MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI MAKTAB TA’LIMIGA
TAYYORLASH NAZARIYASI
MUNDARIJA:
KIRISH.......................................................................................................................
I BOB. BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASHNING NAZARIY
JIHATLARI...............................................................................................................
1.1. Bolalarni pedagogika va psixologiyada maktabga tayyorlash muammosi..........
1.2. Bolalarning maktabga tayyorligi turlari...............................................................
1.3. Bolalarni maktabga tayyorlash dasturlarining mazmuni......................................
II BOB. BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASHNING USLUBIY
JIHATLARI...............................................................................................................
2.1. Bolalarni maktabga tayyorlash jarayonida o'qituvchining roli.............................
2.2. Maktabga tayyorgarlik bo'yicha o'qituvchining ishining mazmuni.....................
XULOSA
ADABIYOTLAR RO'YXATI
I BOB. BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASHNING NAZARIY
JIHATLARI
1.1. Bolalarni pedagogika va psixologiyada maktabga tayyorlash
muammosi
Bola maktabda 11 yil o'qiydi. Bu vaqt ichida butun avlod o'sadi. Va bu yillar
davomida bola baxtli bo'lishi muhimdir. Bu ko'p jihatdan uning maktabga
tayyorligiga bog'liq-o'rganish istagi, tengdoshlari va kattalar bilan muloqot qilish
qobiliyati, murakkab muammolarni hal qilish qobiliyati, yutuqlarga intilish,
mustaqillik va mas'uliyat.
Hozirgi vaqtda psixologik-pedagogik fan va ta'lim amaliyotida "maktabga
psixologik tayyorgarlik" tushunchasi turli mutaxassislar tomonidan keng tarqalgan
va faol foydalanilmoqda: bolalar bog'chalari o'qituvchilari, maktab o'qituvchilari,
amaliy psixologlar, ijtimoiy o'qituvchilar. Ota-onalar ham, hatto bolalarning o'zlari
ham ushbu kontseptsiya bilan tanish.
Nazariy jihatdan, so'nggi o'n yilliklarda psixologlar, o'qituvchilar, gigienistlar,
pediatrlar, mamlakatimizda ham, chet elda ham maktabda o'qishga psixologik
tayyorlik muammosi, "maktabga psixologik tayyorlik" tushunchasining yagona va
aniq ta'rifi hali mavjud emas.tizimli maktabga tayyorgarlikning eng informatsion
mezonlari to'liq aniqlanmagan.
Chet ellik psixologlar maktab etukligi tushunchasini, psixologik
tayyorgarlikning sinonimi, bola "maktabda o'qishda ishtirok eta oladigan yoki
"bilim, ko'nikma, qobiliyat, motivatsiya va boshqa bilimlarni o'zlashtirish uchun
zarur bo'lgan bilim, ko'nikma, qobiliyat, motivatsiya va boshqalarni o'zlashtirish"
kabi rivojlanish bosqichiga erishish sifatida izohlaydilar.maktab dasturlari, xulq-
atvor xususiyatlari.
Birinchi ta'rif umumiydir, xususan, "o'rganishda ishtirok etish
qobiliyati"nimani anglatishi aniq emas. Ikkinchi ta'rif ham qoniqarsiz, chunki u
psixologik tayyorgarlikning tarkibiy qismlarini (motivatsion, xulq-atvor
xususiyatlari) va pedagogik tayyorgarlikni (ko'nikmalar, bilimlar)
2
aralashtiradi. O'qish, yozish, hisoblash kabi ko'nikmalar va ko'nikmalarning rasmiy
darajasi - va maktabga psixologik tayyorgarlikning belgilari mavjud. Ularga egalik
qilib, bola hali maktab dasturlarini o'zlashtirishga imkon beradigan aqliy
faoliyatning tegishli mexanizmlariga ega bo'lmasligi mumkin.
Maktabga psixologik tayyorgarlik-bu inson hayotining bir yoshi emas, balki
bir vaqtning o'zida bir nechtasi u bilan bog'liq bo'lgan ma'noda alohida hodisa. Bu
maktabgacha va bir vaqtning o'zida boshlang'ich maktab yoshining boshlanishini
anglatadi.
Maktabga tayyorgarlik masalasini hal qilishda Y. Irasek bir tomondan nazariy
konstruktsiyalar, ikkinchi tomondan amaliy tajriba birlashtirilganligini
ta'kidlaydi. Uning tadqiqotlarining o'ziga xos xususiyati shundaki, bu
muammoning markazida bolalarning intellektual imkoniyatlari mavjud. Bu
bolaning fikrlash, xotira, idrok va boshqa aqliy jarayonlar sohasidagi rivojlanishini
ko'rsatadigan testlarda aks etadi.
A. Kernning so'zlariga ko'ra, maktabga kirgan bola o'quvchining ma'lum
belgilariga ega bo'lishi kerak: aqliy, hissiy va ijtimoiy munosabatlarda etuk bo'lish.
Aqliy sohaga bolaning tabaqalashtirilgan idrok, ixtiyoriy e'tibor, analitik
fikrlash qobiliyati kiradi.
Hissiy etuklik deganda hissiy barqarorlik va bolaning impulsiv
reaktsiyalarining deyarli yo'qligi tushuniladi.
