MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI MEHNAT TARBIYASI MUNDARIJA Kirish I bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarni mehnat tarbiyasining nazariy asoslari 1.1. Maktabgacha ta’limda mehnat tarbiyasining mazmuni 1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalar tar’lim-tarbiya berishda mehnat tarbiyasining vazifalari II bob. Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarni mehnat tarbiyasiga o’rgatishning turli usullari 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda kattalar mehnati bilan tanishtirishning turli usullari 2.2. Xilma-xil mehnat turlarini vujudga kelishi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati I bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarni mehnat tarbiyasining nazariy asoslari 1.1. Maktabgacha ta’limda mehnat tarbiyasining mazmuni Mehnat tarbiyasi –bolalarga mehnatning mohiyatini chuqur anglatish, ularda mehnatga ongli munosabat, shuningdek muayyan ijtimoiy foydali harakat ko’nikma va malakalarini shakllantirishga yo’naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo’lib, ijtimoiy tarbiyaning tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi.Mehnat tarbiyasining maqsadiBolalarda mehnatga ongli munosabatni shakllantirish, shuningdek mehnat orqali bolani har tomonlama rivojlantirish, ma’naviy –axloqiy fazilatlarni tarkib toptirish, kelajakdagi mehnat faoliyatiga ruhiy jihatdan tayyorlash, ularda mehnat qilish xohishini singdirish ham alohida ahamiyatga ega.Mehnat tarbiyasining vazifalariYosh avlodda mehnat tarbiyasini qaror toptirish va ularni zamonaviy ishlab chiqarishning tirli sohalarida faoliyat yuritishga tayyorlashTarbiyalanuvchilarda mehnat istagini jamiyat manfaatlari yo’lida mehnat qilishga ehtiyojni hosil qilish. MTT da mehnat tarbiyasi ikki yo’nalishda amalga oshiriladi: 1. Bolalarni o’zlarini mehnatga o’rgatish 2.Kattalar mehnati bilan tanishtirish Kattalar mehnati bilan tanishtirishning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat: - Har bir kishi mehnatining ijtimoiy mohiyati. - Mehnat ahli o’rtasidagi ijobiy munosabat - Har qanday kasb ham muhim ekanligini tushuntirish - Mehnat faoliyatining asosiy tarkibiy qismlari bilan tanishtirish - Mehnatning maqsadi uning ijtimoiy ahamiyatini tushuntirish - Mehnat materiallarini tanlashga o’rgatish - Jihozlash ya’ni mehnat faoliyati uchun zarur bo’lgan asboblarni tayyorlash - Bolalarning o’zlarini mehnatga o’rgatish esa har bir inson uchun zarur bo’lgan mehnat ko’nikmalarini takomillashtirishga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar quyidagi mehnat turlariga jalb qilinadi:O’z o’ziga xizmat qilish bolalar mehnatining har bir turi bo’lib unda bolalar ilk yoshdan boshlab mustaqil ovqatlanish, yuvinish , kiyinish, o’yinchoqlarni yig’ishtirib quyishga o’rgatiladi. O’z o’ziga xizmat qilish jarayonida bolalarda mustaqillik, ma’lum maqsad bilan harakat qilish kabi sifatlar shakllanadi. Bolalarning har tomonlama rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo’lib , o’simlik va hayvonlar, yil fasllari, jonsiz tabiat to’g’risidagi bilimlar manbai, bolalarda mehnatsevarlikni tabiatga ehtiyotkorona munosabatlarni tarbiyalashda muhim sanaladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni mehnat qurollari bilan tanishtirish ham tabiatdagi mehnat bilan bog’liq tarzda olib boriladi. Xo’jalik maishiy mehnat shakli esa bolalar bog’chasida va oilada olib boriladi. Uning mazmuni har xil bo’ladi: Xona va bog’cha maydonchasini yig’ishtirish, choy idishlarni, idish tovoqlarni yig’ishtirish, qo’g’irchoq kiyimlarini, mayda narsalarni yuvish, mashg’ulotlarga kerakli materialarni tayyorlab quyish, mashg’ulotdan keyin stol ustidagi narsalarni yig’ishtirib quyish kabi jarayonlarda ko’rinadi. Mehnat tarbiyasi - tarbiyaning muhim turi, shaxsni shakllantirishning zarur shartlaridan biri boʻlgan pedagogik jarayon. Mehnat tarbiyasi kishidan ijtimoiy foydali mehnatga ichki ehtiyoj, institutizom, batartiblik, tashkilotchilik, tashabbuskorlik, ishchanlik, ishning koʻzini bilish singari sifatlarni qaror toptirishga xizmat qiladi. Mehnat inson ehtiyojlarini qondirishning birinchi va asosiy vositasi boʻlganligi uchun ham Mehnat tarbiyasi tarbiyaning boshqa hamma turlaridan oldin paydo boʻlgan. Mehnat tarbiyasi gʻoyat keng falsafiy-pedagogik kategoriya boʻlib, "mehnat taʼlimi", "kasbga yoʻnaltirish", "politexnik taʼlim", "kasb taʼlimi" singari tu- shunchalarni oʻz ichiga oladi. Mehnat tarbiyasi berish hamma zamonlarda ham jamiyat taraqqiyotining asosi, yoshlarni hayotga tayyorlashning eng muhim vositasi boʻlib kelgan. Shuning uchun ham barcha ilo-hiy kitoblar va hamma mutafakkirlar tomonidan yaratilgan bitiklarda Mehnat tarbiyasi ga katta eʼtibor berilgan. Lekin ularga materialist (moddiyunchi)lardan farqli tarzda Mehnat tarbiyasi deyilganda faqat jismoniy mehnatga doir koʻnikma va malakalarni shakllantirish koʻzda tutilmagan. Mehnat tarbiyasi, avvalo, oilada bola oʻzini anglay boshlashi bilanoq amalga oshirila boradi. Jumladan, chaqaloklar goʻdaklik bosqichiga oʻtishlari bilanoq, ularga dastlabki Mehnat tarbiyasi berila boshlanadi. Shunday qilinmasa, bola faqat isteʼmolchiga aylanib qoladi va natijada u noshud va yalqovgina emas, maʼnaviyati kemtik shaxs ham boʻlib shakllanishi mumkin. Bolalarga Mehnat tarbiyasi berishda bogʻcha, maktab singari ijtimoiy pedagogik muassasalar katta oʻrin tutadi. Chunki bu muassasalarda Mehnat tarbiyasi ilmiy asosda tegishli mutaxassislar tomonidan uyushtiriladi. Mehnat tarbiyasini tashkil etishdagi asosiy jihat shundaki, u bolalarning yosh xususiyatlari, ruhiy, akliy va jismoniy imkoniyatlariga muvofiq boʻlishi lozim. Bolaning imkoniyatlaridan yengil mehnat tarbiyasi ularni zeriktirgani kabi ularning imkoniyatlaridan ogʻir topshiriqlar bolalarni bezdirishi