MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI MUXIT TA’SIRIDA
TARBIYALASH
MUNDARIJA:
KIRISH.......................................................................................................................
I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI MUXIT TA'SIRIDA
TARBIYALASH VA PEDAGOGIK, PSIXOLOGIK O'RGANISH .........
1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni turli muhit tasirida tarbiyalashning prinsiplari
va
usullari
.............................................................................
1.2. Maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalashning o'ziga xos psixologik xususiyatlari…...........................................
II BOB MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA BOLALARNI
MUHIT TA'SIRIDA TARBIYALASH METODI ...........................................
2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijtimoiy rivojlanish usullari ……………
2.2 Maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy va ummuminsoniy qadriyatlar ruhida
tarbiyalash
metodi
............................................................................
XULOSA....................................................................................................................
KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Bugun O’zbekistonda maktabgacha yoshdagi bolalarga
ta’lim berish, rivojlantirish va tarbiya qilish davlat ta’lim siyosatining muhim
vazifasi hisoblanadi. 2019 yil 16-dekabr kuni O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
SH.M.Mirziyoyev Qnunchilik palatasi tomonidan 22 oktyabrda qabul qilingan va
14 dekabrda Senat tomonidan ma’qullangan ‘’Maktabgacha ta’lim va tarbiya
to’g’risidagi’’Qonunni imzoladi. Qonun maktabgacha ta’lim va tarbiyani bolalarni
o’qitish va tarbiya qilish, ularni aqliy, ma’naviy-axloqiy, estetik va jismoniy
rivojlantirish hamda umumiy o’rta ta’limga tayyorlashga qaratilgan uzluksiz
ta’limning bir qismi sifatida belgilaydi.
Inson ijtimoiy hayotga aralashar ekan, ijtimoiy munosobatlar ta’siriga
tushadi. Ijtimoiy munosobatlar o’zgarishi bilan shaxsning ma’naviy qiyofasi,yangi
dunyoqarashi,g’oya va tasavvurlari,jumladan axloqi ham,shuningdek,unga bo’lgan
qarashlar ham o’zgarib boradi. Har qanday shaxs o’z dunyoa qarashi, axloqiy
qoidalarni va ular ta'sirida shakllangan odat va ko’nikmalarn o’zlashtirib borishi
bilan birga, aniq ijtimoiy voqealarga, o’zini o’rab olgan narsa va hodisalarga,
kishilarning xatti-harakatlarga, yurish-turish va muomalalariga muayyan hayotiy
muayyan hayotiy mavqeda turib, maqsadga muvofiq tarzda baho beradi. Axloq
so'zi - lotincha «myeros», ya'ni moral, mantiq so'zidan kelib chiqib, u hech qayerda
qat'iy yozib qo'yilmagan ijtimoiy qonundir. Inson kundalik hayotida undan (axloq
normalaridan norma sifatida foydalanadi. Axloqiy tarbiya normalari har bir
jamiyatning huquqiy normalariga asos bo'ladi. Axloqiy tarbiyada kishi axloqiy
bilimlarni o'zlashtiribgina qolmay, har qanday vaziyatlarda o'zini ana shu
normalarga munosib tuta oladigan kishilar axloqiy tarbiyalangan hisoblanadi.
Axloqiy tarbiyalangan kishida barqaror ma'naviy motivlar shakllangan bo'ladi. Bu
motivlar esa o'sha kishini jamiyatda munosib xulq-atvorga rag'batlantiradi. Yosh
avlodni jamiyatga, mehnatga, o'ziga munosabatni ochib beruvchi ma'naviy
fazilatlarga muvofiq ravishda tarbiyalash tarbiyalanuvchi shaxsni, axloqiy
tarbiyaning pedagogik va psixologik asoslarini chuqur bilishni talab qiladigan
murakkab jarayondir.
2
Axloqiy bilimlarni ongli ravishda o'zlashtirib olishgina o'quvchilarga
atrofdagi kishilar xatti-harakatidagi qaysi jihatlar yaxshi-yu, qaysilari yomon
ekanligini anglab olishga yordam beradi. Axloqiy tushunchalaming turli yosh
davrlarida shakllanish darajasi Axloqiy onglilik Axloq ijtimoiy ong shakllaridan
biri bo'lib, muayyan jamiyatda yashovchi kishilar amal qilishi zarur bo'lgan ma'lum
xatti-harakat qoidalari yig'indisidir. Axloq odamlarning bir-biriga, jamiyatga,
davlatga, xalq mulkiga, oilaga munosabatini muayyan tartibga soladigan xatti-
harakat qoidalari tizimida namoyon bo'Iadi.
Axloq - kishining ichki olami, e'tiqodi, fazilatlari sifatida mavjud bo'lsa,
odob - shaxsning ko'zga tashlanadigan mulozamati, xulq-atvori, muomala-
munosabatlarida namoyon bo'Iadi. Qadimgi faylasuflar-u, donishmandlar ijodida
odob-axloq malasalari markaziy o'rinni egallab kelgan. Ular axloq-odobni
jamiyatning «poydevori» deganlar. Shuning uchun jamiyatning har bir a'zosining
xulqi-odobiga alohida e'tibor bilan qaraladi. Muqaddas Qur'oni Karimda va
payg'ambarimiz Muhammad Alayhissalomning hadislarida insoniy axloq-
odobning barcha qirralari o'z ifodasini topgan. Quyidagi hadislarni misol tariqasida
keltirishimiz mumkin: «Farzandlaringizni izzat-ikrom qilish bilan birga axloq-
odobini ham yaxshilangizlar», «Men barcha yaxshi axloqni takomillashtirish
uchun yuborilganman», «Mo'min kishida quyidagi ikki xislat bo'lmasligi kerak:
baxillik va axloqsizlik».