Ijtimoiy etuklik bolaning bolalar bilan muloqotga bo'lgan ehtiyoji, bolalar
jamoasining manfaatlariga va qabul qilingan konventsiyalariga bo'ysunish
qobiliyati, shuningdek, maktabning ijtimoiy sharoitida o'quvchining ijtimoiy rolini
o'z zimmasiga olish qobiliyati bilan bog'liq.
Rus psixologiyasida maktabga psixologik tayyorgarlik muammosini nazariy
o'rganish L. S. vygotskiyning asarlariga asoslangan. Uning bolalar psixologiyasi
klassiklari L. I. Bojovich, D. B. Elkonin taniqli zamonaviy mutaxassislar L. A.
Venger, N. I. Gutkina, I. V. Dubrovina, E. E. Kravtsova, V. S. Muxina va
boshqalar.
3
Maktabda o'qishga psixologik tayyorgarlik psixologiya rivojlanishining
hozirgi bosqichida bolaning murakkab xarakteristikasi sifatida ko'rib chiqiladi,
unda psixologik fazilatlarning rivojlanish darajasi yangi ijtimoiy muhitga normal
qo'shilish va ta'lim faoliyatini shakllantirish uchun eng muhim shart-sharoitlar
ochib beriladi.
Rus psixologlari maktabga tayyorlik deganda tengdoshlar jamoasida o'qish
sharoitida maktab o'quv dasturini o'zlashtirish uchun bolaning aqliy
rivojlanishining zarur va etarli darajasini tushunadilar. Haqiqiy rivojlanishning
zarur va etarli darajasi shunday bo'lishi kerakki, o'quv dasturi bolaning proksimal
rivojlanish zonasiga kiradi. Agar bolaning aqliy rivojlanishining hozirgi darajasi
shunday bo'lsa, unda uning proksimal rivojlanish zonasi maktabda o'quv dasturini
rivojlantirish uchun zarur bo'lsa, u holda bola maktabga psixologik jihatdan tayyor
bo'lmaydi, chunki uning proksimal rivojlanish zonasi talab qilinadigan zonaga mos
kelmasligi natijasida u dastur materialini o'zlashtira olmaydi va orqada qolgan
o'quvchilar toifasiga kiradi.
Psixologik lug'atda "maktabga tayyorlik" tushunchasi katta maktabgacha
yoshdagi bolaning morfofiziologik xususiyatlari to'plami sifatida qaraladi, bu
tizimli, uyushgan maktabga muvaffaqiyatli o'tishni ta'minlaydi.
V. S. Muxinaning ta'kidlashicha, maktabga tayyorlik-bu bolaning ijtimoiy
kamoloti, uning o'quv faoliyati uchun motivatsiyani belgilaydigan ichki qarama-
qarshiliklarning paydo bo'lishi natijasida paydo bo'ladigan o'rganish zarurligini
anglash va anglash.
D. B. Elkoninning fikricha, bolaning maktabga tayyorligi ijtimoiy qoidaning
"aylanishini", ya'ni bola va kattalar o'rtasidagi ijtimoiy munosabatlar tizimini o'z
ichiga oladi.
L. A. Vengerning fikricha, maktabga psixologik tayyorgarlik bolaning maktab
fazilatlarini o'zi shakllantirganligidan emas, balki keyingi assimilyatsiya qilish
uchun zarur shart-sharoitlarni o'zlashtirganligidan iborat.
4
Maktabga kirish paytida paydo bo'ladigan bolaning atrof-muhitga yangi
munosabati, L. I. Bojovich ushbu neoplazmani maktabda o'qishga tayyorlik
mezoni deb hisoblab, o'quvchining ichki pozitsiyasini chaqirdi.
Shunday qilib, hayotga, ta'lim va ta'limni tashkil etishga bo'lgan yuqori
talablar o'qitish usullarini bolaning psixologik xususiyatlariga moslashtirishga
qaratilgan yangi, yanada samarali psixologik va pedagogik yondashuvlarni izlashni
kuchaytiradi. Shuning uchun bolalarning maktabda o'qishga tayyorligi muammosi
alohida ahamiyatga ega, chunki bolalarni maktabda o'qitishning muvaffaqiyati
uning qaroriga bog'liq.
1.2. Bolalarning maktabga tayyorligi turlari
Psixologiyada hali maktabda o'qishga psixologik tayyorgarlik to'g'risida
yagona tushuncha mavjud emasligi sababli turli mualliflar: L. I. Bojovich, I. V.
Dubrovina, A. V. Zaporojets, E. E. Kravtsova, N. G. Salmina, G. Vitslak,
Y.Shvantsara va boshqalar uning turli tuzilmalarini taklif qilishadi.
Maktabga tayyorgarlik bir qator o'zaro tarkibiy qismlarni o'z ichiga
oladi. Shunday qilib, taniqli Chex psixologi Y.Shvantsara psixologik
tayyorgarlikning aqliy ijtimoiy va hissiy tarkibiy qismlarini ta'kidlaydi.
Nemis psixologi G. Vitzlak bunday tarkibiy qismlarga ma'lum darajadagi
aqliy rivojlanish, kontsentratsiya qobiliyati, chidamlilik, yutuqlarga intilishning
ma'lum darajalari, qiziqishlarni rivojlantirish, o'rganish qobiliyatlari, shuningdek
ijtimoiy xulq-atvorni kiritadi.
