniq saflanish, ularning yoshiga xos o‘yin obrazlarining ijodiy ifodaliligi, o‘yinlarda she’riy matn lar, o‘yin boshlanmalari, sanashmachoqlar – bularning ham masi bolalarda estetik didni tarbiyalash vazifasiga xizmat qila di. Bolalar va tarbiyachilarning kostyumlari, jismoniy tarbiya qo‘llanmalari va hokazolarning tashqi bezatilishi katta aha miyat kasb etadi. Ta’lim jarayonini tashkil etish bolalarni ular kuchi yetadigan mehnat harakatlarida mashq qildirish imkonini beradi. Tarbiyachi bolalardan jismoniy tarbiya jihozlarini o‘zlari tartibli va toza saqlashlarini (ixcham o‘ralgan bayroqchalar, dazmollangan lenta, ro‘molchalar va h.k.) muntazam talab qilib turadi. Bu haqida birinchi navbatda navbatchilar qayg‘uradilar va zarur buyumlarni avaylab joylashtiradilar. Shu bilan birga ular barcha bolalar foydalanishlari qulay bo‘lishi uchun pred met va inventarlarning joylashish tartibini ham e’tiborda tuta dilar. Bolalar sharlar, to‘plar va hokazolarni vaqti-vaqti bilan yuvib, yirik jihozlarni artib turadilar. Bunday tadbirda barcha tarbiyalanuvchilar tarbiyachi rahbarligida ishtirok etadilar. Shunday qilib, harakatlarga o‘rgatish jarayonida bolalarda aqliy qobiliyat, axloqiy va estetik tuyg‘ular rivojlanadi, o‘z fao liyatiga ongli munosabat va shu bilan bog‘liq ravishda maqsadga intilish, uyushqoqlik shakllanadi. Bularning hammasi o‘zaro aloqadorlikda ta’lim jarayoniga umumiy yondashishni amalga oshirilishi hisoblanadi. Mazkur jarayon har tomonlama rivoj langan shaxsning shakllanishiga xizmat qiladi. 2.2. Jismoniy tarbiya tizimida bolalarni har tomonlama rivojlantirish va o‘qitish prinsiplari Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarini olib borish hamda asoslab berish jarayonida quyidagi didaktik prinsiplar qo‘llaniladi: tizimlilik va izchillik; onglilik, mustaqillik va ijodiy faollik; ta’limning ko‘rgazmali, og‘zaki va amaliy metodlarini optimal tarzda birga qo‘shib olib borish; tushunarlilik va individual ishlash asosi; ta’limning frontal, guruhiy va individual formalarining birligi, talablarni tobora oshirib borish prinsipi. Ular pedagogikaning juda muhim shartlari hisoblanadi hamda o‘zida ta’lim va tarbiya yagona pedagogik jarayonining metodik qonuniyatlarini ifodalaydi. Tizimlilik va izchillik prinsipi jismoniy tarbiya maqsadlarida foydalaniladigan tadbirlarning (rejim, chiniqish, harakat ko‘nikmalarining shakllanishi) barcha kompleksi majburiydir. Tizimlilik butun maktabgacha ta’lim davri davomidagi jismoniy tarbiya jarayonining uzluksizligi, muntazamliligi, rejaliligi, yuklama va dam olishning majburiy almashinib turishi asosidagi jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining aniq izchilligidan, mashg‘ulotlarning izchilligi, ketma-ketligi, mazmunan o‘zaro aloqadorligidan iboratdir. Tizimlilik bilimlar, malaka va ko‘nikmalarning o‘zaro aloqasi va bir-biriga bog‘liqligidan namoyon bo‘ladi: Masalan, bolalarning material (berilgan vazifa)ni o‘zlashtirishi unga tayanib, yangi materialni o‘zlashtirishga o‘tishlariga imkon beradi, yangi material esa o‘z navbatida bolalarni keyingisini bilishga tayyorlaydi. Har kuni muayyan bir vaqtda tarbiyalanuvchi bolalarning o‘z xarakteriga ko‘ra turli jismoniy mashqlarni (ertalabki gimnastika, jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari, sayr paytidagi harakat faoliyati va h.k.) tizimli bajarish shuningdek, chiniqtirish tadbirlari bolalarni belgilangan sog‘lomlashtirish tarbiyalash rejimiga o‘rgatadi. Tizimli mashg‘ulotlar to‘xtatib qo‘yilganda, ular o‘rtasidagi tanaffuslar paytida erishilgan funksional imkoniyat darajasining pasayishi, ba’zan esa morfologik ko‘rsatkichlar regressi kuzatiladi. Bu faol muskul to‘qimasi solishtirma og‘irligining kamayishida, uning strukturali komponentlaridagi o‘zgarishlarda va boshqa salbiy ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi.Jismoniy tarbiya hosil qilinayotgan harakat ko‘nikmalarining takrorlanishini talab etadi. Faqat ko‘p marta takrorlangandagina harakatning dinamik stereotiplari shakllanadi. Samarali takrorlash uchun shunday tizim zarurki, unda o‘zlashtirilgan harakat yangisi bilan bog‘lanib ketsin, boshqacha aytganda takrorlash jarayoni variativlik xarakteriga (mashqlarning o‘zgarishi, bajarish sharti, metodlarning xilma-xilligi, umuman mashg‘ulotlarning shakl va mazmunan farqi) ega bo‘ladi. Bundan tashqari tak rorlash morfologik va funksional sohada uzoq muddatga qayta moslashishni ta’minlaydi. Ular asosida jismoniy sifatlar rivojla nadi (A.N. Krestovnikov). Hosil qilingan dinamik stereotiplarga yangi qo‘zg‘atuvchilar ning kiritilishi asta-sekinlikka rioya qilingan sharoitda keskin o‘zgarishlarsiz kechadi. I.P. Pavlov pedagogikada asta-sekinlik va mashq qildirishni asosiy fiziologik qoida, deb hisoblashni ta’kidlab o‘tgan edi. Onglilik, faollik va mustaqillik prinsipi bolaning o‘z faoliyatiga ongli va faol munosabatda bo‘lishiga tayanishni ko‘zda tutadi: u yoki bu maqsadni muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun nimani qanday bajarish, ^ga boshqacha emas, shunday bajarish kerakligini aniq tasavvur qilishi