Ma'lumki, ota-bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo'lmish ilm-u ma'rifat,
ta'lim va tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti deb
bilganlar. Albatta, ta'lim-tarbiya - ong mahsuli, lekin ayni vaqtda ong darajasi va
uning rivojini ham belgilaydigan, ya'ni xalq ma'naviyatini boyitadigan eng muhim
omildir»
Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha yoshdagi bolalarni muxit ta’sirida
tarbiyalash va ochib berish.
Kurs ishining vazifasi:
Maktabgacha yoshdagi bolalarni turli muhit tasirida tarbiyalashning prinsiplari
va usullar
3
Maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalashning o'ziga xos psixologik xususiyatlari
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijtimoiy rivojlanish usullari
Maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy va ummuminsoniy qadriyatlar ruhida
tarbiyalash metodi
Kurs ishining ob’ekti: Maktabgacha ta’lim tashkiloti
Kurs ishining predmeti: Mavzuni yoritib berishda hizmat qilgan,
adabiyotlar, o’quv qo’llanmalar, dissertatsiyalar va ilmiy maqolalar kurs ishini
pridmeti bo’lib hizmat qiladi
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2-ta bob, 5 ta reja, xulosa va
foydalanilgan adabiyotar ro’yxatidan tashkil topgan, 32 betdan iborat.
4
I BOB MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI MUXIT TA'SIRIDA
TARBIYALASHVA PEDAGOGIK, PSIXOLOGIK O'RGANISH
1.1 Maktabgacha yoshdagi bolalarni turli muhit tasirida tarbiyalashning
prinsiplari va usullari
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 30.09.2017-yilda “Maktabgacha
ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi
PF–5198-sonli farmonida ham maktabgacha ta’lim muassasalarida yosh bolalarni
milliy va umuminsoniy qadriyatlar, insonparvarlik va yuksak ma’naviyat ruhida
tarbiyalash, ularning qalbi va ongiga mustaqillik, milliy o‘zlikni anglash g‘oyalarni
yanada chuqur singdirish, “ommaviy madaniyat” ko‘rinishidagi yot g‘oyalarga
qarshi immunitetni mustahkamlashga yo‘naltirilgan tadbirlarni amalga oshirish
kabi fikrlar ilgari surilgan.
Xalqimiz farzandlarini doimo tabiatga mehrli bo‘lish tevarak-atrof, suv,
havo, tuproq hayvonot olamini asrab-avaylash, insonni oliy qadriyat deb bilish,
uning haq-huquqlarini himoya qilish ruhida tarbiyalagan. Bular haqida ham
shunday beboho o‘git va yo‘l-yo‘riqlar, umuminsoniy ahamiyatga molik fikrlar
bayon etilganki, ular hozirga qadar ham o‘z qimmatini yo‘qotmagan.
Bog’cha tarbiyalanuvchilari ongida yuqoridagi fazilatlarni shakllantirishda
oila va tarbiyachi hamkorligi alohida o‘rin tutadi.Ta’lim jarayonida maktabgacha
ta’lim muassasasi bilan uy, pedagogik jamoa bilan ota-ona hamjihatligi yaxshi
samara berishi amalda isbotlangan. Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy
tarbiyalashda oilada ota- ona, aka-uka hamda opa-singillarning ham alohida o’rinni
egallashi bu oiladagi muhutga juda ham bog’liq deb hisoblasak bo’ladi. Barkamol
avlodning tarbiyasi haqida gapirar ekanmiz Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning
“Kelajak – bog’chadan boshlanadi” degan fikrlari beixtiyor yodimizga keladi.
Darhaqiqat bog’cha bu bolalarimizning ham tarbiyaviy ham intellectual
bilimlarning olishilari uchun debocha dargoh hisoblanadi. Axloq –arabcha xulq
atvor ma’nosini bildiradi. U ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib ijtimoiy
munosabatlar hamda shaxs hattiharakatini tartibga soladigan qonun qoidalar
majmuidir.
5
Axloq-shaxs yoki guruh faoliyatini baholashorqali jamiyatdagi
munosabatlarni boshqarish mehanizmi hisoblanadi. Har qaysi millat yoki xalqning
ma'naviyati uning bugungi hayoti va taqdirini, o’sib kеlayotgan farzandlarining
kеlajagini bеlgilashda shak-shubhasiz hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Binobarin,
ma'naviyatga qarshi qaratilgan har qanday tahdid o’zo’zidan mamlakat
xavfsizligini, uning milliy manfaatlarini, sog’lom avlod kеlajagini ta'minlash
yo’lidagi jiddiy xatarlardan biriga aylanishi va oxir-oqibatda jamiyatni inqirozga
olib kеlishi mumkin.”– dеb ta'kidlaydi.. Asriy qadriyatlarimiz tiklanmoqda.