Rus psixologlari maktabga psixologik tayyorgarlikning tuzilishini aniqlab,
birinchi navbatda uning ko'p komponentli ta'lim ekanligidan kelib chiqadi. Ushbu
yondashuvning kelib chiqishi L. I. Bojovich bo'lib, u bolaning aqliy
rivojlanishining bir nechta parametrlarini ajratib ko'rsatdi, bu maktabdagi ta'lim
muvaffaqiyatiga eng muhim ta'sir ko'rsatdi: bolaning motivatsion rivojlanishining
ma'lum darajasi, shu jumladan bilim va ijtimoiy motivlar, ixtiyoriy xatti-harakatlar
va intellektual sohaning etarli darajada rivojlanishi.
Uning ta'kidlashicha, psixologik tayyorlik aqliy faoliyat va kognitiv
qiziqishlarning ma'lum bir rivojlanish darajasidan, uning bilim faoliyatini
5
o'zboshimchalik bilan tartibga solishga va o'quvchining ijtimoiy mavqeiga
tayyorlikdan iborat.
Ushbu nuqtai nazarni A. V. Zaporojets, maktabga psixologik tayyorgarlikka
bolaning shaxsiyati motivatsiyasining o'ziga xos xususiyatlarini, kognitiv va
analitik-sintetik faoliyatning rivojlanish darajasini, harakatlarni ixtiyoriy tartibga
solish mexanizmlarining shakllanish darajasini o'z ichiga olgan.
N. G. Salmina o'zboshimchalik bilan ta'lim faoliyatining shartlaridan biri
sifatida ajralib turadi. Bundan tashqari, u aloqa xususiyatlarini, vazifalarni hal
qilish uchun birgalikda harakat qilish qobiliyatini, hissiy sohani rivojlantirishni o'z
ichiga olgan xususiyatlar sifatida belgi funktsiyasining shakllanish darajasiga
e'tibor beradi.
Shunday qilib, psixologik tayyorgarlik – bu motivatsion, intellektual sohalar
va o'zboshimchalik sohasining ancha yuqori darajada rivojlanishini o'z ichiga
olgan murakkab ta'lim.
Bolalarning maktabga psixologik tayyorgarligining tuzilishini aniqlashda
boshqa yondashuvlar mavjud. Masalan, E. E. Kravtsova asosiy e'tiborni bolaning
rivojlanishidagi muloqotning roliga qaratadi va 3 sohani aniqlaydi: kattalarga,
tengdoshlariga va o'ziga bo'lgan munosabat. -
Mualliflarning nuqtai nazarini umumlashtirib, maktabga psixologik
tayyorgarlikning tarkibiy qismlari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
- psixomotor (funktsional);
- intellektual;
- hissiy-irodali;
- motivatsion;
- shaxsiy;
- ijtimoiy-psixologik tayyorlik.
Shubhasiz, strukturaning har qanday tarkibiy qismi, umuman butun tuzilish
singari, bolaning muvaffaqiyatli faoliyati muvaffaqiyatli bo'lishi uchun ham, uning
yangi sharoitlarga tezda moslashishi, yangi munosabatlar tizimiga og'riqsiz kirishi
uchun ham muhimdir.
6
Psixomotor (funktsional) tayyorlik deganda ma'lum miya tuzilmalarining
pishib etish darajasi, neyropsikiyatrik funktsiyalar maktab ta'limi shartlari va
vazifalariga muvofiqligi tushuniladi. Bolaning funktsional tayyorgarligi umumiy
rivojlanish darajasini, uning ko'zini, fazoviy yo'nalishini, taqlid qilish qobiliyatini,
shuningdek qo'lning murakkab muvofiqlashtirilgan harakatlarining rivojlanish
darajasini ko'rsatadi. Psixomotor tayyorgarlikka bolaning tanasida sodir bo'ladigan
o'zgarishlar kiradi, bu uning ishlashi va chidamliligini oshirishga, katta funktsional
etuklikka yordam beradi. Ular orasida birinchi navbatda qo'ng'iroq qilish kerak:
1. Maktabgacha yoshdagi bolalik davrida qo'zg'alish va inhibisyon
jarayonlarining mutanosibligi bolaga o'z e'tiborini uzoq vaqt davomida o'z faoliyati
ob'ektiga, o'zboshimchalik bilan xatti-harakatlar va kognitiv jarayonlarni
shakllantirish qobiliyatiga qaratishga imkon beradi;
2. Qo'lning kichik mushaklari va qo'l-ko'zni muvofiqlashtirishning
rivojlanishi-yozish harakatlarini o'zlashtirish uchun asos yaratadi;
3. Miyaning funktsional assimetriyasi mexanizmini takomillashtirish nutqni
bilish va og'zaki-mantiqiy fikrlash vositasi sifatida shakllantirishni faollashtiradi.
Intellektual tayyorlik bolaning ma'lum bir bilim zaxirasini egallashini,
umumiy aloqalar, tamoyillar, qonuniyatlarni tushunishni o'z ichiga oladi; vizual-
majoziy, vizual-sxematik fikrlash, ijodiy tasavvurni rivojlantirish, tabiat va
ijtimoiy hodisalar to'g'risida asosiy g'oyalarning mavjudligi. Maktabga kirgan bola
atrofdagi voqelik hodisalarida muhim narsalarni ajrata olishi, ularni taqqoslashi,
o'xshash va ajoyib narsalarni ko'rishi, mulohaza yuritishi, hodisalarning sabablarini
topishi, xulosalar chiqarishi kerak.