mumkin. Mehnat tarbiyasini amalga oshirishda tizimlilik va institutizom boʻlishiga qatʼiy amal qilinishi joiz. Aks holda, har qanday qobiliyatli bola ham yetarlicha Mehnat tarbiyasi ololmasligi mumkin. Mehnat tarbiyasi uchun maktab davri eng qulay fursatdir. Birinchi navbatda, oʻqish jarayonining oʻzi ogʻir akdiyjismoniy mehnatdir. Maktabga oʻz vaqtida kelib-ketish, oʻqish-yozishni oʻrganish, berilgan bilimlarni egallash uchun oʻquvchilarga Mehnat tarbiyasi berilgan boʻlishi kerak. Chunki oʻquv topshiriqlarini bajarish, dars oʻzlashtirish, oʻtilganlarni takrorlash, yozma ishlar bajarish, kerakli matnlarni yodlash, koʻchirmalar olish, lu-gʻatlar bilan ishlay olishi uchun oʻquvchi muayyan institutizomga rioya etishi, tashkilotchilik qobiliyati va ishchanlik xususiyatiga ega boʻlishi, ishning koʻzini bilishi kerak. Mehnat tarbiyasida, avval aytilganidek, mehnat taʼlimi va kasbga yoʻnaltirish jarayonlarining ham oʻrni katta. Chunki bu jarayonlarda tarbiyalanuvchilar bevosita tegishli mehnat koʻnikmalarini egallash va ularni mustaqil ravishda qoʻllash bosqichini oʻtaydilar. Shuningdek, ular bu asnoda qaysi bir mehnat yoʻnalishi oʻziga muvofiqroq ekanligini bilib oladilar. Bolalarning mehnat faoliyatlarini o‘zida qampagan mashg‘ulotlar asosan bog‘cha yoshidagi davrdan boshlanadi. Bu yoshda bolalarning mehnatlari juda sodda va elementar bo‘lsa ham ularning psixik taraqqiyotlarida juda katta ahamiyatgaegadir. Bog‘cha yoshidagi bolalar bilan o‘tkaziladigan cifatlar natijasida bolalarda mehnatga nisbatan ijobiy munosabat, mehnat qilish ishtiyoqi tug‘iladi. Kattalarning mehnat faoliyatlariga taqlid qilish dastavval bolalarning o‘yinlarida namoyon bo‘ladi. Bolalar kattalarning mehnat faoliyatlarini o‘zlarining o‘yinlarida taqlidan takrorlash bilan cheklanib qolmay, balki kattalar mehnatida bevosita qatnashish uchun xapakat qila boshladilar. Masalan.: qiz bolalar onalari kir yuvayotganda ayrim kichikroq narsalarni (dastrumolchalarni) chayishda qatnashadilar. Uy va xovlilarni yig‘ishtirib supurishga, o‘g‘il bolalar esa otasi bajarayotgan ishda qatnashishga intila boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarni mehnatining natijasiga qarab emas, balki mehnat jarayonining o‘zigan qiziqishi psixologik jihatdan xarakterlidir. Bog‘cha yoshidagi bolalarning ishiga baho berib borish ularda mehnatga nisbatan ijobiy munosabatni tarbiyalashda katta rol o‘ynaydi. Bolalar kuchlari yetadigan ishlarni bajarayotganlarida ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yishlari turgan gap. Lekin bunda bolalarni mexnatga jalb qilmaslik kerak, bolalarning bajaradigan ishlarini kattalarning o‘zlari bir pasda qilib qo‘yishlari mumkin degan ma’no kelib chiqadi. Sharq xalqida bir maqol bor: “Bolaga ish buyur, ketidan o‘zing yugur”. Bu juda to‘g‘ri, hayotiy gap. Bolalarga biron yumush buyurilganda, uni qanday bajarayotganliklaridan ko‘z- quloq bo‘lib turish kerak, degan ma’noni bildiradi. Bolalarda xususan, kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida hali mehnat malakalari yo‘q, qo‘l muskullari yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. Ana shuning uchun bolalar qasddan yoki anqovliklaridan - emas balki eplay olmasliklaridan biron narsani tushirib sindirib yuborishlari mumkin. Ana shunday "falokat" yuz bergan paytda bolani "anqov, ko‘zingga qapacang bo‘lmaydimi" deb urishish yoki koyish yaramaydi. Buning o‘rniga bolaga shu mehnatni qanday qilib bajarishni ko‘rsatib berish lozim. Bog‘cha yoshidagi bolalarni mehnatsevarlik ruxida tarbiyalashda ularni inoq jamoaga uyushtirish katta ahamiyatga egadir. Jamoa bo‘lib mehnat qilishda tarbiyachi hap bir bolaga ma’lum bir mehnatni bajarishni buyuradi. Ana shu tariqa bolalar jips jamoa bo‘lib mehnat faoliyati bilan shug‘ullanadilar. Masalan, katta guruh bolalari jamoa bo‘lib navbatchilik qiladilar. Bunda bir bola stolga dasturxon yozib chiqsa, ikkinchisi qoshiq va vilkalarni qo‘yib chiqadi, uchinchi bola esa stulchalarni qo‘yib chiqsa, to‘rtinchi bola stolga nonlarni qo‘yib chiqishi mumkin. Bog‘chada navbatchilikka o‘rgangan bolalar oilada ham yordamlashadigan bo‘ladilar. Umuman, o‘rta va katta yoshdagi bog‘cha bolalariga oilada kuchlari yetadigan mehnat topshiriqlarini berish kerak. Bu ularni mehnatsevarlikka tarbiyalashda va ularda ayrim mehnat malakalari hosil bo‘lishi uchun juda katta imkoniyatlar yaratadi. Ijtimoiy foydali mehnatda ishtirok etmagan bolani keyinchalik mehnatga jalb qilish juda qiyin bo‘ladi. Bog‘chada bolalar jalb qilinadigan mehnat faoliyatining turi juda xilma-xildir. Masalan, tabiat burchagidagi jonivor yoki o‘simliklarni parvarish qilish, bog‘cha hovlisida ishlash, oshxonada va guruhda navbatchilik qilish, kichkintoylarni kiyintirishga yordam berish va boshqalar. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, kichik yoshdagi bog‘cha bolalari o‘zlarining mehnat faoliyatlarini hali yo‘lga qo‘ya olmaydilar. Shuning uchun ular mehnatning juda sodda turlari bilan, ya’ni o‘simliklarga suv qo‘yish, baliqlarga ovqat berish, hovliga suv sepish va shu kabilar bilan shug‘ullanadilar. O‘rta va katta guruh bolalari mehnat faoliyatini o‘yindan batamom farqlab unga nisbatan jiddiy munosabatda bo‘la boshlaydilar. 1.2. Maktabgacha yoshdagi bolalar ta’lim-tarbiya berishda mehnat tarbiyasining vazifalari Yosh avlodga mehnat tarbiyasi berish masalasi hozirgi davrda eng dolzarb mavzu hisoblanadi. Mehnat har bir kishi kamolotida va umuman jamiyat taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Bog`cha yoshidagi bolalarni jismoniy, aqliy axloqiy va estetik tomondan tarbiyalashda mehnat tarbiyasi muhim ahamiyatga egadir. Mehnat har bir yosh guruhidagi bolalarning o`ziga xos xususiyatlarini e’tiborga olib tashkil etiladi, unga to`g`ri rahbarlik qilingandagina yetarli natijaga erishish mumkin. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar mehnatining o`ziga xos tomonlari ko`pgina olimlar tomonidan olib borilgan ilmiy ishlarda keng o`rganib chiqilgan. Bolalar mehnatining muhim belgisi uning ma’lum maqsadga qaratilganligidir. Kichik bog`cha yoshidagi bolalarning mehnati biror jarayonga oid harakat bo`lib, u faqat kattalarning rahbarligi natijasidagina amalga oshirilishi mumkin. Bola kubiklarni bir joydan ikkinchi joyga, mashinadan - stolga, stoldan - mashinaga ko`chiradi va hokazo. Tarbiyachi boshqa stol ustidagi kubiklarni ko`rsatib, uni mashinada ortib olib borish kerakligini aytadi. Bola kubiklarni mashinasida shkafga tashiy boshlaydi va joyiga tartibli qilib joylab qo`ya boshlaydi. «Qatnov» bir necha marta takrorlanib, barcha kubiklar joyiga yig`ishtirib qo`yiladi. Bolalar faoliyatida maqsad paydo bo`ladi. Keyingi galda bolaning o`zi o`ynayotgan o`rtoqlariga o`ynab bo`lgandan keyin o`yinchoqlarni mashinada joyiga olib borib qo`yishni aytadi. Katta guruh bolalarida mustaqil maqsad qo`yish qobiliyati moddiy samara beradigan mehnat turlarida muvaffaqiyatli rivojlanadi: gulzorda, ekinzorda ishlash, o`yinchoqlar yasash va boshqalar. Faoliyatni rejalashtirish mehnat tarbiyasining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Bolalarni kuzatish ular faoliyatining tartibsiz, rejasiz ekanligini ko`rsatadi. Bolalar bunday harakatlar orqali biror natijaga erishish uchun juda ko`p vaqt va kuch sarflaydilar, shu bilan bir vaqtda o`z ishlaridan o`zlari qoniqmaydilar. Kichik bog`cha yoshidagi bolalar mehnatining asosiy turi o`z-o`ziga xizmatdir. Bu kichik bolalar uchun ancha mashaqqatli ish. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarni mehnatning bu turiga o`rgatishda ko`pincha o`yin vaziyatlaridan foydalaniladi («Qo`g`irchoqni sayrga otlantiramiz», «Qo`g`irchoqni uxlatamiz» va shularga o`xshashlar). Avvaliga bolalar o`yin obrazi orqali mehnatga o`rgatiladi. Shu orqali bolalar ishonch bilan harakat qilishni o`rganadilar. Sekin- asta o`z- o`ziga xizmat qilish malaka va ko`nikmalari shakllana boradi. Ta’lim- tarbiyaviy ishning mazmuni maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirish orqali ularga kattalarning mehnati ijtimoiy-foydali mehnat bo`lib, narsa va buyumlarni yaratishga qaratilganligi, ular har bir kishi va butun xalq uchun zarur ekanligi to`g`risida tushuncha berib boriladi. Masalan, o`simliklarni, hayvonlarni parvarish qilish orqali ulardan olinadigan mahsulot kimlar uchun va nima maqsadda ishlatilishi to`g`risida bilim va tushunchalar berib boriladi. Mehnat boallarda diqqat, o’tkir sehnlilik, topqirlik, bilib olgan malaka va ko’nikmalarni amaliyotda qo’llay bilish, ijodkorlik qobilyatlarni egallashni talab etadi. Mehnat jarayonida bolalar ayrim ish turlarini anglatuvchi bir qancha tushuncha va atamaladan foydalanishga, bajarilgan ishdagi izchillikni so’zlab berishga to’g’ri keladi. Mehnatning axloqiy qiymati uning jamiyat uchun qanchalik ahamiyatga ega ekanligi bilan belgilanadi. Mehnat jarayonida har bir bolal o’z mehnatining ijtimoiy ahamiyatini tushunib yetishga, uning jamiyat hayotiga kirib borishiga, o’zining shu jamiyatning a’zosi deb his etishga imkon yaratadi. Mehnat maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy tamondan rivojlanishidagi ahamiyati shundaki, mehnat jarayonida ular borliqni faol anglay boshlaydilar, dunyoni materialistic idrok etish imkoniyati yaratiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga mehnat tarbiyasini berish ularni estetik va jismoniy jihatdan ham rivojlantiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida mehnat tarbiyasining maqsadi – tarbiyalanuvchi bolalarni mehnatga ongli munosabatini shaklantirishdir. Mazkur maqsadga erishish yo’lida quyidagi vazifalarni hal etish maqsadga muvofiq: - yosh avlodda mehnat qilish istagini qaror toptirish va ularni zamonaviy ishlab chiqarishning turli sohalarida faoliyat yuritishga tayyorlash; - o‘quvchilarda umumjamiyat manfaati yo‘lida mehnat qilish ehtiyojini hosil qilish; - ularning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish; - o‘quvchilarning mavjud bilimlarini uzluksiz ravishda takomillashtirib borishlari uchun zarur shart-sharoitni yaratish; - ularda mehnat ko‘nikma va malakalarini tarkib toptirish; - tarbiyalanuvchilar  faoliyatida yuqori madaniyat, maqsadga intilish, tashkilotchilik, mehnat intizomi, tadbirkorlik, tejamkorlik, ishni sifatli bajarish, moddiy boyliklarga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, hayotiy faoliyat yo‘nalishini belgilash malakalarini shakllantirish; - tarbiyalanuvchilarda davlat iqtisodiy siyosati mazmuniga tayangan holda ular yashab turgan hududlar ishlab chiqarish xususiyatlariga muvofiq kasblarni egallashga bo‘lgan qiziqishni oshirish; - o‘quvchilarni kasbga yo‘llash, ularni mehnat faoliyatining barcha turlari, shuningdek, ular yashayotgan hududda ehtiyoj mavjud bo‘lgan mutaxassisliklar bilan tanishtirish. Mazkur vazifalar maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanuvchi bolalarni mehnatga psixologik va amaliy jihatdan tayyorlash ularning qiziqish va qobilyatlarini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Mehnat trabiyasi maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy, manaviy-axloqiy, jismoniy va estetik tarbiiyasi bilan o’zaro bogliq holda yaxlit tizimda amalga oshiriladi. Chunonchi: - Aqliy tarbiya o‘quvchilar mehnat tarbiyasi, ularni kasbga tayyorlashning asosi sanaladi. Zero, mehnat – nazariy va amaliy bilimlarni egallashga yordam beradi, bilim esa o‘z navbatida shaxsni mehnatga tayyorlashni takomillashtiradi. Mehnat tarbiyasining samaradorligi o‘quvchilarni mehnat faoliyatiga tayyorlash jarayonida har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalash vazifasi bilan belgilanadi. - Mehnat tarbiyasi axloqiy tarbiyaning