Xalqimiz ma'naviyati o’zining tabiiytarixiy, milliy, diniy va falsafiy
sarchashmalariga qaytmoqda. Ayniqsa ma'naviy mеroslarimizni o’rganish, buyuk
allomalarimiz va ulug’ ajdodlarimizning muborak nomlari xalqimizga qaytarilishi,
tilimiz va dinimiz rivojlanishi uchun sharoit yaratilgani o’zbеk ma'naviyati uchun
buyuk xaloskorlik va millatimizning kеlajak taraqqiyoti uchun qudratli kuch, omil
bo’ldi. Mustaqillik sharoitida, yoshlarga ta'lim-tarbiya bеrishda, yuqorida ko’rsatib
o’tganimizdеk, ma'naviy yеtuk insonlarni tarbiyalashda ma'naviy mеrosimizga
munosabatimiz, uning bugungi va ertasi, qanday bo’la oladi, komil inson
mеzonlarida tarbiya topayotgan bugungi yoshlarimiz mamlakatimizning
barqarorligi, taraqqiyotida egallaydigan o’rni, umuman, yuksak ma'naviyatli
jamiyatni barpo etish, boshqa ilg’or xalqlarda bo’lgani kabi, bizning millatimiz,
jamiyatimiz uchun o’zining dolzarbligini hеch qachon yo’qotmasligi milliy
ma'naviyatimiz qanchalar tеran ekanligidan dalolat bеradi. Vatanimiz zaminida
kamolotning poydеvori oilada bunyod etiladi. Asrlar davomida shakllangan
an'anayu udumlarimiz, ijtimoiy ma'naviy qadriyatlarimiz barhayotligini ta'minlab,
avloddan-avlodga yеtishiga xizmat qilayotgan ham shubhasiz oila qo’rg’onidir.
Qolavеrsa, oila bugungi kunga kеlib butun dunyoda, hatto shaxs individualizmi har
narsadan ustun qo’yiladigan g’arb mamlakatlarida ham jamiyat ustuni,insonga
o’zligini anglatuvchi dargoh sifatida tan olinmoqda. Oilaga jamiyat instituti
maqomi bеrilganiyoq uning mustahkamligi jamiyat ravnaqi uchun naqadar
ahamiyatli ekanidan dalolatdir.Jumladan, yurtboshimizning quyidagi fikrlari
so’zimizning yorqin isbotidir: “Aqli raso har qaysi inson yaxshi anglaydiki, bu
6
yorug’ dunyoda hayot bor ekan, oila bor. Oila bor ekan, farzand deb atalmish
bebaho ne’mat bor.
Farzand bor ekan, odamzot hamisha ezgu orzu va intilishlar bilan
yashaydi.Shaxsan menga «nasl» va «nasiba» degan so’zlar o’rtasida qandaydir
ilohiy bog’liqlik bordek tuyuladi. Albatta, har bir bandaga rizk-nasibani Olloh
taolo beradi. Lekin bu xayotda nasibasi butun va to’la bo’lishi uchun insonning
o’zi ham chin dildan intilishi, zurriyodini sog’lom muhitda tarbiyalashi katta
ahamiyatga ega ekanini unutmasligimiz zarur. Bugungi kunda bizning qilayotgan
barcha ishlarimiz farzandlarimizning baxtu saodati, ularning yorug’ kelajagi uchun
amalga oshirilmoqda. Lekin baxtu saodat faqat boylik, molu mulk bilan
belgilanmaydi. Odobli, bilimdon va aqlli, mehnatsevar, iymon-e’tiqodli farzand
nafaqat ota-onaning, balki butun jamiyatning eng katta boyligidir
Maktabgacha yoshdagi axloqiga jiddiy ta’sir ko’rsatadigan omillardan biri
shuki yosh davrdagi bolalar kattalarga ta’qlid qiladilar.Oilaviy marosimlarda
oilada katta yoshdagi insonlarning bir biriga va atrof muhutga, bo’ladigan
voqiylikka bo’lgan munosabatlari albatta kichik yoshdagi bolalarga ham yo ijobiy
yoki salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.Shu o’rinda maktabgacha yoshdagi bolalarni
maktabgacha ta’lim muassasalarida tahsil olishi ham bog’cha va ota-onalar
o’rtasidagi hamkorlikni kuchaytirishi zarurligini alohida aytsak bo’ladi.Oiladagi
tarbiya o’z xususiyati jihatidan boshqa maskanlardagi tarbiyadan ajralib
turadi.Bunda asosiy omil ota-onaning o’z farzandlariga muhabbati va mehrini
shunga javoban farzandlarning ota-onasiga nisbatan mehru-oqibatini ko’rish
mumkin. Bola, ayniqsa, ilk yoshlarida ko‘proq oilaning ta’sirida bo‘ladi. Oila
kichkintoyni asta-sekin kichik ijtimoiy guruhdan katta ijtimoiy hayotga olib
chiqish, unga ko‘nikma hosil qilishi hamda uning fikr doirasini kengaytira
borishga qodir dargohdir.Ushbu jarayonlar davrida oilaviy marosimlarning bola
axloqiga ijobiy ta’sirlarini ko’rishimiz mumkin bo’ladi. Maktabgacha yoshdagi
bolalarda tarbiyalanadigan axloqiy xususiyatlar, xulq-atvor qoidalari orasida
insonparvarlik muhim o‘rin tutadi. Insonparvarlik hissi axloq normalari va
qoidalarini o‘rgatish asosida rivojlanadi. Buning uchun bolalarni oilaviy
7
marosimlar va urf odatlar orqali yaxshi ishlar qilishga o‘rgatib borish kerak.
Insonparvarlikni tarbiyalashda bolalarning yoshini e’tiborga olish lozim. Ularga
quyidagi tushunchalar ilk yoshidanoq tushuntirib boriladi: bola buni anglay
olmaydi, deb hisoblash noo‘rin. Yiqilib tushgan bolani o‘rnidan turishga yordam
berish, o‘simlik va hayvonlarni parvarish qilish, o‘yinchog‘ini o‘rtog‘iga berib
turish, tik turgan kishiga joy berish, eng muhimi bolaga olilada oilaviy
marosimlarda kattalarga bo’lgan e’ribor hurmat va izzatda boshqalarga
ko‘rsatilgan xizmatni bola o’z ko’zi bilan ko’rishi uning axloqiy tarbiyalanishida
juda katta ijobiy ta’sir qiladi va bu katta o’zgarishlarga olib keladi. Oilaviy
marosimlar xalq ma’naviyatining tarkibiy qismi, muhim axloqiy qadriyati,
ta’sirchan tarbiya vositasi sanaladi.