Intellektual tayyorgarlikka quyidagilar kiradi:
1. Atrofdagi dunyo haqida ma'lumot zaxirasi nafaqat ularning hajmi, balki
sifati (to'g'riligi, ravshanligi, umumlashtirilishi) ham muhimdir.
2. Voqelikning turli sohalariga tegishli hodisalarning muhim qonuniyatlarini
aks ettiruvchi tasvirlar.
3. Kognitiv qiziqishlarning etarlicha rivojlanish darajasi-yangi, bilim
jarayonining o'ziga qiziqish.
7
4. Kognitiv faoliyatning ma'lum bir rivojlanish darajasi, aqliy jarayonlar.
a) hissiy standartlarning shakllanishi.
b) idrok etish sifati – ob'ektlarni, hodisalarni muntazam ravishda tekshirish,
ularning turli xususiyatlarini ajratib ko'rsatish qobiliyati.
C) fikrlash sifati – taqqoslash, mulohaza yuritish, xulosa chiqarish qobiliyati.
D) fikrlashning ma'lum darajada markazsizlanishi
E) voqelik ob'ektlari o'rtasidagi eng muhim xususiyatlar va munosabatlarni
ajratishga imkon beradigan vizual-majoziy va majoziy - sxematik fikrlashni
rivojlantirishning yuqori darajasi. Bu mantiqiy fikrlashni shakllantirish va
maktabda o'quv bilimlarini o'zlashtirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi.
F) tasavvurni rivojlantirish.
5. aqliy jarayonlarning o'zboshimchalik shakllanishining boshlanishi.
6. nutqni rivojlantirish.
Maktabgacha tarbiyachining ba'zi maxsus bilimlarni o'zlashtirish qobiliyatlari
alohida o'rin tutadi: savodxonlik, hisoblash, arifmetik muammolarni hal qilish.
Hissiy-ixtiyoriy tayyorlik. Bolada hissiy-ixtiyoriy sohaning etarlicha
rivojlanish darajasi maktabga psixologik tayyorgarlikning muhim tomonidir. Turli
xil bolalarda bu daraja har xil bo'lib chiqadi, ammo katta yoshdagi maktabgacha
yoshdagi bolalarni ajratib turadigan odatiy xususiyat bu motivlarga bo'ysunishdir,
bu bolaga o'z xatti-harakatlarini boshqarish imkoniyatini beradi va darhol birinchi
sinfga kelib, umumiy faoliyatga qo'shilish, maktab va o'qituvchi tomonidan
qo'yiladigan talablar tizimini qabul qilish uchun zarurdir.
Hissiy-ixtiyoriy tayyorlik quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. rolli o'yinda tug'ilgan xatti-harakatlarning o'zboshimchaliklari bolaga
rivojlanishning yuqori bosqichiga chiqishga imkon beradi.
D. B. Elkonin ixtiyoriy xatti-harakatlarning namoyon bo'lishini o'quv
faoliyatining zaruriy shartlari sifatida ajratib, quyidagi parametrlarni belgilab
berdi:
- bolalarning o'z harakatlarini ongli ravishda qoidaga, umumlashtirilgan
muayyan harakat uslubiga bo'ysundirish qobiliyati.
8
- berilgan talablar tizimiga e'tibor qaratish qobiliyati.
- ma'ruzachini diqqat bilan tinglash va og'zaki ravishda taqdim etilgan
vazifalarni aniq bajarish qobiliyati.
- vizual idrok etilgan naqsh bo'yicha kerakli vazifani mustaqil ravishda
bajarish qobiliyati.
2. ixtiyoriy harakatning asosiy elementlarini shakllantirish, maqsadni
belgilash, qaror qabul qilish, harakat rejasini tuzish, uni amalga oshirish, to'siqni
engib o'tishda ma'lum bir harakatning namoyon bo'lishi, uning harakatlarining
natijalarini baholash.
3. intizom, tashkilotchilik, o'zini o'zi boshqarish va boshqa ixtiyoriy
fazilatlarni rivojlantirishning boshlanishi.
3. erta yoshga nisbatan bolalarning hissiyotining yangi tabiati. Tuyg'ularning
namoyon bo'lishida vazminlik va xabardorlik, hissiy holatlarning barqarorligi
oshadi. Bola o'z kayfiyatini boshqarishni o'rganadi va ba'zida uni niqoblaydi,
yanada muvozanatli bo'ladi. Ikki yo'nalishda amalga oshiriladigan hissiy
markazsizlashtirish jarayonlari rivojlanadi: hamdardlik va hamdardlik ob'ektlari
doirasini kengaytirish, ijtimoiy tamoyillar va qoidalar bilan identifikatsiya qilish va
sheriklik vositachiligi.
4. ijobiy hissiy munosabat, maktabga, o'rganishga, o'ziga ijobiy munosabat.
Shaxsiy tayyorlik-bu yadro hosil qiluvchi komponent. U quyidagilarni o'z
ichiga oladi:
1. Bir qator muhim mas'uliyat va huquqlarga ega bo'lgan o'quvchining
pozitsiyasining yangi ijtimoiy pozitsiyasini qabul qilishga tayyorligini
shakllantirish maktab o'quvchisi bo'lish istagida namoyon bo'ladi, uning paydo
bo'lishi yaqin kattalarning ta'limga bo'lgan munosabati maktabgacha yoshdagi
bolaning o'yinidan ko'ra muhimroq bo'lgan muhim mazmunli faoliyat sifatida ta'sir
qiladi. Boshqa bolalarning munosabati ham ta'sir qiladi, yosh bolalarning nazarida
yangi yosh bosqichiga ko'tarilish va kattalar bilan tenglashish imkoniyati.