asosiy vositasi hisoblanadi. Chunki mehnat faoliyati yordamida o‘quvchida mehnatsevarlik, intizomlilik, irodalilik, tashabbuskorlik, mustaqil harakat qilish kabi axloqiy xislatlar ham shakllanadi. - Mehnat tarbiyasi estetik tarbiya bilan mustahkam aloqada olib boriladi. Mehnat tarbiyasi mazmuniga estetik elementlarni singdirish asosida uni amalga oshirish o‘quvchilar mehnat tarbiyasida katta ahamiyat kasb etadi. Mehnatda go‘zallik va o‘z mehnatidan zavqlanish uning yanada samarali kechishiga yordam beradi. Yuqoridagilarga asoslanib maktabgacha yoshdagi bolalarni mehnat tarbiyasida quyidagi mezonlarni asos qilib olish maqsadga muvofiq. Bular; - o‘quvchilar tomonidan mehnatning ijtimoiy ahamiyatini tushunilishi; - ularning ixtiyoriy ravishda mehnat qilishlari; - ularda mehnat qilmay hayot kechiruvchilarga nisbatan nafrat uyg‘otish; - o‘quvchilarda mehnat va mehnat ahliga hurmat tuyg‘ularini qaror toptirish; - ularda mehnatda javobgarlikni his etish tuyg‘usini tarbiyalash; - ularning mehnatga ongli munosabatda bo‘lishlariga erishish; - mehnatda ijodkorlikni qo‘llab-quvvatlash; - o‘quvchilarda jamiyat va umumxalq mulkini ko‘z qorachig‘iday asrash tuyg‘ularini shakllantirish; - mehnatda do‘stlik, o‘rtoqlik va hamkorlikka erishish; - o‘quvchilarning mehnatni go‘zallik manbai sifatida tushunishlariga erishish va boshqalar. Yuqoridagi mezonlar asosida o‘quvchilarni bo‘lg‘usi kasbiy faoliyatga tayyorlash jarayonini barcha ta'lim-tarbiya ishlarini mustahkam aloqada, hozirgi zamon talablariga mos holda olib borish taqozo etiladi. Sharq mutafakkirlari mehnat tarbiyasi haqida. Ta'lim-tarbiya tarixiga nazar tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og‘zaki ijodi namunalaridan tortib, buyuk mutafakkirlar ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo‘lib yetishishi, kasb-hunar o‘rganish, mehnat ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni ulug‘lash masalalariga alohida e'tibor berilganligiga guvoh bo‘lamiz.Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta'limiy-axloqiy asarlar va xalq og‘zaki ijodi namunalari topishmoq, xalq qo‘shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda mehnat va kasb- hunar odobi, axloqi va qoidalarini o‘zlashtirish muhim hayotiy zarur ekanligi ta'kidlanadi. Bundan tashqari «Avesto», Kaykovusning «qobusnoma», Abu Nasr Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Abu Rayhon Beruniyning «Geodeziya», «Minerologiya», Mahmud qoshg‘ariyning «Devonu lug‘atit turk», Yusuf Xos Hojibning «qutadg‘u bilig», Alisher Navoiyning bir qator asarlari va shu kabi ma'rifiy meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati haqida muhim fikrlar bayon etilgan. Bular dastlabki xalq og‘zaki ijodi namunalaridagi xalq eposlari, ertak, maqol va topishmoqlardan boshlangan. Mehnat tarbiyasining mazmuni, shakl va metodlari. Mehnat tarbiyasini tashkil etish jarayonida o‘quvchilar dastlab ishlab chiqarish jarayonlarining ilmiy asoslari bilan tanishadilar. Mehnat tarbiyasi maqsadga muvofiq, tizimli, izchil tashkil etiladi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida mehnat ta'limi guruh xonalari, o‘quv-tajriba maydoni, sayr jarayoni, o‘quv-tarbiyaviy tadbirlar jarayoni, ekskursiyalarga olib boriladi. Natijada ma'lum qiymatga ega bo‘lgan ijtimoiy-foydali mahsulotlar yaratiladi hamda ilg‘or kasb sohiblariga xos bo‘lgan shaxslik fazilatlari shakllanadi. Shu jihatdan olib qaraganda, bugungi kunda mehnat ta'limining mazmuni, maqsad va vazifalari o‘zgardi, texnologik ta'lim ustuvorlik kasb etdi, o‘quvchilarni kasbga yo‘naltirish tizimi yangilandi. Mehnatni ilmiy tashkil etishning birinchi darsini ham o‘quvchi ta'lim jarayonida oladi. Mehnat tarbiyasi bilan mehnat ta'limi bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan. Maktabgacha yoshdagi boalalarga mehnat trabiyasini berishda mehnat faoliyati ma'lum bilimga ega bo‘lishni talab etadi. Zero, bilim va ko‘nikmalar o‘quvchini mehnat faoliyatiga tayyorlaydi. Ta'lim jarayonida olgan bilimlarini amaliyotda sinab ko‘radilar. Mehnat tarbiyasi oilada tabaqalashtirilgan holda olib boriladi: bolalar o‘z- o‘ziga xizmat qiladilar, uy hayvonlarini parvarishlaydilar, ro‘zg‘or texnikalarini ta'mirlash bilan shug‘ullanadilar. Oila byudjeti va uni yuritish bilan bog‘lik topshiriqlarni bajaradilar, Oilada bolalar va kattalar mehnatini hamkorlikda tashkil etishning imkoniyatlari cheksiz. So‘nggi yillarda mkatabgacha yoshdagi bolalar mehnat tarbiyasiga jamoatchilik katta e'tibor bermoqda. Mehnat ta’limiga oid bilimlarni hosil qilish va mustahkamlash uchun ularning moddiy bazasini yaratish, tarbiyalanuvchilarning bilim olishlari, ijtimoiy-foydali mehnatni tashkil etishda yordam bermoqdalar. Ijtimoiy-foydali mehnat shaxsni har tomonlama kamol toptirish hamda uning muayyan ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirilgan hamda ijtimoiy mehnat xarakteridagi faoliyati turidir. Hozirgi davrda ta'lim tashkilotlarida o‘z- o‘ziga xizmat keng yo‘lga qo‘yilmoqda. O‘z-o‘ziga xizmat bolalarning ijtimoiy va o‘quv ehtiyojlarini qondirish maqsadida ularning o‘zlari tomonidan amalga oshiriluvchi mehnat faoliyati turidir. Mkatabgacha yoshdagi bolalarning navbatchiligi o‘z-o‘ziga xizmat qilishni tarkib toptirishning muhim shaklidir. Unumli mehnat turlari xilma-xildir. Mehnat tarbiyasi maktabgacha yoshdagi bolalarning mehnatga psixologik va amaliy jihatdan tayyorlashni nazarda tutadi. Zero, mavjud sharoitda ro‘y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar shaxs kamolotiga nisbatan juda katta talablarni qo‘ymoqda. Xususan, mehnatga muhim ijtimoiy burch sifatida qarash, ma'lum faoliyatni bajarishda mas'uliyatni his etish, mehnatga va uning natijasi, shuningdek, mehnat jamoasiga hurmat, mehnat faoliyatini tashkil etishda tashabbuskorlik, faollik ko‘rsatish, o‘z aqliy va jismoniy qobiliyatini to‘lik namoyon etishga bo‘lgan ichki ehtiyoj, mehnatni ilmiy tashkil etish yo‘lida amaliy harakatni olib borish shular jumlasidandir. II bob. Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarni mehnat tarbiyasiga o’rgatishning turli usullari 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda kattalar mehnati bilan tanishtirishning turli usullari Kattalarning mehnati bilan tanishtirish yana quyidagi maqsadni ko`zlab ham amalga oshiriladi: kattalar mehnati to`g`risida aniq bilim va tasavvurlar berish, mehnatni va mehnat natijalarini qadrlashga o`rgatish, mehnatga qiziqish va muhabbat uyg`otish, mehnat qilish xohishini tarbiyalash va ishni sifatli bajarishga o`rgatish. Tabiatdagi mehnat bolaning har tomonlama rivojlanishida muhim ahamiyatga ega bo`lib, o`simlik va hayvonlar, yil fasllari, jonsiz tabiat to`g`risidagi bilimlar manbayi, bolalarda mehnatsevarlikni, tabiatga ehtiyotkorlik munosabatini tarbiyalash vositasidir, shu bilan birga bolalar mehnatning bu turi orqali tuproqni ekishga tayyorlash va o`g`itlash, ko`chatni o`tkazish, o`simlik va hayvonlarni parvarish qilish kabi bir qancha mehnat malaka va ko`nikmalarini egallab oladilar. Mehnatning asosan ochiq havoda tashkil etilishi bolalar organizmini chiniqtiradi, ularning sog`ligini mustahkamlaydi. Qo`l mehnati - mashg`ulot, o`yinlarga mehnat faoliyati uchun zarur bo`lgan o`yinchoq va qurilmalarni tayyorlash bo`yicha bolalar mehnatidir (qog`oz qiyqimlarini tashlash uchun, o`simliklar urug`i uchun qutichalar, qo`g`irchoq kiyimlari, qalpoqchalar, niqoblar va shunga o`xshash narsalar tayyorlash). Qo`l mehnatini bajarish orqali bola natijaga erishadi narsa, buyum vujudga keladi. Bolalar yopishtirish, bo`yash, qirqish, arralash, mix qoqishni, tikish va shunga o`xshash oddiy mehnat malaka va ko`nikmalarini egallab oladilar. Ularda ijodkorlik, topog`onlik, zehnlilik xislatlari o`sadi. Ta`lim-tarbiyaviy ishning mazmuni maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirish orqali ularga kattalarning mehnati ijtimoiy-foydali mehnat bo’lib, narsa va buyumlarni yaratishga qaratilganligi, ular har bir kishi va butun xalq uchun zarur ekanligi to’g’risida tushuncha berib boriladi. Masalan, o’simliklarni, hayvonlarni parvarish qilish orqali ulardan olinadigan mahsulot kimlar uchun va nima maqsadda ishlatilishi to’g’risida bilim va tushunchalar berib boriladi. Kattalarning mehnati bilan tanishtirish yana quyidagi maqsadni ko’zlab ham amalga oshiriladi: - kattalar mehnati to’g’risida aniq bilim va tasavvurlar berish; - mehnatni va mehnat natijalarini qadrlashga o’rgatish; - mehnatga qiziqish va muhabbat uyg’otish; - mehnat qilish xohishini tarbiyalash va ishni sifatli bajarishga o’rgatish. Kattalar mehnati bilan tanishtirishning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat: - har bir kishi mehnatining ijtimoiy moxiyati; - mehnat axli o’rtasidagi ijobiy o’zaro yordam berish munosabati; - har qanday kasb ham muxim ekanligini tushuntirish. Mehnat faoliyatining asosiy tarkibiy qismlari bilan tanishtirish: 1. mehnatning maqsadi, uning ijtimoiy ahamiyati; 2. materiallarni tanlash (mehnat materiallari); 3. jihozlash (mehnat faoliyati uchun zarur bo’lgan asboblarni tayyorlab olish); 4. mehnat jarayoni (maqsadga erishish uchun bajariladigan mehnat harakatlari); 5. natija-mehnat mahsuli. MTT dasturiga binoan har bir yosh guruhidagi bolalar kattalar mehnati to’g’risida quyidagi bilim va tasavvurlarni egallab olishlari lozim: Kichik guruh: 1. Ayrim kasb egalarining mehnat jarayoni. 2. Mehnat jarayonidagi mehnat harakatlari. 3. Mehnat jarayonini amalga oshirish uchun kerakli materiallar. 4. Ma`lum bir mehnat jarayonini bajarish uchun jihozlar. 5. Mehnat natijasi. 6. Kishilar mehnatining ijtimoiy ahamiyati. O’rta guruhda mehnat to’g’risida qo’shimcha tasavvur va bilimlar beriladi: - Harakat sifati xakida. - Kishilarning mehnatini engillatuvchi moslamalar. - Kishilarning mehnatga muhabbati. Katta va maktabgacha tayyorlov guruhida yana yangi tasavvur va bilimlar beriladi: 1. Kishilar mehnatini engillatadigan mashina va mexanizmlar to’g’risida. 2. Kishilar mehnati jamoa harakterida ekanligi to’g’risida. 3. Jamoa mehnati jarayonida kishilarning o’zaro munosabatlari to’g’risida. 4. Mehnat qahramonlari, xalqimizning mehnat an`analari xaqida. Kattalar mehnati bilan tanishtirishning vosita va metodlari MTM da bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirish har xil tashkiliy yo’llar va metodlar orqali amalga oshiriladi. Bolalarni kattalar ishi bilan qanday tanishtirish kerak? Yosh bolalar kattalarning ishlariga katta qiziqish bildiradilar, o'yinda va hayotda ular o'zlariga taqlid qilishni xohlashadi va o'zlari qilishni xohlashadi. Uch yoshli bolalar o'zlarini parvarish qilish, tozalik va tartibni saqlash va o'simliklarga g'amxo'rlik qilishda oddiy mehnat ko'nikmalarini osonlikcha egallaydilar. Bolalar mehnat harakatlarining quvonchini his qiladilar, o'z harakatlarining foydaliligini anglaydilar, kattalar ishining natijalariga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'ladilar. Ijobiy munosabat va ish odatini yaratish uchun atrofdagi kattalar va ularning mehnatga bo'lgan munosabati tirik misol bo'la oladi. Ammo bolalarni mehnatga psixologik tayyorgarlikka o'rgatish faqat faoliyat jarayonida mumkin. Kichkintoylarning ishlashi uchun to'g'ri sharoitlarni yaratish kerak. Bolalar bog'chasida bolalar birgalikda ishlaydi. Bir nechta bolalarning uyda birgalikda ishlashlari uchun sharoit yaratish kerak. Bolalar o'rtasidagi do'stona ish umumiy mehnatda o'sib bormoqda va bir-birlariga yordam berish istagi bor; maqtanish, dangasalik, xudbinlik kabi salbiy fazilatlarni rivojlanishining oldini olish osonroq. Bolalar bog'chasida kattalarning uy ishlarini eng oqilona tashkil qilish uchun barcha