Oilaviy marosimlar jarayonida namoyon bo’ladigan axloqodob, mehr-oqibat
kabi xislatlar yoshlar ma’naviyati shakllanishida muhim ahamiyatga eag. Xalq
an’analari qadrlanadigan oilalarda tarbiya topgan yoshlar ibratli axloqi bilan bosh
qalardan ajralib turadi. Bunday oilalardan jinoyatchi, bezori kishilar chiqmaydi.
Shu bois xalq an’analari va oilaviy urf-odatlar yordamida yoshlarni tarbiyalash
muhim ahamiyat kasb etadi.. Ajdodlarmiz asrab-avaylab kelgan urfodatlarmizni,
sharqona odobimizni, naslimiz pokligini, buyukligimizni asrab-avaylab kelgusi
avlodga yetkazish siz-u bizning qo’limizdadir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni
axloqiy tarbiyalashda ota-ona tomonidan beriladigan e’tibor shu bilan birga
oiladagi muhit qolaversa oilaviy marosimlarning nihoyatda katta o’ringa ega
ekanligini kundalik turmush hayotimizga singib ketganligidan ham ko’rishimiz
mumkin.
8
1.2. Maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida
tarbiyalashning o'ziga xos psixologik xususiyatlari
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari -
ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlari nazarda to’tgan xolda,
tarbiyachilarning tarbiyalanuvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o’zaro
amaliyva nazariy muloqatida namoyon bo’ladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi
bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda uning mohiyatini
tushunib yetish kerak. Qadriyatlar o’zining mohiyatiga ko’ra bir necha turga
bo’linadi. Jumladan, inson va uning hayoti eng oliy qadriyat hisoblanadi. Inson
yuq joyda biron narsaning qadr qimmati haqida so’zlash bema’nilikdir. Shuning
uchun ham inson qadr qimmatini e’zozlash, uning turmushini yaxshilash, bilimi va
madaniy saviyasini rivojlantirish, sog’lig’ini saqlash, hayotini himoya qilish
davlatimiz siyosatining asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Jamiyatimizda ro’y
berayotgan tub o’zgarishlarning, islohotlarning archasi kishilar hayoti to’q, boy,
go’zal bo’lishi, inson o’zini chinakam erkin his etishi, o’z mehnati natijasining, o’z
taqdirining, o’z mamlakatining egasi bo’lishini ta’minlashga qaratilgandir.
Kishining qurshab turgan cheksiz ko’p narsa.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari -
ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlari nazarda to’tgan xolda,
tarbiyachilarning tarbiyalanuvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o’zaro amaliy
va nazariy muloqatida namoyon bo’ladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni
umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda uning mohiyatini tushunib yetish
kerak. Qadriyatlar o’zining mohiyatiga ko’ra bir necha turga bo’linadi. Jumladan,
inson va uning hayoti eng oliy qadriyat hisoblanadi. Inson yuq joyda biron
narsaning qadr qimmati haqida so’zlash bema’nilikdir. Shuning uchun ham inson
qadr qimmatini e’zozlash, uning turmushini yaxshilash, bilimi va madaniy
saviyasini rivojlantirish, sog’lig’ini saqlash, hayotini himoya qilish davlatimiz
siyosatining asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Jamiyatimizda ro’y berayotgan tub
o’zgarishlarning, islohotlarning archasi kishilar hayoti to’q, boy, go’zal bo’lishi,
inson o’zini chinakam erkin his etishi, o’z mehnati natijasining, o’z taqdirining, o’z
9
mamlakatining egasi bo’lishini ta’minlashga qaratilgandir. Kishining qurshab
turgan cheksiz ko’p narsa va archamizga yaxshi ma'lumki, har bir davlatning
barqaror taraqqiyoti hamda rivojlanishi inson omiliga, xususan, yosh avlodning
ilmiy, ijodiy va ma'naviy salohiyatiga bog’liq. Bugungi kunda yoshlar tarbiyasi
muammolari dеyarli barcha mamlakatlar uchun umumiy masaladir. Yoshlar
tarbiyasi mavzusi bo’yicha O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Sh.Mirziyoеv
BMT Bosh Assamblеyasi 72- sеssiyasida shunday dеdi: “Bugungi dunyo yoshlari
– son jihatidan butun insoniyat tarixidagi eng yirik avloddir, chunki ular 2 milliard
kishini tashkil etmoqda.Sayyoramizning ertangi kuni, farovonligi farzandlarimiz
qanday inson bo’lib kamolga еtishi bilan bog’liq. Bizning asosiy vazifamiz –
yoshlarning o’z salohiyatini namoyon qilishi uchun zarur sharoitlar yaratish,
zo’ravonlik g’oyasi “virusi” tarqalishining oldini olish. Buning uchun yosh avlodni
ijtimoiy qo’llab-quvvatlash, uning huquq va manfaatlarini himoya hilish borasidagi
ko’p tomonlama hamkorlikni rivojlantirish lozim, dеb hisoblaymiz. O’zbеk
xalqining asriy an'analari, jumladan, tarbiya sohasidagi an'analari ajdodlarimizning
tabarruk dini bilan bog’liq.
Yoshi kattalarga salom bеrish, ularni hurmat qilish, yoshi kichiklar va
kuchsizlarni avaylash, ilm olish va kasb o’rganishga da'vat, halol mеhnat qilishga
chaqirish, qo’shnilar bilan xushmuomala bo’lish kabi an'analar ozbeklar oilalarida,
ularning dinga munosabatlaridan qat'iy nazar, yoshlarga singdirib kеlingan.