Natijada, bola talabaning ichki pozitsiyasini shakllantiradi. L. I. Bojovichning
ta'kidlashicha, bolaning yangi pozitsiyasi o'zgaradi, vaqt o'tishi bilan yanada
9
mazmunli bo'ladi. Dastlab, bolalar maktab hayotining tashqi xususiyatlariga –
portfel, qalam qutilari, qalamlarga jalb qilinadi. Yangi taassurotlarga, yangi
muhitga, yangi do'stlar orttirish istagiga ehtiyoj bor. Va shundan keyingina
o'rganish, yangi narsalarni o'rganish, ishingiz uchun belgilar olish istagi paydo
bo'ladi.
2. motivatsion tayyorlik-motivlarga bo'ysunish, xatti-harakatlarda umumiy va
axloqiy motivlarning mavjudligi.
L. I. Bojovich maktabga motivatsion tayyorgarlikni shakllantirishda kognitiv
ehtiyojni rivojlantirishga katta ahamiyat berdi. Kognitiv ehtiyoj maktabda olingan
bilimlarning mazmunining jozibadorligini, bilish jarayoniga qiziqishni
anglatadi. Maktabga motivatsion tayyorgarlikning muhim momenti – bu xatti-
harakatlar va faoliyatning o'zboshimchalik, ya'ni bolada ehtiyojlar va motivlar
sohasining paydo bo'lishi, unda u o'zining bevosita impulsiv istaklarini ongli
ravishda belgilangan maqsadlarga bo'ysundirishga qodir bo'ladi.
Maktabgacha yoshdagi eng muhim motivatsion neoplazmalar sifatida
quyidagilar ajralib turadi: motivlarning ongli ravishda bo'ysunishi, ularning
ierarxiyasining paydo bo'lishi, shuningdek ularning tuzilishida yangi vositachilik
motivlarining paydo bo'lishi. Ushbu neoplazmalar maktab ta'limining eng muhim
shartidir. Maktabgacha yoshdagi muhim neoplazma sifatida D. B. Elkonin va L. I.
Bojovich axloqiy fazilatlarning paydo bo'lishini, burch hissini ko'rsatadi.
3. o'z-o'zini anglash va o'zini o'zi qadrlashni shakllantirishning
boshlanishi. Bola o'z qadr-qimmatining global tajribasi, hayot ehtimoliga bo'lgan
ishonch, ya'ni o'zini takomillashtirish imkoniyati bilan ajralib turadi.
Samarali o'quv faoliyati uning qobiliyatlari, ish natijalari, xulq-atvoriga
munosib munosabatini o'z ichiga oladi. Agar talabaning o'zini o'zi qadrlashi
haddan tashqari oshirilgan va farqlanmagan bo'lsa, o'qishga shaxsiy tayyorlik
haqida gapirish mumkin emas.
Maktabga ijtimoiy-psixologik (kommunikativ tayyorlik) birinchi sinf
o'quvchisiga sinfdoshlari bilan munosabatlarni o'rnatishga, birgalikda ishlashni
o'rganishga yordam beradigan bunday fazilatlarning mavjudligini
10
anglatadi. Tengdoshlari bilan muloqot qilish qobiliyati unga darsda birgalikda
ishlashga yordam beradi. Katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bola o'sib
ulg'aygan sayin, narsalar dunyosi emas, balki odamlar dunyosi tobora ko'proq jalb
qilinmoqda. U inson munosabatlarining ma'nosiga, ularni tartibga soluvchi
me'yorlarga kirishga harakat qiladi. Ijtimoiy maqbul xulq-atvor me'yorlariga rioya
qilish bola uchun muhim bo'lib qoladi, ayniqsa, agar u kattalar tomonidan ijobiy
munosabat bilan qo'llab-quvvatlansa. Bu bolaning ular bilan muloqot qilish
mazmuniga aylanadi.
Shu sababli, maktabda o'qish paytida kattalar bilan kommunikativ tayyorlik
juda muhimdir. Psixologik tayyorgarlikning ushbu komponenti ko'rib
chiqilayotgan yoshga xos bo'lgan ikkita aloqa shaklini shakllantirishni o'z ichiga
oladi:
1. bola bilan uni diqqat bilan tinglash va tushunish, o'qituvchi rolida idrok
etish va unga nisbatan talabaning pozitsiyasini egallash qobiliyatini
shakllantiradigan kattalar bilan vaziyatdan tashqari va shaxsiy aloqa. Voyaga etgan
kishi shubhasiz hokimiyatga, namuna bo'lishga aylanadi. Uning talablari bajariladi,
ular uning izohlaridan xafa bo'lmaydilar, aksincha xatoni tuzatishga harakat
qilishadi.
2. bolalar bilan aloqa, ular bilan o'ziga xos munosabatlar. O'quv faoliyati
mohiyatan kollektivdir. Talabalar bir-biri bilan ishbilarmonlik aloqalarini,
muvaffaqiyatli muloqot qilish qobiliyatini, sinfdoshlar bilan muloqot qilish, sinf
jamoasiga kirishga yordam berish, unda o'z o'rnini topish, umumiy faoliyatga
qo'shilish uchun zarur bo'lgan qo'shma o'quv harakatlarini bajarishlari kerak-xulq-
atvorning umumiy motivlari, bola tomonidan o'rganilgan boshqa odamlarga
nisbatan xulq-atvor qoidalari, o'zaro munosabatlarni o'rnatish va qo'llab-quvvatlash
qobiliyati. tengdoshlar-maktabgacha yoshdagi bolalarning birgalikdagi faoliyatida
shakllanadi.