lozim. Onglilik asosini ilk bor P.F. Lesgaft ishlab chiqqan edi. U harakatlarni mexanik o‘rganishga mutlaqo qarshi edi. Lesgaft “O‘quvchilarni har qanday ishga imitatsiyaga berilmasdan umumiy metodlar asosida bir so‘zdan tushunib, ya’ni harakatlarda iloji boricha mustaqil bo‘lishga va irodalilik namoyon qilishga o‘rgatish zarur”, – deb hisoblardi. Bolaning mustaqil faoliyati berilgan vazifaga bo‘lgan qiziqishiga, uni ongli idrok etishiga, bu vazifa maqsadini va amalga oshirish yo‘llarini tushunishiga, muammoli ta’lim metodlarini qo‘llash, bolalarning berilgan vazifani bajarish metodlarini izlashga harakat qilishlariga bog‘liq bo‘ladi. Harakatlarning bundan keyingi rivojlanishi bolaning ijodiy faollik namoyon qilish imkoniyati, uning tomonidan ijodiy vazifalarni (mashqlarni mustaqil o‘zlashtirish, o‘z variantini yaratish, yangi narsa o‘ylab topish) bajarishi bilan bog‘liqdir. Ijodiy faoliyatning istiqbolli imkoniyatlarini ochish, bolalar ning ilk tashabbuslariga samimiy va e’tiborli munosabatda bo‘- lish, yangilik izlashni tizimli ravishda rag‘batlantirib turishni ta lab qiladi. Ta’limning ko‘rgazmali, og‘zaki va amaliy metodlarini optimal tarzda birga qo‘shib olib borish prinsipi. Bilish faoliyati - hissiy bilish jarayonlari umumiy yondashuvining amaliyot bilan birligidir. Harakatlarga o‘rgatish jarayonida bilishning bu ajralmas qismlari o‘zaro aloqadorlikda bo‘ladi. Biroq qo‘yilgan vazifalar ga qarab ularning izchilligi har xil bo‘ladi: bolalarni harakatga o‘rgatish ko‘rsatib tushuntirish; tarbiyachining mashqni og‘zaki tushuntirishi va uning bolalar tomonidan harakatda bajarili shi bilan boshlanishi mumkin. U holda ham, bu holda ham ko‘rgazmali namuna fikrlashni, tushuntirish esa harakat haqi dagi tasavvurni istisno qilmaydi. Shunday qilib, ko‘rgazmalilik so‘z va harakat faoliyati o‘zaro ajralmas, chambarchas bog‘liq komponentlardir. Jismoniy tarbiyada ko‘rgazmalilik deganda kishini (bolani) tashqi muhit bilan bog‘lovchi tashqi va ichki analizatorlar barcha ko‘rsatkichlarining keng ko‘lamdagi o‘zaro aloqadorligi tu shuniladi. Har qanday bilish hissiy bosqichdan boshlanadi. Ha rakatlarning shakllanishi retseptorlar, birinchi navbatda, ko‘rish, eshitish va propriotsetiv retseptorlarning o‘zaro aloqadorligida amalga oshiriladi. Turli retseptorlar ko‘rsatkichlarining o‘zaro aloqadorligi harakat obrazini boyitadi, harakat ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qilgan holda uni chuqur idrok qilishni ta’minlaydi. Yangi harakatlarni o‘rganishda ko‘rgazmalilik asosi harakatlarni tarbiyachi tomonidan juda aniq qilib ko‘rsatish orqali amalga oshiriladi (bevosita ko‘rish namunasi). Bu estetik idrok, harakatni aniq tasavvur qilish, to‘g‘ri harakat sezgisi va harakatni qayta bajarish istagi hosil qilishga qaratilgandir. Sezgi organlarini har tomonlama rivojlantirish jismoniy tarbiyaning vazifalaridan biri sanalar ekan, idrok tizimlarini faollashtirish, ularni tanlab ta’sir etish metodlari bilan biror maqsadda mashq qildirish (masalan, yorug‘lik va ovoz ko‘rgazmalari oriyentirlari) mumkin bo‘ladi. Bevosita ko‘rgazmalilik – tashqi muhitni idrok etishdan tashqari bevosita idrokda yashirin ayrim detal va mexanizmlarni tushuntirishda zarur bo‘ladigan (masalan, harakatlar haqidagi tasavvurni kengaytiruvchi kinosyomkalardan, kinogrammalar, kinofilmlardan foydalanish) vositalashtirilgan ko‘rgazmalilik katta rol o‘ynaydi. Ko‘rgazmalilik onglilik bilan chambarchas bog‘liqdir: og‘zaki berilgan topshiriq kishi tomonidan tushunib olinadi, harakatni qaytadan bajarish bilan amalda sinaladi. Bunda sezgilar, ayniqsa, harakat sezgilari muhim rol o‘ynaydi. Bundan tashqari ko‘rgazmalilik bilan obrazli so‘zning o‘zaro aloqadorligi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Bu aloqadorlik bolaning hayotiy tajribasiga, uning harakat tasavvuriga tayanadi va aniq harakat obrazini vujudga keltiradi. Bevosita ko‘rgazmalilik uchun ahamiyatli bo‘lgan so‘zning roli bola egallagan tajribaga muvofiq tobora oshib boradi. Ko‘rgazmalilikning ko‘rsatilgan formalarining bunday aloqadorligi bilishning hissiy va mantiqiy bosqichlari: ya’ni bir inchi va ikkinchi signal tizimlarining o‘zaro aloqadorligi bilan belgilanadi. Tushunarlilik va individuallilik prinsipi bolaning yosh xususiyatlar imkoniyatlarini hisobga olishni hamda shu bilan bog‘liq ravishda uning kuchiga yarasha topshiriqlar belgilashni ko‘zda tutadi. Bolalarni jismoniy tarbiyalash tizimida bu prinsipga rioya qilish, ayniqsa, zarur, chunki turli mashqlarni bajarish bolaning hali mustahkam bo‘lmagan organizmining hayotiy muhim funksiyalariga bevosita ta’sir qiladi va jismoniy yuklamalarning haddan oshirilishi salomatligiga yomon ta’sir etishi mumkin. Tushunarlilikning optimal darajasi bolalarning yosh im koniyatlariga va topshiriqlarning qiyinchilik darajasiga muvofiq belgilanadi. Tushunarlilik qiyinchiliklar yo‘q degan ma’noni bildirmaydi, balki, aksincha ularni bolaning jismoniy va ruhiy zo‘r berish orqali muvaffaqiyatli yengishni ko‘zda tutadi. Chin ma’nodagi tushunarlilik pulsometriya, xronometriya va hokazolarni qo‘llanishi