Yoshlar tarbiyasida islom ma'rifatining muhim o’rnini e'tiborga olib, O’zbеkiston
Rеspublikasining Prеzidеnti Sh.M.Mirziyoеv 2017-2018-yillarda qator g’oyalar va
tashabbuslarni ilgari surdi. Jumladan, Samarqand viloyatida Imom Buxoriy xalqaro
ilmiy tadqiqot markazi, Tеrmizda Imom Tеrmiziy ilmiy tadqiqot markazi va
Toshkеntda O’zbеkistondagi Islom sivilizatsiyasi markazini tashkil qilish
to’g’risida davlat rahbari va Vazirlar Mahkamasining tеgishli qarorlari habul
qilindi.
Buyukajdodlarimizning bеbaho ilmiy-ma'rifiy mеroslarini o’rganishdan
tashqari, ushbu muassasalarning asosiy vazifasi yoshlarni buyuk va shonli
o’tmishga hurmat hamda iftixor bilan qarash, ulug’ ajdodlarga munosib avlod
10
bo’lishga, ilm va ma'rifat olishga intilish ruhida tarbiyalashdan iborat.Maktabgacha
ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlarining milliy shakllarini
rivojlantirish maktabgacha ta’lim tashkiloti oldiga qo’yilgan muhim
vazifalardandir. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning qiziqish va qobiliyatlari
-ma’naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlari nazarda to’tgan
xolda,
tarbiyachilarning tarbiyalanuvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o’zaro amaliy
va nazariy muloqatida namoyon bo’ladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni
umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashda uning mohiyatini tushunib yetish
kerak. Qadriyatlar o’zining mohiyatiga ko’ra bir necha turga bo’linadi. Jumladan,
inson va uning hayoti eng oliy qadriyat hisoblanadi. Inson yuq joyda biron
narsaning qadr qimmati haqida so’zlash bema’nilikdir. Shuning uchun ham inson
qadr qimmatini e’zozlash, uning turmushini yaxshilash, bilimi va madaniy
saviyasini rivojlantirish, sog’lig’ini saqlash, hayotini himoya qilish davlatimiz
siyosatining asosiy yo’nalishini tashkil etadi. Jamiyatimizda ro’y berayotgan tub
o’zgarishlarning, islohotlarning archasi kishilar hayoti to’q, boy, go’zal bo’lishi,
inson o’zini chinakam erkin his etishi, o’z mehnati natijasining, o’z taqdirining, o’z
mamlakatining egasi bo’lishini ta’minlashga qaratilgandir.
Maktabgcaha ta’lim tashkilotlarida yosh avlodlarimizga el-u yurt, xalq,
millat va Vatan manfaatlarini anglash, ularning shon-shuxratini yanada oshirish,
ilm-u fanni va madaniyatini, ajdodlarimiz boy merosini, tarixi, dini va
qadriyatlarini o’rganish, munosib baholash borasidagi tarbiyachilarimizning
faoliyatlari katta axamiyatga ega. Maktabgacha yoshdagi bolalarni milliy
qadriyatlar asosida tarbiyalashda, milliy-ma’naviy, etnik qadriyatlarni yoshlar
ongiga samarali singdirishda maktabgacha ta’lim tashkilotida milliylik va milliy
ma’naiy qadriyatlar uyg’unligi mavzusida olimlar, yozuvchi va shoirlarning xayoti
va ijod yo’liga oid bo’lgan videofilmlarni qo’yib ko’rsatib borsak maqsadga
muvofiq bo’lar edi.
Albatta, har bir xalq o’z milliy qadriyatlari qobig’idagina o’ralib qolmasligi
kerak. Boshqa millatlarning qadriyatlarini o’rganish hamma vaqt ham
11
taraqqiyotningomillaridan biri bo’lib kelgan. Qadriyatlar qanchalik bir-biriga
yaqinlashib, ta’sir ko’rsatmasin, har bir millat uchun ma’naviy kamolotning asosiy
yo’li va mezoni milliy qadriyatlar bo’lib qoladi. Biron millatning yaxshi urf
odatlari, marosimlari qachonki boshqa millat ruhiga, milliy ma’naviy ehtiyoji va
talablariga mos kelgandagina Shu mıllat hayotida chuqur tomir otish imkoniga ega
bo’ladi. Har bir xalq qadrlagan narsa yoki hodisa, birinchi navbatda, uning milliy
ma’naviyati bilan bog’liq bo’ladi. Milliy qadriyatlar ham qandaydir o’zgarmas
hodisa emas. Millat taraqqiyoti bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy
hayotning takomillashib borishi, yashash va mehnat qilish Sharoitlari o’zgarishi
bilan milliy qadriyatlar ham rivojlanib borishiga imkon yaratiladi. Maktabgacha
ta’lim yoshidagi bolalarni umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalash, bu yosh
avloddan milliy g’oya asosidagi tafakkur , chuqur bilim va ixtisoslikni talab
kilmokda . Uning negizi-milliy qadriyatlarimizdir. « Yangicha yashash , ozod va
obod Vatan erkin va farovon xayot kurish tuygusi esa yosh avlod oldiga keksa
avlodga qaraganda mas’uliyatlirok vazifalarni qo’ymokda . Xususan , ong va
tafakkur xamda ma’naviy qadriyatlardagi uzgarishlar xayot talabidan orkada
kolayotganligi ma’naviy saloxiyatdagi qusurlar bilan bog’liqdir .
12
II BOB MAKTABGACHA TA'LIM TASHKILOTLARIDA BOLALARNI
MUHIT TA'SIRIDA TARBIYALASH METODI
2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ijtimoiy rivojlanish usullari
Bola maktabgacha yoshda o’zi va atrofidagi odamlar bilan muloqot qilish
haqida ko’p narsalarni bilib oladi.