O'qishga psixologik tayyorgarlikning barcha ko'rib chiqilgan tarkibiy qismlari
katta maktabgacha yoshdagi bolada ma'lum bir shakllanish darajasiga etadi va bola
maktabda tizimli o'quv faoliyatini boshlaganda rivojlanishda davom etadi.
11
Bu birinchi sinf o'quvchisi bo'lgan bolada dasturiy materialni muvaffaqiyatli
o'zlashtirish, uning shaxsiyatining ijobiy tomonlarini rivojlantirish uchun talab
qilinadigan fazilatlarni shakllantirish uchun asos yaratadi.
1.3. Bolalarni maktabga tayyorlash dasturlarining mazmuni
Zamonaviy maktabgacha ta'lim muassasasida bolaning asosiy fazilatlari va
xususiyatlarini faol shaxs sifatida rivojlantirish bilan bir qatorda uni bir vaqtning
o'zida maktabga tayyorlashga imkon beradigan juda ko'p sonli dasturlar
qo'llaniladi. Biz individual dasturlarning ba'zi asosiy qoidalarini aks ettiramiz.
Bolalarni maktabga tayyorlashning bunday dasturi sifatida "vorislik"
dasturidan foydalanish mumkin. O'qishga tayyorgarlik " (N. A. Fedosov
tomonidan tuzilgan).
Muhim va muhim narsa shundaki, dastur "uzluksizlik.."qisqa vaqt ichida
maktab dasturini takrorlamasdan, bolalarni maktabga tayyorlashga imkon
beradi. Ishonchimiz komilki, bolalar kelajakda maktab o'quv dasturini
muvaffaqiyatli o'zlashtiradilar, chunki dastur maktabgacha va boshlang'ich maktab
ta'limining uzluksizligini ta'minlaydi, chunki uni ishlab chiqishda maktabgacha
yoshdagi o'qituvchilar ham, boshlang'ich maktab mutaxassislari ham ishtirok
etgan, ular dasturni ishlab chiqishda maktabgacha yoshdagi bolaning yosh
xususiyatlarini hisobga olgan.
Dasturda ishning maqsadi ko'rsatilgan, asosiy vazifalar ta'kidlangan, bolalarni
maktabga tayyorlash bo'limlari tavsiflangan. Muallif 5-6 yoshli bolalarning yosh
va psixologik xususiyatlarini taklif qiladi, bu esa bolalarning o'sib borayotgan
tanasining o'ziga xos xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi. Muallif-kompilyator
ushbu dasturdan maktabgacha ta'lim muassasasida, maktab yoki oilaviy
tayyorgarlikda foydalanish imkoniyatlarini taklif etadi.
12
Muhim va muhim narsa shundaki, dastur "uzluksizlik.."qisqa vaqt ichida
maktab dasturini takrorlamasdan, bolalarni maktabga tayyorlashga imkon
beradi. Ishonchimiz komilki, bolalar keyinchalik maktab o'quv dasturini
muvaffaqiyatli o'zlashtiradilar, chunki dastur maktabgacha va boshlang'ich maktab
ta'limining uzluksizligini ta'minlaydi, chunki uni ishlab chiqishda maktabgacha
yoshdagi o'qituvchilar ham, boshlang'ich maktab mutaxassislari ham qatnashgan,
ular dasturni ishlab chiqishda maktabgacha yoshdagi bolaning yosh xususiyatlarini
hisobga olgan.
Ushbu dasturning asosiy maqsadi uzluksizlik tamoyilini amalga oshirish va
"maktab 2100"ta'lim tizimi kontseptsiyasiga muvofiq maktabgacha yoshdagi
bolalarning rivojlanishi va tarbiyasini ta'minlashdir. Ushbu dasturning o'ziga xos
xususiyati shundaki, u haqiqatan ham maktabgacha va maktab ta'limining
uzluksizligi muammosini hal qiladi.
Maktabgacha ta'limning maqsadi bolaning individual yosh potentsialini
maksimal darajada oshirish uchun sharoit yaratishdir. Zamonaviy bolalar bog'chasi
ta'lim va tarbiya jarayonlarini sinxronlashtirishi, ularni bir-biriga qarama-qarshi
emas, balki bolalarning rivojlanishini boyitadigan bir-birini to'ldirishi kerak. Bola
o'z hayotining sub'ekti bo'lish, o'z potentsialini ko'rish, o'z kuchiga ishonish,
faoliyatda muvaffaqiyatli bo'lishni o'rganish huquqiga ega bo'lishi kerak. Bu
bolaning bolalar bog'chasidan maktabga o'tishini sezilarli darajada osonlashtiradi,
maktab sharoitida bilimga qiziqishni saqlab qoladi va rivojlantiradi.
Maqsadni amalga oshirish bir qator muammolarni hal qilishni o'z ichiga oladi:
1. Bolaning shaxsiy fazilatlarini tarbiyalash, uyg'un rivojlanishini
ta'minlaydigan tarkibni ishlab chiqish; – kognitiv sohani rivojlantirish (fikrlash,
tasavvur,
xotira,
nutq);
–
hissiy
sohani
rivojlantirish;
– bolalar dunyoqarashining yaxlitligi.