imkoniyatlar mavjud. Ushbu ishda uning ijtimoiy xususiyati aniq ifodalangan, shuning uchun bolalar bog'chalari xodimlarining uy ishlari oilada olib boriladigan uy ishlari bilan solishtirganda bolalarga ta'sirida juda ko'p afzalliklarga ega. Oilada bola ozmi-ko'pmi ovqat pishirishni, yuvinishni va tuzatishni, kiyim tikishni kuzatadi, xonada toza va tartibli bo'lishini ko'radi. Ko'pincha oilalarda badiiy va texnik ishlar (kesish, uskunalarni ta'mirlash, qurilish va boshqalar) mavjud. Shunday qilib, bola kattalar qanday ishlashini ko'rish uchun mehnat jarayonini o'zi kuzatishi mumkin. Bolalar bog'chasida kattalar mehnatini kuzatish katta tarbiyaviy ahamiyatga ega: ular bolalarning g'oyalarini aniqlashtiradi, qiziqish uyg'otadi, kattalar faoliyatiga qiziqishni uyg'otadi va ishlariga ijobiy munosabat va hurmatni rivojlantirishga hissa qo'shadi. Tarbiyaviy ishimda yoshlarni hisobga olgan holda bolalarni kattalar mehnatiga jalb qilishning turli usullaridan foydalanganman. O'quv ishimda ekskursiyalar va turli kasb egalari bilan suhbatlar orqali kattalarning ishi, ularning kasblari bilan tanishishga katta ahamiyat beraman. Bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirishning eng samarali usullari bu fikrlarning aniq ravshanligini, bolalar tomonidan olingan bilimlarning maksimal samaradorligini ta'minlaydigan kuzatuv va ekskursiyalardir. Aniq idrok etilgan bo'lsa-da, talqin qilishni talab qiladi. Keyingi suhbatlar jarayonida, o'qituvchining hikoyalari orqali, kuzatuvlar davomida olingan ma'lumotlar aniqlanadi, sobitlanadi, to'ldiriladi. Bolani ob'ektlar dunyosi bilan tanishtirish va ular ish jarayonida kattalar tomonidan qanday yaratilganligini ko'rsatib, quyidagi ekskursiyalar va munozaralar o'tkaziladi: Tibbiyot idorasi, kir yuvish, umumiy ovqatlanish bo'limiga ekskursiyalar. Shunday qilib, bolalarni hamshira, oshpaz va kir yuvish mashinasi ishi bilan tanishtirishda ular kattalar mehnatining haqiqiy namunasi bo'lgan jonli tasvirlardan foydalanganlar. 1. Tibbiyot idorasiga ekskursiya. Bolalar bilib oldilar: Tibbiy idorada saqlanadi: bandaj, paxta momig'i, shprits, termometr, planshetlar, yod. Ofisdagi barcha dorilar muzlatgichda saqlanadi; emlashlar, in'ektsiyalar tibbiy idorada ham amalga oshiriladi. Bu juda toza, steril. 2. Bolalar bog'chasi hamshirasi bilan suhbat. Bolalar bilib oldilar: - u nima qiladi: bolalarni qayd qiladi, menyu qiladi, emlashlar qiladi, yaralarni davolaydi, bolalarning sog'lig'ini kuzatadi, oshxonada bolalar uchun ovqatni yaxshilaydi, emlash uchun vaktsinalarni olib keladi. hamshira formasi: agar u ukol qilsa yoki emlasa, oq palto, majburiy bosh kiyim, qo'lqop. 3. Sartarosh bilan suhbat: Bolalar bilib oldilar: Sartaroshga ehtiyoj bor: ishlash uchun qaychi, sochlarini fen, lak, soch cho'tkasi, soch bo'yoq. Sartarosh soch turmagi, soch turmagi qiladi. Biror kishi chiroyli soch turmushiga ega bo'lsa, o'ziga bo'lgan ishonch ortadi, kayfiyat yaxshi bo'ladi. O'zingizni oynaga, yaxshi boqilgan ko'rinishga qarash yoqimli. 4. Ertalab va kechqurun bolalar bilan individual va guruhli suhbatlar o'tkazildi: "Nima uchun tishlar og'riyapti?", "Biz guruhdagi yordamchimizmi?", "Sabzavotlar bolalar bog'chasiga qanday etib boradilar?", Va hokazo. Bolalar ota-onalari qaerda ishlashlari, qanday mahsulotlar haqida gapirib berishdi. onam bilan do'konda sotib olish va hk. Ta'lim nuqtai nazaridan eng qadrli va bolalar tushunishi mumkin bo'lgan, ularni kattalarning mehnat xatti-harakatlariga taqlid qilish istagini uyg'otadigan mehnat tarkibini kuzatish uchun tanlash juda muhimdir. Taassurotlar takrorlanishi kerak, shuning uchun mehnat mazmuni bir qator sinflarga taqsimlanishi kerak, ularning har birida mahorat bilan dozalangan, asta-sekin o'sib borishi va chuqurlashishi kerak. Maqsadli kuzatuvlar, guruhdan tashqarida ekskursiyalar, bolalarni tanishtirish kattalar mehnati, yorqin hissiy taassurotlar to'planishiga hissa qo'shadi. Tibbiyot idorasiga, duradgorlik ustaxonasiga, do'konga va hokazolarga sayohatlar paytida bolalar faol muloqot, kasblarga qiziqish bildirdilar. Turli xil kasb egalari bilan muloqot chog'ida bolalar kiyimlarni bo'yamaslik uchun ularning kiyimlariga, mulohazalariga, duradgorlariga e'tiborni qaratdilar. Mehnat bilan tanishishning ta'lim samaradorligi nafaqat qanday ish turlariga bog'liqligiga, balki ularga bog'liq. Qaysi partiyalar bolalarning e'tiboriga qaratilgan. Duradgorning ustaxonasiga tashrif buyurganda, bolalar umumiy tartibga, puxta o'ylangan ishlarga e'tibor qaratdilar - barcha jihozlar kameralarda joylashtirilgan, har bir asbobning o'z uyi bor. Voyaga etgan bolalar bolalarni o'zlari ishlab chiqaradigan mehnat jarayoniga jalb qilib, ularga tegishli topshiriqlar berib, oddiy hamkorlikni yo'lga qo'yadilar. Bolalar o'zlarini faol harakat qilish imkoniyatiga ega bo'lganda, kattalarning ishi haqida aniqroq va to'liq fikrlarga ega bo'ladilar va ularga taqlid qila boshlaydilar. Bolalarning o'zlari tirnoqlarini qoqishdi, mehnatdan mamnun bo'lishlarini va o'z harakatlarining natijalarini his qilishgan holda, bolalar uyda dadalariga yordam berishga qaror qilishdi. Bolalar g'urur bilan asboblarni chaqirishdi va mehnat faoliyatini amalga oshirishda kattalarga taqlid qilishdi. Ba'zi bolalar duradgorning ishiga juda qiziqishgan, ular katta bo'lganda duradgor bo'lishga qaror qilishgan. . O'qituvchi yordamchisining o'ziga xos mehnat faoliyatini kuzatish jarayonida biz bolalarga mehnatning har bir tarkibiy qismiga e'tibor qaratib, ularning zarurligini tushuntirib, uning faoliyatining maqsadi va sabablarini ochib berishga harakat qildik. Masalan, jadvallar o'rnatilmagan - siz tushlik qila olmaysiz. O'qituvchi yordamchisi dasturxon tuzatish bilan shug'ullanadi. Shunday qilib, mehnat motivi, uning ahamiyati bolalarning o'z ehtiyojlari to'g'risida