Bolalik - bu kelajakdagi hayotga tayyorgarlik emas, balki haqiqiy, yorqin,
o’ziga xos, noyob hayot inson hayotining eng muhim davri! Va bolalik qanday
o’tganidan, bolaligida bolani qo’li bilan boshqarganidan, uning ongi va qalbiga
atrofdagi dunyodan nima kirganligi, bu bugungi chaqaloq qanday inson bo’lishiga
bog’liq. V. A. Suxomlinskiy. Muammoning dolzarbligi. Zamonaviy dunyoda
muammo ijtimoiy rivojlanish yosh avlod eng dolzarb mavzulardan biriga
aylanmoqda. Ota-onalar va o’qituvchilar bu dunyoga kelgan bola o’ziga ishongan,
baxtli, aqlli, mehribon va muvaffaqiyatga erishish uchun nima qilish kerakligi
haqida har qachongidan ham ko’proq tashvishlanmoqdalar.
Maktabgacha davr bolaning dunyoga kirishi uchun juda muhimdir ijtimoiy
munosabatlar, jarayon uchun ijtimoiylashuv, bu L. S. Vygotskiyning fikriga ko’ra
«Insoniyat madaniyatiga aylanish». Uslubiy asos ijtimoiy rivojlanish falsafaning
yagona jarayon bilan tavsiflanadigan inson va jamiyat o’rtasidagi
munosabatlardagi pozitsiyasidir.
Ijtimoiy taraqqiyot - bu ijtimoiylashuvning yagona jarayoni -
individualizatsiya Bola uch yoshga to’lganda uning atrofidagilarga munosabati
hamda qiziquvchanligi kuchayadi. Shuningdek, bolalarning o‘rtoqlari bilan
birgalikda faoliyatga kirishishga moyilligi oshadi. Bu jarayonda ular hamma ham
aynan ular kabi o’ylamasligini va ularning har bir o’yindoshining o’ziga xos
fazilatlari borligini, ba’zilari jozibali, ba’zilari esa yo’qligini tushunishadi. 3
yoshga to‘lgan bolalarning ba’zi bolalarga qarab intilganini va ular bilan do’stlik
rishtalarini rivojlantira boshlaganini ko’ramiz.
Bunday do’stliklarni yaratishda, bolalar o’zlarining har birida o’ziga xos
fazilatlarga ega ekanligini bilib olishadi, bu esa ularda yoqimli hislarni his qilishi,
13
ya’ni o’z-o’zini hurmat qilish uchun muhim turtki beradigan holat kuzatiladi.
Maktabgacha bolalik davrida bolaning nutqi va tafakkuri faol rivojlanmoqda.
Bolaning shaxsiyatining rivojlanishi turli xil faoliyatlarda tengdoshlari va kattalar
bilan muloqot qilishda eng samarali hisoblanadi. Maktabgacha yoshdagi bolaning
ijtimoiy rivojlanishini umumiy tushunchasiz tasavvur etib bo’lmaydi
ijtimoiylashuv.Ijtimoiylashuv - bu o’quvchining jamiyatda mavjud bo’lgan
ijtimoiy-axloqiy me’yorlar va xulq-atvor qoidalarini o’zlashtirish jarayoni.
Ijtimoiylashuv - bu butun hayot davomida davom etadigan doimiy jarayon.
Maktabgacha yoshdagi bolalikda bu birinchi navbatda ijtimoiy hayot normalarini
o’zlashtirishdir. Bolaning ijtimoiy rivojlanishida etakchi o’rinni o’z xalqining
axloqiy qadriyatlarini o’zlashtirish va keyinchalik umuminsoniy axloqiy
qadriyatlarni bilish va egallash egallaydi. Ijtimoiy taraqqiyot bilan chambarchas
bog’liq maktabgacha yoshdagi bolalarning axloqiy tarbiyasi.Maktabgacha
yoshdagi bolalarning axloqiy xulq-atvori tajribasi kattalar bilan muloqot jarayonida
shakllanadi va tengdoshlari bilan turli xil qo’shma tadbirlar va munosabatlarda
mustahkamlanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning yuqori sezuvchanligi, asab
tizimining plastikligi tufayli oson o’rganish muvaffaqiyatli bo’lish imkoniyatlarini
yaratadi axloqiy tarbiya va shaxsning ijtimoiy rivojlanishi. Maktabgacha yoshdagi
bolalarni axloqiy tarbiyalashning etakchi vazifasi insonparvarlik munosabatlarini
tarbiyalashdir. Ushbu munosabatlar shakllanishi uchun axloqiy tarbiyaning tarkibiy
qismlarini bilish zarur. Bu birinchi navbatda axloqiy ongni, axloqiy his-
tuyg’ularni, axloqiy xulq-atvorning ko’nikmalarini va odatlarini shakllantirishdir.
Axloqiy tarbiya tizimida ushbu tarkibiy qismlar birdamlikda namoyon bo’ladi.
Shaxsiyatning axloqiy va ijtimoiy rivojlanishi bolalar axloqiy munosabatlarga
kirishish jarayonida sodir bo’ladi. Maktabgacha yoshda allaqachon ushbu
munosabatlar kattalarning ma’lum qoidalari, ko’rsatmalari va talablari asosida
qurilgan. Axloqiy tarbiya jarayoni, biz allaqachon aytib o’tganimizdek, bola
shaxsining ijtimoiy rivojlanishidan tashqarida mumkin emas. Fuqarolik,
mehnatsevarlik, muomala va xulq-atvor madaniyati asoslarini tarbiyalash -
bularning barchasi maktabgacha yoshda, agar bolalar kattalar va tengdoshlari bilan
14
munosabatlarda faol ishtirok etsa va o’zlarini baholashni va bilishni o’rgansalar,
mumkin.