bilan amalga oshiriladigan shifokor pedagog nazorati bilan tasdiqlanadi yoki inkor etiladi. Tushunarlilikning asosiy shartlaridan biri izchillik va jismoniy mashqlarni tobora murakkablashtirib borish hisoblanadi. Izchil lik harakatining turli shakllari o‘rtasidagi aloqadorlik, ularning o‘zaro harakati hamda struktura jihatdan umumiylikda ifodala nadi. Amalda bunga materialni mashg‘ulotlararo to‘g‘ri taqsim lash orqali erishil adi. Birmuncha qiyinroq vazifalarni bajarish ga o‘tishda asta- sekinlikka rioya qilish ham muhim ahamiyatga ega. Shu ma’noda ko‘plab harakat ko‘nikmalarini o‘zlashtirish maqsadida tayyorlov va ko‘makchi mashqlardan maqsadga muvofiq foydalanish zarurligini ta’kidlash lozim. Individuallashtirish kishi (bola)ning o‘ziga xos funksional imkoniyatlarini hisobga oladigan alohida ta’sirlarni ko‘zda tu tadi (harakatlarni o‘zlashtirish turlicha kechadi, organizm jis moniy yuklamani turlicha qabul qiladi, moslashish dinamikasi ham turlicha va hokazo). Biroq individuallashtirish – bu faqat u yoki bu bolaning tipologik xususiyatlarini hisobga olishdan iborat emas (ularni ta’lim va tarbiyaning optimal maqsadlarida hisobga olish mumkin emas, biroq ularni belgilovchi xususiyatlarni bila olmaydi). Individual ishlashning maqsadi tug‘ma fazilatlarini rivojlantirish, yangi ijobiy sifatlarni, qobiliyatlarni tarbiyalash, zarurat bo‘lganda asab tizimining tipologik xususiyatlarini maqsadga muvofiq tarzda o‘zlashtirishdan iboratdir. Ta’limning frontal, guruhiy va individual metodlari birligi va ularni optimal tarzda birga qo‘shib olib borish prinsipi. Bu prinsip xatti-harakatlarni sifatli bajarishga erishishda bolalarning emotsional – ongli, maqsad ko‘zlangan faoliyatidagi yagona yo‘nalganlikni, ta’limning turli metodlari qo‘llanilganda uyushqoq- likni ko‘zda tutadi. Chunonchi: frontal metod qo‘yilgan vazifani bir vaqtda, ongli va ahil ravishda bajarishni talab etadi; guruhiy metod mas’ul, mustaqil va o‘zaro yordamni rag‘batlantirishni talab etadi; individual metod tarbiyachining ba’zi bolalarga zarur yordam berishi va ancha tayyorgarligi bor boshqa bolalarga nisbatan talabchanlikni oshirishda ifodalanadigan differensial rahbarligini talab qiladi. Ta’lim metodlarining yuqorida sanab o‘tilgan metodlardan foydalanish, bolalar bilan olib boriladigan tarbiyaviy sog‘lomlashtirish vazifalarini samarali bajarishga xizmat qiladi. Talablarni asta-sekin oshirib borish prinsipi. Bu prinsipning asosiy sharti bola oldiga birmuncha qiyin vazifalar qo‘yish va bajartirish hamda yuklama ko‘lamini va faolligini asta-sekin oshirib borishdan iboratdir. Hayot uchun muhim bo‘lgan rang-barang malaka va ko‘- nikmalarga bajariladigan mashqlarni yangilab va o‘zgartirib turish bilangina erishish mumkin. Mashqlarni yangilash jarayonida harakat, malaka va ko‘nikmalarining hajmi kengayadi va boyiydi. Bu bolaga yangi harakat faoliyatini o‘zlashtirishga, o‘zlashtirgan harakatlarni takomillashtirishga yordam beradi. Harakat faoliyati formalarini murakkablashtirish bilan birga bolaning kuchiga yarasha beriladigan jismoniy yuklama asta- sekin oshib boradi. Bu jismoniy fazilatlarning rivojlanish qo- nuniyatlari nisbatan bolaning kuchi, chidamliligi, tezkorligi bilan belgilanadi. Izchillik, muntazamlilik va yuklamani dam olish bilan almashtirib turish ham majburiy shart hisoblanadi. Yangi birmuncha murakkab mashqlarni bajarishga o‘tish, yuklamaga nisbatan shakllanayotgan ko‘nikma va moslashishlarning mustahkamlanishiga ko‘ra sekin- asta kechishi lozim: yangi, yuqori darajada shug‘ullanganlikka erishish imkoniyatini yaratadigan moslashishga oid o‘zgarish uchun muayyan vaqt talab etiladi. Ko‘rib o‘tilgan barcha prinsiplar o‘z mazmuniga ko‘ra o‘zaro kirishuvchan va mushtarakdir. Ularning barchasi o‘zida yagona va faqat shartli ravishda alohida holda qaraladigan bir jarayonning muayyan jihatlarini va qonuniyatlarini aks ettiradi. Shuning uchun ko‘rsatib o‘tilgan barcha prinsiplar faqat o‘zaro aloqadorlikdagina amalga oshirilishi mumkin. 2.3. Jismoniy tarbiya berish jarayonida ta’lim metodlari. Ta’lim metodlari bir qancha usullar tizimini o‘quv masala lariga qarab bir-biriga qo‘shib olib borishni, bunda aniq didaktik masalalari, o‘qitishni real vosita va shartlarni hisobga olishni nazarda tutadi. Jismoniy tarbiya berish jarayonida bunday metodlar ichida eng asosiysi “Jismoniy zo‘riqishni muvofiqlashtirish usuli hamda bu zo‘riqishlarni dam olish bilan qo‘shib olib borish tartibi” hisoblanadi. Bolaning asab tizimi butun organizmi favqulodda egiluvchanlik xususiyatlariga ega bo‘lib, tashqi ta’sirlarga juda beriluvchandir. Shuning uchun ham harakatlarni dam olish bilan almashtirib turilishi bilan organizm dinamikasining optimalligini belgilaydi, tiklanish jarayonini o‘z vaqtida kechishini ta’minlaydi va ish qobiliyatini oshiradi. Zo‘riqish bir tomondan mashqlarning organizmga ko‘rsatadigan ta’sirida va bu mashqlar faolligida ifoda etilsa, ikkinchi tomondan bola aqliy faoliyatining psixik funksiyasi dinamikasiga ko‘rsatadigan ta’sirida o‘z ifodasini topadi. Bunda bolaning tushuntirilayotgan fanning qunt bilan idrok etishi, ko‘rsatib berilgan mashqlarni o‘rganib olishi, topshiriqni ilg‘ab olishi, undagi javob reaksiyasining aniqligida va boshqa shu kabilarda ifoda etadi. 