2. Amaliy, kognitiv, ijodiy va boshqa faoliyat tajribasini shakllantirish.
3. O'z-o'zini bilish tajribasini shakllantirish.
13
Ushbu muammolarni hal qilishning majburiy shartlari maktabgacha yoshdagi
bolalarning sog'lig'ini himoya qilish va mustahkamlash, ularning motor
madaniyatini rivojlantirish, mavzuni rivojlantirish muhitini yaratishdir.
Maktabgacha yoshdagi bolani rivojlantirish va tarbiyalashning butun
kursining natijasi uning individual yosh potentsialini maksimal darajada ochib
berish, uning shaxsiy fazilatlarini uyg'un rivojlantirish, bolaning o'zini, uning
imkoniyatlari va individual xususiyatlarini anglashi, kattalar va tengdoshlar bilan
muloqot qilish va hamkorlik qilish qobiliyati, jismoniy tarbiya va sog'lom turmush
tarzi asoslarini o'zlashtirish, maktabga tayyorlik.
Dastur maktabgacha tarbiyachining rivojlanishining quyidagi asosiy
yo'nalishlariga asoslanadi: 1) o'zboshimchalik bilan xulq-atvorni shakllantirish, 2)
kognitiv faoliyat vositalari va standartlarini o'zlashtirish, 3) egosentrizmdan
markazsizlashtirishga o'tish (dunyoni boshqa odam nuqtai nazaridan ko'rish
qobiliyati), 4) motivatsion tayyorlik. Ushbu to'rtta rivojlanish yo'nalishi
maktabgacha ta'limning mazmuni va didaktikasini belgilaydi.
Taklif etilayotgan dasturni ishlab chiqishda zamonaviy maktabgacha
ta'limning to'plangan ijobiy tajribasi, shuningdek, ushbu sohadagi yangi
yondashuvlar hisobga olindi.
Dastur ko'p qirrali deb da'vo qilmaydi. Biroq, mualliflarning fikriga ko'ra, bu,
birinchi navbatda, maktabgacha yoshdagi bolalik davrida ta'lim mazmunini
soddalashtirilgan tushunishning salbiy tendentsiyasini engishga, unga xos
bo'lmagan shakllardan foydalanishga yordam beradi. Shu sababli, o'yin ta'lim
texnologiyalari dasturning o'quv va kognitiv blokining barcha bo'limlarida etakchi
hisoblanadi va bolalarga taqdim etilgan bilimlar maktabgacha yoshdagi bolaning
shaxsiyatini rivojlantirish vositasi sifatida ishlaydi. Ikkinchidan, yagona ta'lim
tizimi sharoitida ta'limning barcha keyingi bosqichlarida bola shaxsiyatining
uzluksiz
va
izchil
rivojlanishini
ta'minlaydi.
"Bolalar bog'chasi 2100" maktabgacha yoshdagi bolalarni rivojlantirish va
tarbiyalashning keng qamrovli dasturi O’zbekiston Respublikasita'lim va fan
vazirligi tomonidan tavsiya etilgan aniq qo'llanmalarda va o'qituvchilar uchun
14
uslubiy tavsiyalarda amalga oshiriladi (oxirida adabiyotlar ro'yxatiga
qarang). Boshlang'ich maktabda barcha ta'lim yo'nalishlari bo'yicha uzluksiz
kurslarni davom ettirish bir xil mualliflarning dasturlari va darsliklari bilan
ta'minlanadi.
Maktabga psixologik tayyorgarlikni aniqlashning asosiy maqsadi maktabdagi
noto'g'ri ishlashning oldini olishdir. Shu maqsadga muvofiq, so'nggi paytlarda turli
xil sinflar yaratilmoqda, ularning vazifasi maktabdagi noto'g'ri ishlashning
namoyon bo'lishiga yo'l qo'ymaslik uchun maktabga tayyor va tayyor bo'lmagan
bolalarga nisbatan o'qitishda individual yondashuvni amalga oshirishni o'z ichiga
oladi.
Maktabga psixologik tayyorgarlik deganda tengdoshlar jamoasida o'qish
sharoitida maktab o'quv dasturini o'zlashtirish uchun bolaning aqliy
rivojlanishining zarur va etarli darajasi tushuniladi. Bolaning maktabga psixologik
tayyorgarligi maktabgacha bolalik davrida aqliy rivojlanishning eng muhim
natijalaridan biridir.
Ta'lim va ta'limni tashkil etish uchun hayotning yuqori talablari bizni o'qitish
usullarini hayot talablariga moslashtirishga qaratilgan yangi, yanada samarali
psixologik va pedagogik yondashuvlarni izlashga majbur qiladi. Shu ma'noda,
maktabgacha yoshdagi bolalarning maktabda o'qishga tayyorligi muammosi
alohida ahamiyatga ega. Maktabgacha ta'lim muassasalarida ta'lim va tarbiyani
tashkil etishning maqsad va tamoyillarini aniqlash uning qarori bilan bog'liq. Shu
bilan birga, bolalarni maktabda keyingi o'qitishning muvaffaqiyati uning qaroriga
bog'liq.
Bolalarni maktabga tayyorlash-bu bola hayotining barcha sohalarini qamrab
oladigan murakkab vazifadir.