Yoshlik davrida bolalar oilada kattalar bilan, do’stlari va qarindoshlari
davrasida, bolalar bog’chasida muloqot qilishlari kerak - bu kognitiv aloqa deb
ataladigan asr. O’yin davomida, sayr paytida bolalar ko’p savollar berishadi.
Bolalar uchun kattalar hamma narsani biladigan, barcha savollarga javob beradigan
va kerakli ma’lumotlarni beradigan odamdir. Kichikroq maktabgacha yoshdagi
bola uchun kattalar shubhasiz hokimiyatdir va bolalar ularga so’zlar va xatti-
harakatlar bilan taqlid qilishga harakat qilishadi. Bu yoshda ular nusxa
ko’chirishga moyil. O’rta va katta maktabgacha yoshdagi oddiy muloqot va
kattalar xatti-harakatlarini nusxalash endi bolani qoniqtirmaydi, u hamkorlik,
birgalikdagi faoliyat va ushbu faoliyatda ma’lum natijaga erishishni xohlaydi. 6-7
yoshdan boshlab, bola hisob-kitob qilishni xohlaydi, uning fikrlarini diqqat bilan
tinglaydi, uning muvaffaqiyatsizliklariga hamdard bo’lgan kattalarga sezgir.
Kattalar va maktabgacha yoshdagi bolalar o’rtasidagi aloqa oson emas. Bolani
haqiqiy dunyo bilan tanishtirish, uning qiziqishlarini qondirish asosan kattalarning
xatti-harakatlariga bog’liq. Boshqacha qilib aytganda, kattalar bolaning ijtimoiy
rivojlanishiga yordam berishi kerak. Bolalarning axloqiy tarbiyasida va ularning
ijtimoiy rivojlanishida bir xil ahamiyatga ega tengdoshlari bilan muloqot.Bolalik
dasturida «Bolalar orasida bola» deb nomlangan maxsus bo’lim mavjud. Bu erda
tarbiyachi uchun maktabgacha yoshdagi bolalar o’z tengdoshlarining kayfiyatini
tushunishni, zaiflarni qanday himoya qilishni va himoya qilishni bilishni va
bolalarga g’amxo’rlik qilishda yordam berishni o’rganishlari muhimdir. Asosiy
narsa - bolalarga nima uchun bolalar bog’chasida, keyin esa maktabda ba’zi
qoidalarga rioya qilish kerakligini tushunishga o’rgatish.
Katta maktabgacha yoshda, tengdoshlari bilan munosabatlarda bolalar
xayrixohlik, sezgirlik, g’amxo’rlik va o’zaro yordamga tayyor bo’lishlari kerak.
Kattalar va tengdoshlar bilan o’zaro munosabatlar jarayonida bolaning ijtimoiy
rivojlanishi ham faolroq bo’ladi. U o’zini qadrlashni, o’zini o’zi bilishni o’rganadi.
15
Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalash ko’proq bog’liqdir dan hissiy
soha bola, uning tajribalari.Chagrin va quvonch, zavq va xijolat - bularning
barchasi maktabgacha yoshdagi bolalarga xosdir. Shu sababli, bolalarning axloqiy
tarbiyasi va ijtimoiy rivojlanishi adabiyotlardan, filmlardan yorqin misollarni talab
qilishi, bolalarning ertaklarni tayyorlashda, qo’g’irchoq teatrini yaratishda ishtirok
etishi va hokazolarni talab qilishi tabiiydir va hokazo. Bunday tadbirlarda
bolalarda paydo bo’ladigan axloqiy tuyg’ular qo’shma faoliyat uchun o’ziga xos
turtki bo’lib xizmat qiladi. bolalar va kattalar, ijobiy axloqiy munosabatlarni
shakllantiradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijtimoiy rivojlanishi va ularni
axloqiy tarbiyalash bilan bog’liq o’z vatanining madaniyati,uning o’tmishi va
hozirgi kuni. Vatanga, uning madaniy merosiga bo’lgan muhabbatni tarbiyalash,
avvalo, ayrim tarixiy voqealarga qiziqishni shakllantirishni, o’z xalqining madaniy
merosiga hurmat tuyg’usini tarbiyalashni nazarda tutadi. Ushbu ish bolalarning
yoshi va ularning hayotiy tajribalarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
Vatan haqidagi she’rlar, qo’shiqlar, tarixiy mavzudagi hikoyalarni o’qish,
dostonlar - bularning barchasi fuqarolik tarbiyasiga, o’z xalqining urf-odatlarini
tushunishga yordam beradi.
Axloqiy tarbiya eng samarali tarzda amalga oshiriladi turli xil turlari
faoliyat,
chunki bolaning faoliyatidagi ishtiroki xarakter xususiyatlari va shaxsiyat
xususiyatlarini shakllantirishda iz qoldiradi. Tarbiyachining xulq-atvori, uning
bolalarga munosabati, unga qo’yiladigan talablar bolaning shaxsiyatini
shakllantiradi va bola shaxsiyatining umumiy yo’nalishi nihoyatda muhim - u
yaratuvchi, faol faol yoki iste’molchi, o’zi uchun har kimdan iloji boricha ko’proq
narsani olishga intiladigan egoist sifatida o’sadi. Bolalarni axloqiy tarbiyalash
mazmunini rejalashtirishda yosh guruhlari, tarbiyachi bolalarda qanday axloqiy
fazilatlarni tarbiyalaydi, bir vaqtning o’zida qanday vosita va usullarni qo’llaydi,
deb o’ylaydi. Shunday qilib, maqsadga muvofiqlikni oshirishda tarbiyachi
bolalarni o’z faoliyati uchun maqsad qo’yishga o’rgatadi, so’ngra bolalarga ushbu
maqsadga qanday erishish kerakligini aytadi, vazifani bajarish uchun namuna
16
keltiradi, bolalar bilan birgalikda maqsadga erishish yo’llarini belgilaydi.