2526 Didaktikaning asosiy muammosi muvaffaqiyatli o‘qitish qonuniyatlarini ochib berishdan iboratdir. Didaktika bilish nazariyasiga tayanadi. Sezib idrok etish, abstrakt tafakkur va amaliy didaktikaning tayanchi bo‘lgan bilish nazariyasining komponentlari hisoblanadi. Shu munosabat bilan kichik yoshdagi bolalarni ularni yosh xususiyatlari va imkoniyatlarini hisobga olgan holda o‘qitish jarayonida o‘qitishning ko‘rgazmali, so‘zlab berish va amaliy uslublari bir-biri bilan o‘zaro aloqadorlikda kelihishi kerak. Bola shaxs sifatida asta-sekinlik bilan shakllanadi hamda insoniyat tomonidan to‘plangan ijtimoiy tajriba (bilish, faoliyat usuli, ijodiy ishlar va hayotga emotsional munosabat) o‘zlashtirib borilishiga doir qonuniyatlar bilan belgilanadi. Bolaning ijodiy imkoniyatlarini shakllantirish maqsadida ta’limning axborot-retseptiv va reproduktiv metodlaridan, umumiy didaktik usullaridan foydalaniladi . Axborot-retseptiv metod shundan iboratki, tarbiyachi bolalarda harakat ko‘nikmalarini shakllantirishda ularga ayrim zarur bilimlarni ma’lum qiladi va ular idrokini shu bilimlarga qaratadi hamda bilimlarni amaliyot bilan bog‘lagan holda harakat faoliyatining namunalarini ko‘rsatadi. Shunday ekan, bu metod turli metodlar og‘zaki, ko‘rgazmali va amaliy metodlardan umumiy tarzda foydalanish imkonini beradi. Bu metodning bosh didaktik mohiyati axborotning tarbiyachi tomonidan aniq berilishi, bolalarning esa uni ongli ravishda idrok etib, eslab qolishdan iboratdir. Bunday o‘zaro aloqador, o‘zaro bog‘liqlik birgalikdagi faoliyat bolalarda iroda, diqqat, faol fikrlash kabi sifatlarning rivojlanishiga yordam beradi. Bolalar harakat faoliyatini to‘laqonli o‘zlashtirishlari uchun tarbiyachi ikkinchi – reproduktiv metod (yoki faoliyat usullari ni qaytadan bajarishni tashkil qilish metodi)ni qo‘llaydi. Uning didaktik mohiyati shundaki, tarbiyachi qayta bajariladigan harakat vazifalari (mashqlar) tizimini o‘ylab topadi. Bu mashqlar avvaldan tanish va bolalar tomonidan tarbiyachi qo‘llagan axborot-retseptiv metod jarayonida o‘zlashtirilgandir. Bolalar bu mashqlarni ko‘p marta bajarib borib, ularni namuna bo‘yicha aniqlashtirib, qayta bajarib o‘zlashtiradilar. Biroq, aynan bir mashqdan haddan tashqari ko‘p foydalanish bolalarning bu mashqqa bo‘lgan qiziqishini kamaytiradi va hatto ma’lum darajada ularni o‘zlashtirishini susaytiradi. Shuning uchun mashq o‘zlashtirilgach, uni turli boshqa mashqlar yordamida takomillashtirish maqsadga muvofiqdir. Demak, reproduktiv metod bilimlar va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishni ularni bolalar tomonidan namuna bo‘yicha va variantli vaziyatlarda qo‘llash darajasiga ko‘taradi. Ko‘rsatib o‘tilgan ikkala axborot retseptiv va reproduktiv metod bolalar tomonidan bilimlar, harakat, malaka va ko‘nik malarni o‘zlashtirishni ta’minlaydi. Muammoli ta’lim va bolalarning ijodiy potensialini shakl lantirish prinsipi. Avvalgi ikki metod bolalarning o‘quv ishi jarayonidagi bilimlar, malaka va ko‘nikmalarning zarur fondini ta’minlaydi. Biroq ular faqat ijodiy faoliyat tajribasini 2728 o‘zlashtirishga tayyorlaydi hamda bolalarni ijodiy faoliyatga muvaffaqiyatli o‘rgatish uchun zamin hisoblanadi. Bog‘chadagi katta guruh bolalarining bunday faoliyatini tashkil etar ekan, tarbiyachi muammoli ta’lim metodiga murojaat qiladi. U bolalarni asta-sekin jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida va harakatli o‘yinlarda muammoli vazifalarni hal etishga tay- yorlaydi. Tarbiyachi o‘z oldiga vazifa qo‘yar ekan, uni hal etishga cha bo‘lgan butun jarayonni va natijani oldindan o‘ylab oladi. Pedagog bolalarni oldin o‘zlashtirilgan malaka va ko‘nikmalardan foydalangan holda vazifani hal etishga undaydi. Tarbiyachi bunda muammoli vaziyatdan foydalanadi va uni aniq sharoitdagi harakatlar bilan hosil qiladi. Bolalarni jismoniy mashqlarga o‘rgatish jarayonida (ularni o‘zlashtirish darajasida) ijodiy izlanishga tayyorlash ishini tar biyachi ular bilan birgalikda harakat qilishdan boshlaydi. U ha rakatlarni o‘zlashtirish, ularni birini ikkinchisi bilan almashti rish, yangi variantni o‘ylab topish imkoniyatlarini ko‘rsatadi va bolalarga ularni to‘ldirish hamda o‘zgartirishni taklif etadi bun da: (ishning 1-bosqichi) masalan, katta guruh bolalari muntazam bu usullarni (doimiy rahbarlik qilish sharoitida) ijodiy vazifalarni hal etishda turli yakka tartibdagi imkoniyatlarini, qobiliyatlarini namoyon qilgan holda muvaffaqiyatli o‘zlashtiradilar. Keyinroq ular mashq variantlarini o‘ylab topgan holda o‘zlari o‘zlashtirgan harakat ko‘nikmalaridan foydalanadilar. Shundan so‘ng tarbiyachi ularning izlanishlarini murakkablashtiradi va ijodiy topshiriq beradi – yangi mashq o‘ylab topishni taklif etadi. Bolalar bu vazifalarni ham asta-sekin individual va jamoa bilan birgalikda bajaradilar. Ma’lumotlarga ko‘ra, ilk ijodiy faollik maktabgacha kichik yoshda namoyon bo‘ladi. U o‘yinda, bola