xabardor qilinishi orqali aniqlandi. Bolalarning e'tibori mehnat natijasini olishga qaratildi. Mehnat ob'ektlarini tanlash bolalarning ko'zlari oldida amalga oshirildi, bu bolalarga oddiy mehnat vazifalarini bajarishni - dasturxonga non va sumkalar qo'yishni taklif qildi. Bu bizga maktabgacha yoshdagi bolalarni sub'ektiv pozitsiyada joylashtirish, passiv kuzatuvchilarni mehnat jarayonining faol ishtirokchilari, kattalar yordamchilari qilish imkoniyatini berdi. Bolalarga hissiy ta'sirni kuchaytirish uchun bolalar badiiy adabiyotidan foydalandim, kattalarning har qanday faoliyati jamiyat uchun mehnatning natijasi - sog'lom bo'lish, ishlash va yaxshi dam olish, chiroyli va qulay kiyinish natijasi ekanligini tushunib etdim. Chiroyli soch turmagiga ega bo'ling, himoyalangan va xavfsiz bo'ling. Kattalar ishi hurmat va minnatdorchilikka loyiqdir va ular qilgan narsalar va narsalar himoya qilinishi kerak. M.A. Vasileva K. Chukovskiyning "Aybolit" dasturi tomonidan tavsiya etilgan keng qo'llanilgan ishlar; A. Barto "Kema", "Yuk mashinasi"; B. Zaxoder "Kiyim tikuvchi", "Quruvchilar", "Shofyor" va boshqalar Mehnat haqidagi maqollar va maqollar tarbiyaviy jihatdan juda qadrlidir: "Mehnatsiz - hatto hovuzdan baliq ham olmang", "Men buni qildim, jasorat bilan boring", "Sevgi" pastga minish - chanakni yaxshi ko'rish va ko'tarish ”va boshqalar. Kattalar mehnatini chuqurroq tushunish maktabgacha yoshdagi bolalarning vizual faoliyati bilan yordam beradi. Yosh bolalar hali ham ish jarayonida kattalarni tasvirlay olmaydilar, ammo ular o'zlari tanishgan kasb egalarining shaxsiy vositalarining qiyofasini osongina ko'rishlari mumkin. Shunday qilib, o'qituvchi yordamchisining ishini o'qib chiqib, bolalarni oshpazlar singari "likopchalarni" tayyorlash, chizish), "pishirish" (ko'r), vitaminlarni "stol" ga (varaqqa) yopishtirishga majbur qildilar. ilova sinfidagi sevimli o'yinchoqlar. Ota-onalar ishtirokisiz kattalar ishi bilan tanishish uchun bolalar bilan ishlashda kerakli natijaga erishish mumkin emas. Yil davomida biz ota-onalar uchun maslahatlashuvlar o'tkazdik: "Men o'zim!", "Bolalarni foydali bo'lishga o'rgating". Ota-onalar o'yinchoqlar va o'quv o'yinlarini sotib olishga yordam berishdi, rolli o'yinlar uchun atributlarni ishlab chiqarishda ishtirok etishdi va kasb bo'yicha masxarabozlik qilishdi. Ijtimoiy va axloqiy tarbiya masalasida bolalar bog'chasi va oila faoliyatidagi muhim nuqta o'zaro ta'sirdir. Hamma ota- onalar farzandlari bilan bu ishdan manfaatdor emas. Shu sababli, biz guruh hayotida ishtirok etishni istaganlar bilan ishlashda davom etamiz va qolgan ota- onalarni hamkorlikka ehtiyotkorlik bilan jalb qilamiz. Asta-sekin bizning hamkorligimiz yanada samimiy va samarali bo'ladi. Ota-onalar bolalar bog'chasi faoliyatida, mavzuni rivojlantiradigan muhitni to'ldirishda faolroq ishtirok eta boshladilar, shunda bolalar bog'chasi bolalarining hayoti yanada yaxshi va qiziqarli bo'ldi. Ota-onalarning ijtimoiy va axloqiy tarbiya sohasidagi pedagogik mahoratini oshirish uchun ota-onalar burchagida papka yaratildi - "Ota-onalar bolalarni uy ishlariga jalb qilib, qanday xatolarga yo'l qo'ymaslik kerak" tavsiyalari bilan harakat. O'yinlar va ayniqsa syujet-rol o'ynash maktabgacha yoshdagi bolalarning tarbiyasida ajralmas narsadir. Ular bolalarning harakatlariga ijodkorlik elementini olib kelishadi. Mehnat o'yin bilan chambarchas bog'liq. O'yinda bolalar kattalarning ishini aks ettiradi. Bolalar kattalarning mehnati bilan tanishadigan o'yinlarning asosiy turlaridan biri bu fitna - rolli o'yin. Bolalar kattalar bo'lganda ba'zi muammolarni ko'rib chiqing rolli o'yinlar yordamida kasblarning xususiyatlari. Sujetli rolli o'yin tabiatan mustaqil ijodiydir. O'yinni bolalarning o'zlari yaratadilar. Bu uzoq va qisqa bo'lishi mumkin. Bolalarning mustaqilligi atrofdagi dunyoni faol va o'ziga xos tarzda ko'paytirishda namoyon bo'ladi. Ushbu takrorlash tasavvurga, sharoitga, bilimga va hayot va o'yin tajribasiga bog'liq. O'yinning mustaqil tabiati ichki erkinlik tuyg'usini beradi. Ijodkorlik bolani kattalar obraziga aylantirishda namoyon bo'ladi, bu rolni u egallagan. Kasb-hunarga oid o'yinlarga tayyorgarlik hamma joyda bor, u erda faqat bola mutaxassislikning ma'lum fazilatlari bilan tanishishi, kerakli ma'lumotni to'plashi mumkin, hatto minimal bo'lsa ham, lekin o'yin davomida inson hayotining ushbu turiga uzoq bo'lmagan o'xshashlikni qayta tiklash mumkin. Ushbu jarayon shartli ravishda quyidagi tarkibiy qismlardan iborat kompleks sifatida taqdim etilishi mumkin: - Ota-onalardan kasblar haqida ma'lumot olish; - Bolalar bog'chalari o'qituvchilari; - Tengdoshlar va katta bolalardan; - Ota-onalarning, qarindoshlarning, boshqa kattalarning shaxsiy kuzatuvlaridan; O'yin mavzusiga bevosita aloqador bo'lmagan, ammo unda ishlatilishi mumkin bo'lgan qo'shimcha ko'nikmalarni egallash (o'yinchoqlar tayyorlash, modellashtirish, rasm chizish, dasturlar tuzish va boshqalar). Ta'lim-tarbiyaviy ishning mazmuni Maktabgacha ta'lim yoshidagi bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirish orqali ularga kattalarning mehnati ijtimoiy- foydali mehnat bo'lib, narsa va buyumlarni yaratishga qaratilganligi, ular har bir kishi va butun xalq uchun zarur ekanligi to'g'risida tushuncha berib boriladi. Masalan, o'simliklarni, hayvonlarni parvarish qilish orqali ulardan olinadigan mahsulot kimlar uchun va nima maqsadda ishlatilishi to'g'risida bilim va tushunchalar berib boriladi. Kattalarning mehnati bilan tanishtirish yana quyidagi maqsadni ko'zlab ham amalga oshiriladi: kattalar mehnati to'g'risida aniq bilim va tasavvurlar berish, mehnatni va mehnat natijalarini qadrlashga o'rgatish, mehnatga qiziqish va muhabbat uyg'otish, mehnat qilish xohishini tarbiyalash va ishni sifatli bajarishga o'rgatish. Kattalar mehnati bilan tanishtirishning asosiy mazmuni quyidagilardan iborat: - har bir kishi mehnatining ijtimoiy mohiyati; - mehnat ahli o'rtasidagi ijobiy o'zaro yordam berish munosabati; - har qanday kasb ham muhim ekanligini tushuntirish. Bolalar kattalar bilan birgalikda mehnat qilishlari orqali mehnat malaka va ko'nikmalarini tez va oson egallab oladilar, ularning kattalar mehnati to'g'risidagi bilimlari boyiydi, bunday mehnat bolalarga quvonch bag'ishlaydi. Bolalarni kattalar mehnati bilan tanishtirishda hamma metod va vositalardan keng ravishda foydalaniladi.Shunday qilib kattalar mehnati bilan tanishtirish bolalar mehnat va axloqiy tarbiyasining tarkibiy qismi hisoblanadi. 