15
II BOB. BOLALARNI MAKTABGA TAYYORLASHNING USLUBIY
JIHATLARI
2.1. Bolalarni maktabga tayyorlash jarayonida o'qituvchining roli
Barcha turdagi maktabgacha ta'lim muassasalari erta va maktabgacha
yoshdagi bolalarni ijtimoiy tarbiyalash maqsadida tashkil etiladi. Ular
"O’zbekiston Respublikasining ta'lim to'g'risidagi qonun hujjatlari asoslari",
"bolalar bog'chasi Nizomi", shuningdek O’zbekiston Respublikasita'lim vazirligi
va ta'lim vazirligining dasturiy-uslubiy, ko'rsatma va me'yoriy hujjatlariga muvofiq
ishlaydi.
Har bir maktabgacha ta'lim muassasasida "bolalar bog'chasida ta'lim
dasturi"da ko'zda tutilgan muammolarni ijodiy hal qilishga qaratilgan
ishbilarmonlik muhiti yaratilishi kerak. Uning pedagog kadrlarining malakasi,
ularning mas'uliyat darajasi va o'z vazifalarini bajarishda vijdonliligi bajarilgan
barcha ishlarning samaradorligi va sifatini belgilaydi.
Ma'lumki, katta maktabgacha yoshdagi bolaning shaxsiy rivojlanishidagi eng
muhim omil bu u bilan ishlaydigan o'qituvchining shaxsiyati. Psixologik va
pedagogik adabiyotlarda o'qituvchi va katta maktabgacha yoshdagi bola o'rtasidagi
muloqotning ikkinchisining shaxsiyatini shakllantirishga ta'siri to'g'risida aniq
tasavvur mavjud. Psixologik va pedagogik adabiyotlarda o'qituvchining katta
maktabgacha yoshdagi bolaning intellektual rivojlanishidagi, ma'lum qobiliyat,
ko'nikma va fazilatlarni tarbiyalashdagi roli batafsil tahlil qilinadi. Afsuski,
yuqorida aytib o'tilganidek, psixologik va pedagogik adabiyotlarda bolalar
bog'chasi o'qituvchisining kasbiy fazilatlarini o'rganishga hali etarlicha e'tibor
berilmagan.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalar uchun uning eng yaqin mikrosotsiumi
ota-onalar va, albatta, bolalar bog'chasidagi o'qituvchilardir. Maktabgacha
yoshdagi bolalarda bolalar shaxs sifatida shakllanadi, shuningdek ularning ijtimoiy
yo'nalishi belgilanadi. Ijtimoiy xulq-atvor ko'nikmalari rivojlanadi. Ushbu omillar
maktabgacha ta'lim muassasasining katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi
bolalarni tarbiyalashning ijtimoiy va tashkiliy shakli sifatida ahamiyatini
16
belgilaydi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarning o'ziga xos xususiyatlari (oson
taklif qilish, ta'sirchanlik, hissiylik) tufayli o'qituvchi nafaqat intellektual va
maxsus qobiliyatlari, balki shaxsiy xususiyatlari bilan ham pedagogik ta'sir
ko'rsatadi.
Maktabgacha tarbiyachi bolalarni tarbiyalaydi va ularni maktabda
muvaffaqiyatli o'qishga tayyorlaydi. Yuqori malakali o'qituvchining o'ziga xos
xususiyatlari pedagogik mahorat, mamlakatning ijtimoiy-siyosiy hayotida faol
ishtirok etishdir.
Maktabgacha tarbiya muassasalari xodimlarini mafkuraviy va siyosiy
tarbiyalash pedagogik kadrlarga qo'yiladigan umumiy qabul qilingan talablar
ruhida amalga oshiriladi.
Maxsus pedagogik va psixologik adabiyotlar tarbiyachi mehnatining ijtimoiy
ahamiyatini ta'kidlab, maktabgacha yoshdagi ishchilarni sotsialistik davlat
manfaatlari bilan yashashga, mamlakatimizning kelajakdagi jamiyatini
rivojlantirishga o'z hissasini qo'shishga undaydi.
O'qituvchining siyosiy etukligi unga bolalarni tarbiyalash sifati uchun
mamlakat va jamiyat oldidagi javobgarligini anglashga, pedagogik muammolarni
hal qilishda ijodiy bo'lishga, o'z mahoratini doimiy ravishda takomillashtirishga va
ishdagi hamkasblarining o'sishiga yordam beradi.
Eng yaxshi o'qituvchilar o'z tajribalarini umumlashtiradilar va ilmiy-amaliy
konferentsiyalarda, pedagogik o'qishlarda baham ko'rishadi, bosma nashrlarda
maqolalar bilan chiqish qilishadi. Ular o'zlarining ijodiy ishlari bilan katta
maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabga maxsus tayyorlash nazariyasi va
amaliyotini rivojlantirishga hissa qo'shadilar.
Maktabgacha tarbiyachi oila bilan doimiy aloqada bo'lib, ota-onalarga
bolalarni tarbiyalashda yordam beradi.
O'qituvchining pedagogik mahorati ko'p qirrali. Bu kasbiy tayyorgarlikdan,
nazariy bilimlarni doimiy ravishda chuqurlashtirishdan, ish tajribasidan, bolalarga
bo'lgan muhabbatdan iborat. O'qituvchining mahorati uning dunyoqarashi,
g'oyaviy yo'nalishi, umumiy va maxsus tayyorgarligi bilan chambarchas bog'liq.
17