imkoniyatiga yarasha o‘yin obrazi – qushchalar, quyonchalar, avtomobil va hokazo lar jarayonida ko‘rinadi. Bolaning o‘yin rolini bajarishi hali jo‘n, biroq ijodiy xarakterga ega bo‘ladi. Boladagi ijodiy faollik ko‘pincha tarbiyachining butun o‘yin jarayoniga emotsional rahbarligi sharoitida namoyon bo‘ladi va rivojlanadi. Bu o‘yin qisqa hikoya shaklida ifodali, orbazli qilib tushuntirishidan boshlanadi (1-2 minut). O‘yin jarayonida bolalarda asta-sekin xayol rivojlanadi, o‘zlarini quyoncha va qushchalar deb his qiladigan bolalarning o‘yin harakatlari bilan mustahkamlanadigan tasavvuri aniqla sha- di va bu quvonchli emotsiyalar bilan kechadi. Bularning barcha- si keyingi kichik guruhlarida ijodiy imkoniyatlarni rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. “Maktabgacha yoshdagi bola emotsiyalarining rivojlanishi uning ehtiyojlariga muvofiq faoli yatni tashkil etish bilan bog‘liqdir. Bola uchun muhim hisoblan- gan faoliyat faqat uni o‘zlashtirishnigina emas, balki unga nis- batan emotsional kechinmalarda namo yon bo‘ladigan munosa- batni shakllantirishni ham shart qilib qo‘yadi. Metodlarni tanlash tarbiyachi oldidagi vazifalar, o‘quv tar biyaviy ishlarning mazmuni, shuningdek, bolalarning yosh va individual xususiyatlariga bog‘liqdir. Shunday qilib, tarbiyachi hissiy idrok va harakat sezgilarining yorqinligini ta’minlovchi ko‘rgazmali metodlardan foydalanadi. Ular bolada sensor qobiliyatlari rivojlanishini faollashtiruvchi harakat haqida juda to‘liq va aniq tasavvurlarning hosil bo‘lishi uchun zarurdir; bolalar ongiga yo‘naltirilgan og‘zaki metodlar ular oldiga qo‘yilgan vazifalarni tushunib olishga va mashqlar mazmuni va tuzilishini o‘zlashtirib olishda katta rol o‘ynaydigan harakatli mashqlarni ongli ravishda bajarishga, bu mashqlarni turli vaziyatlarda mustaqil qo‘llashga yordam beradi; amaliy metodlar bolalarning amaliy harakat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, harakatlarni o‘z muskul-mator sezgilarida to‘g‘ri idrok etilishini amalda tekshirishni ta’minlaydi. Amaliy metodlar to‘la yoki juz’iy reglamentatsiya, mashqlarni o‘yin (obrazli) shaklida o‘tkazish, musobaqa elementlaridan foydalanish bilan xaraktcrlanadi. Amaliy metodning xilma-xil turlaridan biri o‘yin metodidir. Bu mctod maktabgacha yoshdagi bolalarning yetakchi faolyati ga yaqin, ular bilan ishlashda juda o‘ziga xos va samarali bo‘lib, ko‘rgazmali obraz va ko‘rgazmali amaliy tafakkur elementlarini hisobga oladi. U turli harakat ko‘nikmalarini, harakatlarning mustaqilligini, o‘zgaruvchan sharoitga nisbatan tczkor javob rcaksiyalarini bir vaqtda takomillashuviga, ijodiy faollik ko‘rsatishga imkon yaratadi. O‘yin harakatlari jarayonida bolalarda axloqiy- irodaviy sifatlar shakllanadi, bilishga intilish o‘sadi, xatti-harakat va jamoada o‘zini tutish tajribasi hosil bo‘ladi. Kichik guruhlarda bolalarni harakatlarga o‘rgatishda harakatlar xarakteri haqida emotsional obrazli tasavvur (masalan, “Sichqonlardek ycngil va sokin yugurasiz”, “quyonchalarga o‘xshab sakrash kerak”)ni oydinlashtirishga yordam bcruvchi o‘yin usullari qo‘llaniladi. Musobaqa metodi ham amaliy mctodga kiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga ta’lim berishda u faqat pedagogik rahbarlik sharoitida qo‘llanilishi mumkin. Bu metod ko‘proq bolalar bog‘chalarining katta guruhlarida avval egallangan harakat ko‘nikmalarini (biroq birinchilik uchun musobaqani emas) ta- komillashtirish maqsadida qo‘llaniladi. O‘tkaziladigan musobaqa bolalar kuchiga mos bo‘lishi, axloqiy- irodaviy fazilatlarni tarbiyalash, shuningdek, o‘z yutuqlarini va boshqa bolalarning muvaffaqiyatlarini talablarga ongli munosabatda bo‘lish asosida to‘g‘ri baholash musobaqaning majburiy shartidir. Ayniqsa, jamoa hissini, boshqalar muvaffaqiyatidan hasad va g‘arazgo‘yliksiz shodlanish kabi fazilatlarni tarbiyalash muhimdir. Sifat yoki tezkorlik bo‘yicha musobaqa jarayonida topshiriqni o‘yin yoki mashq tarzida bajarayotgandagi muvaffaqiyatsizlik bolani xafa qilib qo‘yishi mumkin. Bunday paytda tarbiyachining roli, salbiy emotsiyani ijobiy emotsiyaga aylantira olish mahoratining ahamiyati nihoyatda muhimdir. Bunga bolalarni musobaqa jarayonini idrok etishga tayyorlash, muvaffaqiyatsizlikka uchraganda esa, ular ongiga ishonchli dalillar bilan ta’sir etish va salbiy emotsiyalarni topshiriqni muvaffaqiyatli hal etish omiliga aylantirish orqali erishiladi. Pedagogik jarayonda ta’lim metodlaridan umumiy holda foydalaniladi. Tarbiyachi mashqlar mazmuni, bolalarning yosh imkoniyatlari va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda birinchi holatda ta’limning ko‘rgazmali metodini qo‘llaydi – bolaning harakat namunasini tushuntirish orqali idrok qilishiga erishadi, ikkinchi bir holatda mashq mazmuni va tuzilishini og‘zaki tushuntirish metodini qo‘llaydi. Biroq ikkinchi holatda pedagog bu yoshdagi bolalarda mavjud hayotiy tajriba va harakatlar haqidagi aniq tasavvurga tayanadi. Ko‘rgazmali yoki og‘zaki metodlardan so‘ng darhol bolalar amaliy harakatlarga – harakatlarni mustaqil bajarishga o‘tishlari lozim. Bolalarni harakatlarga