2.2. Xilma-xil mehnat turlarini vujudga kelishi Mehnatsevarlik insonning eng muhim axloqiy fazilatlaridan biridir. Bu xususiyatga ega bo'lmagan odam axloqiy nochor hisoblanadi. Lekin mehnat tarbiyasining mazmuni va mazmuni aynan shundan iboratki, mehnatga odatlanish bilan birga bolada mehnatga undaydigan yuksak axloqiy motivlarni singdiradi. Mehnatsevarlikni tarbiyalashda jamoat motivlari asosiy rol o'ynashi kerak. Boshqalar uchun, siz ham a'zosi bo'lgan jamiyat uchun ishlash shaxsning shakllanishiga foydali ta'sir ko'rsatadi. Bu chuqur ma’naviy qoniqish, o‘z ehtiyojini, zarurligini anglash, insonni yuksak marralar sari ruhlantiradi, o‘z nazarida yuksaltiradi. Bolaning ijtimoiy hayoti maktabgacha yoshdagi bolalikdan boshlanadi. U bolalar bog'chasida, uyda bolalar jamoasi yoki oila manfaatlari bilan bog'liq bo'lgan topshiriqlar jamoat manfaatlariga qaratilgan. Shu bois oilaning asosiy vazifalaridan biri bolaning jamiyat hayotida ishtirok etish istagini har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, uni jamoa manfaatlaridan kelib chiqib yashashga, unda o‘z o‘rnini egallashga harakat qilishdan iborat. Birinchidan, to'rt yoki besh yoshli bola o'z qo'llari bilan ko'p narsalarni qila oladi; Bu shuni anglatmaydiki, bundan oldin siz chaqaloqning ishi haqida o'ylamasligingiz kerak - bu yoshda uning ishining natijalari juda real bo'lishi mumkin, u, aytaylik, o'z uyidagi kattalar uchun haqiqiy yordamchiga aylanishi mumkin. uy ishlari. (Avvaliga, albatta, bolaning ishini tashkil etish, unga ma'lum mehnat ko'nikmalarini o'rgatish harakatlari o'z-o'zidan to'g'ridan-to'g'ri to'lamaydi: kattalar uchun o'zi nimadir qilish osonroq bo'lardi. Lekin bu faqat boshida. !) Ikkinchidan, mehnat maktabgacha yoshdagi bolaning hayotini qashshoqlashtirmaydi, aksincha, uni boyitadi - yangi taassurotlar, o'ynashning yangi sabablari, badiiy ijod uchun yangi motivlar, odamlar bilan munosabatlarning yangi qirralari. Mehnatga va mehnatga ta'lim - bu shaxsni har tomonlama rivojlantirishning eng muhim, almashtirib bo'lmaydigan vositasi. Mehnat ta'limining vazifalarini ko'nikma va ko'nikmalarning qandaydir doirasini (hatto juda keng bo'lsa ham) rivojlantirishga qisqartirib bo'lmaydi; bolaning butun hayotiga kirib, u xilma-xildir. Va kundalik oilaviy hayotda uning turli tomonlari birlashtirilgan bo'lsa-da, keling, bu tomonlarni birma-bir chaqiraylik. Biz farzandimizni shunday tayyorlayapmizki, o'z vaqtida - bu vaqt bizga qanchalik uzoq bo'lib tuyulmasin - u mustaqil hayotga dadil kirishi mumkin. Shunday qilib, biz farzandimizdan: - mehnat, mehnat insonlar hayotida juda muhim o‘rin egallashini, mehnat, aslida, hayotning asosi ekanligini anglab yetdi; - mehnat qilayotgan barchani hurmat qilgan, mehnatining samarasini qadrlagan; - Har xil ish qanday bo'lishi mumkinligi, turli kasb egalari qanday ish bilan shug'ullanishi, qanday asbob-uskunalar, mashinalar yordamida qanday natija berishi bilan tanishgan bo'lardim; - o'zi ishlashga tayyor edi - bu unga yoqqanligi uchun ham, qiziq bo'lgani uchun ham, zarurligi uchun ham; - mehnat qilishni o'rganar, kerakli malakalarni o'zlashtirar, mehnat qilar, odamlarga foyda keltirar, ularning mehnat qobiliyatini rivojlantirar edi. Ijtimoiy voqelik haqidagi bilimning markaziy elementi odamlarning mehnat faoliyati haqidagi bilimdir. Ushbu bilim mazmuni shaxsning ijtimoiylashuvida doimiy ahamiyatga ega. Bunday bilimlar jamiyat oldidagi vazifalarni, bu muammolarni hal qilishda har bir shaxsning o'rnini, jamiyat va har bir inson hayotida mehnatning ahamiyatini tushunishni ta'minlaydi. Bu ijtimoiy idrokning rivojlanishini, odamlarning mehnat faoliyatiga qiziqishini, mehnatga munosabatini, maktabgacha yoshdagi mehnat natijalarini belgilaydi. « Tasvirlarda aks ettirilgan mehnat haqidagi bilimlar, kattalarning unga bo'lgan munosabati, motivlari, mehnat yo'nalishi bolalarning harakatlarini tartibga sola boshlaydi, ularning motivlari va o'z mehnatiga, kattalar mehnatiga, odamlar tomonidan yaratilgan narsalarga munosabatini tiklaydi. Demak, kattalar ishi haqidagi bilimlar bolalar bog'chasining tarbiyaviy ishlarida etakchi o'rinlardan birini egallashi kerak”, deb yozadi V.I.Loginova. Muallif ijtimoiy voqelik hodisasi sifatida bolalarning mehnat haqidagi bilimlarini rivojlantirishning besh darajasini, bosqichlarini ajratib ko'rsatdi va aniqladi. V. I. Loginovaning juda qimmatli deb tan olinishi kerak bo'lgan pozitsiyasi quyidagi so'zlar bilan ifodalangan: « Ijtimoiy voqelikni bilish inson ongining asosini tashkil qiladi, shaxs tuzilishidagi eng muhim tarkibiy qism bo'lib, uning ijtimoiy yo'nalishini, dunyoga munosabatini shakllantirishning ichki sharti bo'lib xizmat qiladi. Xususan, mehnat to'g'risidagi bilim darajasi mehnatga qiziqish, kognitiv faollikni rivojlantirish va mavjud mehnat jarayonlarini amalda bajarish qobiliyatiga bog'liqligi aniqlandi (bilim darajasining oshishi qiziqishning ortishi bilan birga keladi). mehnat jarayonlarini bajarish). Mehnat qilish muntazam tarzda bo’lib, unda hamma bolalar ishtirok etsa va kattalar mehnati bilan tanishtirilib borilsa, u tarbiya vositasiga aynaladi