o‘rgatishning metodik usullari. Har bir alohida metod vazifasi va uni hal etishga bir hil yondashish jihatdan birlashadigan xilma-xil usullarning butun bir kompleksidan iboratdir. Usul – metodning bir qismi, uni to‘ldiruvchi va aniqlashti ruvchi detal. Tarbiyachi xilma-xil usullarni qo‘yilgan vazifalarga muvofiq umumiy, ijodiy qo‘llanishining ta’lim jarayonini boyitadi, uni individullashtiradi, bir xillikka barham beradi. Bolalarni harakat faoliyatiga o‘rgatish jarayonida metodik usullar har biri alohida holatda harakat materialining vazifalari va mazmuni, uni bolalar tomonidan o‘zlashtirish darajasi, ular ning umumiy rivojlanishi, jismoniy holati, har bir bolaning yosh va tipologik xususiyatlariga ko‘ra tanlanadi. Shu ma’noda ta’lim usullari bir tomondan bolalar vazifalarni idrok qilayotganda barcha analizatorlarga har tomonlama ta’sir etishni, ikkinchi tomondan bolalarning harakat vazifalarni ong li va mustaqil bajarishini ta’minlovchi turli birikmalarda kom binatsiyalanadi. Bolalarni harakatlarga o‘rgatishda usullarning birikuvi ular ning o‘zaro harakati bilan belgilanadi. Tarbiyachi tomonidan ko‘proq ko‘rgazmali metodga oid usullar qo‘llanilsa, masalan, harakat namunasini ta’limning barcha bosqichlarida hamda turli yosh guruht arida ko‘rsatish mashqlarni bola tomonidan mexanik tarzda, tushunmasdan taqlidan bajarishga olib kelishi mumkin. Bunday holda ko‘proq bolaning idrok orgonlariga ta’sir etish uning idrokini boyitadi, ayni paytda zarur aqliy jarayonini su saytiradi, muayyan mashqning barcha elementlarini mantiqiy izchillikda ongli tarzda eslab qolishga yordam bermaydi, ba’zan bolani keyinchalik mashqni ixtiyoriy bajarish imkoniyatidan mahrum qiladi. Biroq bunda bolaning yosh imkoniyatlarini (ayniqsa, kichik va o‘rta yoshdagilar) hisobga olmagan holda ko‘proq va faqat og‘zaki usuldan foydalanish ham uni harakatlarni obrazli idrok etishdan, sezgilarining ishonchliligidan, aniq obrazli tafakkur jarayonidan mahrum etadi. Shuning uchun tarbiyachi bolalarni to‘g‘ri harakatlarga o‘rgatishda ta’limning yuqori darajasiga er ishishiga intilib ta’limning turli usullari: ko‘rgazmali, og‘zaki va amaliy usullaridan o‘zaro aloqadorlikda foydalanadi. Shunday qilib, u bolalarning har tomonlama rivojlanishiga, mashqlarning ular tomonidan ongli o‘zlashtirilishiga, muayyan sharoitlarda ularni mustaqil va ijodiy qo‘llashga yordam beradi. Ko‘rgazmali metodga oid usullar. Bolalarni harakatlarga o‘rgatishda ko‘rgazmalilikning turli usullaridan foydalaniladi, yaqqol ko‘rish usullari harakat yoki ayrim harakat elementlarining tarbiyachi tomonidan to‘g‘ri va aniq namoyish etilishidan: tevarak-atrofdagi hayot ko‘rinishlariga taqlid qilishdan; maso fani bosib o‘tishda mo‘ljal olishdan foydalanish; ko‘rgazmali qo‘llanmalar – kinofilmlar, teleeshittirishlar, fotolavhalar, su ratlar va hokazolardan foydalanishdan iboratdir. Taktil-muskul ko‘rgazmaliligi bolalarning harakat faoliyatiga jismoniy tarbiya qo‘llanmalarini kiritish bilan ta’minlanadi. Masalan, ketma-ket qo‘yilgan yoy shaklidagi darvo zachalar tizzani baland ko‘tarib, yugurish ko‘nikmasini hosil qilish maqsadida qo‘llaniladi. Yugurish paytida oyoqni bu to‘siqlar osha ko‘tarib o‘tish bolaning tizzani baland ko‘tarish ko‘nikmasini egallashga yordam bcradi. Bundan tashqari predmetlar bolalarga yo‘l qo‘ygan xatosini his qilish va tu shunish (mazkur holatda agar oyoqning uchi darvozachalar ga tcgib ketganda) imkonini bcradi. Bola ongida tarbiyachi ning “darvozachaga tcgib kctmaslik” haqidagi topshirig‘ining saqlanib qolishi xato qilayotgan paytida teri muskul sczgisi bilan bog‘lanadi va bola o‘z harakatining noto‘g‘riligini o‘zi aniqlay oladi. Taktil-muskul ko‘rgazmaliligi bola gavdasining alohida qismlarini boshqaruvchi tarbiyachining bcvosita yordamida ham ifodalanadi (masalan, qad-qomatni to‘g‘ri muskul tonusi sczgisini uyg‘otadigan qo‘l tckkazish orqali rostlash). Biroq tarbiyachining bunday yordami qisqa muddatli bo‘lishi lozim. Aks holda muayyan dinamik (streotipni hosil qilishga xizmat qiluvchi doimiy qo‘zg‘atuvchilar tizimidagi signal) ahamiyatiga ega bo‘lib qolishi mumkin. Keyinchalik ko‘nikma og‘zaki ko‘rsatmalar yordamida mustahkamlanadi. Yaqqol eshitish metodlari harakatlarni ovoz orqali boshqarishga asoslanadi. Cholg‘u musiqasi va ashula eng yaxshi eshitish ko‘rgazmasi hisoblanadi. Ular bolalarda estetik his va emotsional ko‘tarinkilik uyg‘otadi, harakat xaraktcrini bdgilaydi, uning sur’ati va ritmini boshqaradi. Ko‘pincha bolalar bog‘chalarida musiqa asbobini chalishni bilmaydigan tarbiyachi harakat sur’ati va ritmini boshqarishda chirmanda (buben)dan foydalanadi, bu ritmik ko‘rinishlarni o‘zgartirishda o‘zini yctarli darajada oqlaydi. Bundan tashqari o‘zining hazil mazmuni va ritmi bilan bolalarni jalb etuvchi xalq termalari, sherlari va boshqa matnlarini boshqarishga xizmat qilishi mumkin. Shunday qilib, ko‘rgazmalilik usullari bolaning harakat larini to‘g‘ri idrok qilishi va tasavvur etishi, hissiy ongini kengayishiga, harakatlarni bajarishda o‘z o‘zini nazorat qilish ning vujudga kelishiga, harakatlar sur’ati va ritmini eshitish orqali boshqarishga, sensor qobiliyatining rivojlanishiga xiz mat qiladi. Og‘zaki metodga oid usullar. Harakatlarga o‘rgatishdagi og‘zaki usullar quyidagilarda ifodalanadi: bolalarga ularda gi mavjud hayotiy tajriba va tasavvurga tayangan holda yangi harakatlarni aniq, qisqa bir vaqtda bayon etish va tushuntirish da; harakatlarni aniq ko‘rsatish yoki uning ayrim elementlarni aniqlash asnosidagi sharhda; tarbiyachi tomonidan ko‘rsatilgan harakatlarni qayta bajarishda yoki mashqlarni bolalar mustaqil bajarishlarida zarur bo‘ladigan ko‘rsatmalarda; yangi jismoniy mashqlar va harakatli o‘yinlarni joriy qilish yoki harakatlarni o‘rgatishda ularni tushuntirish, harakatli o‘yin syujeti va hoka zolarni aniqlashtirish talab etilganda oldindan o‘tkaziladigan suhbatda; tarbiyachi jismoniy mashqlarni bajarilishidan oldin harakatlarni bajarish izchilligini anglash; darajasini aniqlash yoki syujetli harakatli o‘yinlar obrazl ari haqidagi tasavvur ning boryo‘qligini tekshirish, qoidalarni, o‘yin harakatlari va boshqalarni aniqlashtirish maqsadida bolalarga beriladigan savollarida. Bundan tashqari ko‘rsatib o‘tilgan usullar turli komanda lar, farmoyish va signallarni aniq, emotsional va ta’sirchan tarzda berishda ham ifodalanadi. Masalan, tarbiyachi shun day deydi: “Sakrab oyoqlarni yelka kengligida ochib turing!” yoki “To‘xtang! Bir, ikki, uch – yuguringlar!” va hokazo. Bu komandalar bolalarning javob harakat reaksiyasining tezligi va aniqligini vujudga keltiradigan turli intonatsiya va dinamikani talab qiladi. Bular qatoriga baland ovozda dona-dona qilib sanash va o‘yin boshlanmalarini ifodali talaffuz etishni ham kiritish mumkin. Xalq og‘zaki ijodi bunday narsalarga juda boydir. Qofiyali matnlarning musiqiyligi va ritmliligi bolalarda emotsional ruh uyg‘otadi, natijada bu qofiyalar ular tomonidan oson o‘zlashtiriladi va keyinchalik mustaqil o‘yinlarda foydalaniladi. Obrazli syujetli hikoya og‘zaki usullarga mansub. U harakatlardagi ifodalilikni rivojlantirish va o‘yin obraziga yaxshiroq kirish maqsadida qo‘llaniladi. Syujetli hikoya amalda ertakni qisqa hikoya (1,5–2 minut) qilishga o‘xshashdir. U bolalarda o‘yin holati va harakatlarning barchasini xuddi ko‘rib turgandek qayta tasavvur qilishga imkon beradi, emotsional holatni tiklaydi. Tarbiyachi o‘yinni odatdagicha bir xilda tushuntirish, rollarni taqsimlash va harakat o‘rnini ko‘rsatish (syujetsiz o‘yinda bo‘lganidek) o‘rniga o‘yin syujeti va qoidalarini qisqa obrazli hikoyada ochib beradi. Masalan, “Echki, echkichalar va bo‘ri” ertagini shunday boshlaydi: “Bor ekanda yo‘q ekan, chiroyli qayrilma shoxli va beozor kulrang oq ona echki bor ekan. Uning kichik bolalari bor ekan...” va hokazo. Bu usul bolalarda his- hayajon uyg‘otadi, xayolga chorlaydi. Tasavvurni oydinlashtiradi. Butun vaziyatni ijodiy tarzda bajarishga undaydi, harakatlarning obrazliligini ta’minlaydi. Syujetli hikoyadan bayon etish xarakterini o‘zgartirgan holda turli yosh guruhlarida foydalanish mumkin. Harakatli o‘yinlarda o‘yin mazmunini shakllanishiga yordam beruvchi matnlar, sherlardan foydalanish mumkin. Ular orqali bolalar tegishli harakatlarni bajaradilar. Og‘zaki ko‘rsatma. Ruhshunos va pedagoglarning tadqiqot lari 4,5 va ayniqsa 6 yoshli bolalar o‘ziga mos turli harakat faoliyatining vazifa va shartlarini tushunib olishda yetarli tayyorgarlikka ega ekanliklarini ko‘rsatmoqda. Bu harakat ko‘nikmalarini shakllantirishda og‘zaki ta’sir etish usullaridan keng foydalanish imkonini beradi. Ular faqat ko‘nikmalarni egallash sur’atini emas, balki sifatini ham oshiradi. “Bola rivojlanishining keyingi bosqichlarida og‘zaki ta’sir etish tizimi yordamida avvalgi taassurotlar izlarining yangi birik ma va kombinatsiyalarda jonlanishi yuz beradi. Bundan asosan birinchi bor sof og‘zaki ko‘rsatma va tushuntirishlar yordamida yangi muvaqqat aloqa o‘rnatish, yangi bilim va ko‘nikmalar hosil qilish imkoni tug‘iladi”1 . Maktabgacha katta yoshda harakat ko‘nikmalarini shakllan tirish ko‘p jihatdan bolaning mashq mazmuni va tuzilishi, ya’ni uning barcha elementlarini qaysi izchillikda va qanday bajarish kerakligini anglash darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Bolalarni o‘rgatishda og‘zaki va ko‘rgazmali usullarning maqsadga muvofiq qo‘shib olib borilishi ularning o‘zaro bog‘liqligi bir tomondan harakatlarni idrok etish va qayta bajarishning aniqligi va obrazliligini, ikkinchi tomondan bolalar bajaradigan harakatli topshiriqlar – ular mazmuni va har bir harakat faoliyatining barcha elementlari izchilligini ongli tushunilishini ta’minlaydi. Tarbiyachi bolalarning amaliy faoliyatini tashkil etayotib, butun ta’lim jarayonini mashg‘ulotning vazifalari, mazmuniga muvofiq rejalab oladi. U bolalarga tanish harakatlarni takomil- lashtirish maqsadida ularni kichik guruhlarga bo‘ladi, mustaqil harakat qilishni taklif etadi; bolalarga mashqlarni o‘rgatayotib, uni birnecha marta takrorlaydi va butun mashq jarayonini reja lagan holda o‘zgartiradi; bolalarning ijodiy izlanishini mukofot lab, mashqlarni, harakatli o‘yinni o‘zgartirish, ularning variantlarini tuzish, yangisini o‘ylab topish kabi topshiriqlarni beradi. Bola ta’lim jarayonida har bir yosh bosqichida katta bilim va amaliy ko‘nikmalarni egallab boradi. Shuning natijasida harakatlarning mustaqilliligi, egallagan ko‘nikmalarini o‘yin va hayotda qo‘llanishdagi topqirlik kuchaya boradi. Xulosa: Jismoniy tarbiya jarayonida bolalarning tipologik xusu siyatlariga individual tartibda yondashish, tartib uchun optimal sharoit, chiniqish, faol harakat faoliyati, bolaning emotsional ijobiy holatini amalga oshirish maqsadida hisobga olinadi. Tarbiyachining kundalik turmush jarayonidagi shaxsiy kuzatishlari juda muhimdir. Mavjud tahlil qilish tarbiyachiga zarur xulosalar chiqarishga va bolaning emotsional holatini saqlab turishga, xilma-xil faol faoliyatni rivojlantirishga, ijodiy maylini namoyon qilish yo‘llarini belgilashga yordam beradi. Jismoniy tarbiya bola shaxsining har tomonlama rivojlani shiga ta’sir etishning amaliy vositalari va metodlariga ega. Faol harakat faotiyati jarayonida bola axloqiy-irodaviy sifatlarni namoyon etishni mashq qiladi: o‘yinda qo‘lga tushish xavfiga qaramasdan botirlik bilan harakat qiladi, o‘rtog‘ini qo‘llashga, umumiy ishni hamma bilan birgalikda bajarishga intiladi, (masalan, o‘z vaqtida yugurib kelib, barcha bolalar bilan safga tizilishi) va boshqalar. Bunday harakat birnecha bor takrorlangach, bola uni zarurat sifatida anglaydi, tarbiyachi va tengdoshlarining rag‘batlantiruvchi bahosi bolada ma’naviy qoniqish tuyg‘usi, emotsional ko‘tarinkilik, bundan keyin ham 37shunday harakat qilish istagini uyg‘otadi. Yetakchi rollarni tortinchoq bola ijro etishi va tarbiyachining topshirig‘iga ko‘ra biror mashqni qanday bajarishni barcha bolalarga ko‘rsatish va tushuntirish, uni asta-sekin uyatchanlikdan qutqaradi, xotira sini charxlaydi, mashg‘ulotlarga qiziqishni uyg‘otadi. Bola an cha xushmuomala, tashabbuskor, xushchaqchaq bo‘la boradi. Yengiltak, biroq o‘ziga bino qo‘ygan bolalar mashg‘ulotlar va o‘yinlar jarayonida asta-sekin umumiy talablarga bo‘ysunadigan, ancha vazmin, uyushgan, o‘zgalarga yon beradigan, qiziqarli topshiriqlar (o‘yinda boshlovchi bo‘lish, sevimli rolni o‘ynash, mashqlarni tushuntirish va namoyish qilish h.k.)ni bajarishda navbatga rioya qiladigan bo‘la boradilar. Chiniqishga oid tadbirlar asab tizimini mustahkamlaydi va uning faoliyatini yaxshilaydi; jismoniy mashqlar, jumladan harakatli o‘yinlar faol harakat faoliyati uchun sharoit yaratadi va emotsional ko‘tarinkilik, g‘ayrat uyg‘otadi, qon aylanishi, yurak faoliyati va miyaning qon bilan ta’minlanishini kuchaytiradi, organizmni umumiy sog‘lomlashtirishga yordam beradi. Bolada ijodiy tashabbusning tizimli rivojlanishini jismoniy tarbiyaning ajralmas qismi deb hisoblash lozim. Bu tashabbusning namoyon bo‘lishiga harakatli o‘yinlar va jismoniy mashqlardagi harakat faoliyati yordam beradi. Bu harakat shakllarida (bolalarga) beriladigan ijodiy topshiriqlar tasavvur va tafakkurning rivojlanishini, assosiatsiya va biror narsa o‘ylab topish istagining tug‘ilishini, so‘ng o‘z niyatini amalda qo‘llashga intilishni kuchaytiradi. Foydalanilgan adabiyotlar. 1. «Bolalar bog`chasida ta'lim-tarbiya dasturi» - Toshkеnt 1993 y.Tuzuvchi mualliflar:L.Mo’minova, M.Ayupova, S.Karimova. 2. «Maktabgacha tarbiya pedagogikasi » Toshkent, Ilm-ziyo, 2006y 3. «Oila pedagogikasi» O.Hasanboyeva, Aloqachi nashryoti, 2007y 4. Aidasheva G.A. Maktabgacha pedagogika / G.A. Aydasheva, N.O. Pichugina, S.V. Assaulova. - Rostov n / a: Feniks, 2004 .-- 384 p. 5. Bolalarni rivojlantirish va maktabga tayyorlash tayanch-sinov dasturi. Toshkеnt - 1998 y. 6. Chmeleva E.V. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Rossiyada maktabgacha yoshdagi bolalik pedagogikasi: tarixiy-pedagogik insho: monografiya / E.V. Chmeleva. - Smolensk: SmolSU nashriyoti, 2008. - 220 s 7. I.A.Karimov ‖Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori ‖.Toshkent, Sharq, 1997y 8. I.A.Karimov ―O’zbekiston XXI asrga intilmoqda‖. Toshkent, O’zbekiston, 1999y 9. I.A.Karimov «Barkamol avlod orzusi» - Toshkеnt 1999 y. 10. I.A.Karimov «Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir»- Toshkеnt 1995 y. 11. I.Karimov«Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch».Toshkent 2008y 12. Kadrlar tayyorlash bo`yicha «Milliy dastur» - Toshkеnt 1997 y. 13. Lobanova E.A. Maktabgacha pedagogika: o'quv qo'llanma / E.A. Lobanova - Balashov: Nikolaev, 2005 .-- 76 b 14. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiyasiga qo’yiladigan davlat talablari.T, O’zPFITI, 2000. Tuzuvchi mualliflar:M.Rasulova, H.Abdurahmonova va boshqalar. 15. Maktabgacha pedagogika. Darslik / Ed. IN va. Loginova, P.G. Samorukova. - M .: "Ta'lim" nashriyot uyi, 1983. - 280 b. 16. Maktabgacha ta'lim jurnali. №1 -2000 y. . 17. Maktabgacha tarbiya muassasasi to`g`risidagi nizom. - Toshkеnt 1995 y. 18. Miklyaeva N. Maktabgacha pedagogika. Korrektsiya pedagogikasining nazariy va uslubiy asoslari: o'quv qo'llanma / N. Miklyaeva, Yu.Miklyaeva. - M .: Vlados, 2008 .-- 263 p. 19. Uchinchi ming yillikning bolasi tayanch dasturi.2002y