Astasekin, bolalar mustaqil ravishda o’yin maqsadi, tirik burchakda ishlash
maqsadi va boshqalarni belgilashni o’rganadilar. Maktabgacha yoshdagi bolalarga
kamtarlik o’rgatiladi, chunki bolalar ko’pincha o’zlari va ota-onalari haqida
maqtanish, xayol qilishni yaxshi ko’radilar. O’qituvchi esa bolaga uning
imkoniyatlarini, faoliyati natijalarini tanqidiy baholashga yordam beradi, bolalarni
kuchli va kuchsiz tomonlarini to’g’ri baholashga o’rgatadi.
Ijobiy axloqiy fazilatlarning shakllanishi tarbiyachilarning maqsadga
muvofiq izchil ishlarining natijasidir. O’rnatilgan nomaqbul fazilatlarni engish
uchun ishlash uchun katta sabr-toqat talab etiladi. Bolaning yomon xulq-atvorining
sabablari boshqacha: bola oilada buziladi va aksincha, unga etibor berilmaydi;
bolaga bo’lgan haddan tashqari muhabbat, uning har bir istagining zudlik bilan
bajarilishida va bolani doimiy ravishda jazolashda, oilada bir xil talablarning
etishmasligi va ularni taqdim etish tartibida namoyon bo’ldi.
O’qituvchi kuzatuvlar, ota-onalar bilan suhbatlar va maxsus diagnostika
yordamida bolaning o’zini tutish normasidan chetga chiqish sabablarini aniqlaydi,
yo’llarini belgilaydi tarbiyaviy ishlar u bilan bunday bolaning barcha ijobiy
ko’rinishlarini diqqat bilan kuzatib boradi va maqtash, rag’batlantirish, ishonch va
boshqalar tizimidan foydalanadi.
Shunday qilib, bolalarning axloqiy tarbiyasi va ijtimoiy rivojlanishi
maktabgacha yosh ko’p qirrali jarayon bo’lib, uni amalga oshirishda tarbiyachilar
va barcha maktabgacha ta’lim muassasalarining ijodiy yondashuvini talab qiladi.
Barcha ota-onalar o’sib-ulg’aygan farzandining tengdoshlari bilan muloqotda
muvaffaqiyatli bo’lishini orzu qiladilar. Zero, aynan muloqot orqali bolalarda
jamiyatdagi fe’l-atvor, xulq-atvor turi yotadi va shaxsiyat shakllanadi. Shuning
uchun ijtimoiy moslashuv maktabgacha yoshdagi bolalar uchun juda muhimdir.
Har qanday jamoaga kelganda, odamlarga odatlanib qolish va o’zlarini «ochib
berish» uchun vaqt kerak, bolalar esa ularning rivojlanishiga bevosita ta’sir
ko’rsatadigan jamoada yashashni o’rganadilar.
17
Bolalarning ijtimoiy tajribasini shakllantirish usullari quyida to‘xtalamiz.
Bolaning shaxsiyati uyg’un rivojlanishi uchun bolalarning ijtimoiy rivojlanishi
ajralmas pedagogik tizimga asoslangan bo’lishi kerak. Bolaning ijtimoiy mavqeini
shakllantirishga ta’sir qiluvchi usullarga quyidagi tadbirlar kiradi:faqat ijtimoiy
tajribani bilim va ko’nikma shaklida o’tkazish, balki ichki salohiyatni ochib
berishga ko’maklashish zarur. Jarayonda ijtimoiylashuv bola ikki turni o’rganadi
munosabatlar: «Men jamiyatdaman», «Men va jamiyat», bu Devid Iosifovich
Feldshteynning fikriga ko’ra, ikki darajadagi chegaralarni ifodalaydi bola
shaxsining ijtimoiy rivojlanishi Feldshteyn Devid Iosifovich psixologiya fanlari
doktori, professor, Rossiya Ta’lim akademiyasining muxbir-a’zosi, APSNning
to’liq a’zosi, psixologiya bo’yicha mutaxassis rivojlanish
Ijtimoiylashuv - individualizatsiya «Men jamiyatdaman» - ontogenez
davrlarining oraliq darajasi (1 yosh, 6 va 15 yosh) ob’ektiv dunyoning rivojlanishi
bilan tavsiflanadi, bola inson narsalar dunyosiga kiradi va ular bilan munosabatlar -
bu ijtimoiylashuv.
Lavozim o’zlashtirilmoqda «Men boshqalar bilan bir xilman»... Mavzu-
amaliy jihatlarning dolzarbligi mavjud tadbirlar: o’zlashtirish ijtimoiy tajriba;
ob’ektlarga ishlov berish usullarini o’zlashtirish; ularning harakatlarini baholash;
bayonot ijtimoiy mavqei «Men boshqalar qatoridaman» «Men va jamiyat» -
pozitsiya ontogenezning tugun bosqichlarida hosil bo’ladi (0, 3, 10, 17 yosh)...
Ontogenezning ushbu bosqichlarida bola yoqadi»Alohida» o’zlarini jamiyatdan,
o’zlarini sinab ko’rish, odamlar o’rtasidagi munosabatlar tizimidagi o’rnini
belgilash. O’zingizni anglashda sifat o’zgarishi mavjud «Men»... Vaziyatda «Men
boshqa odamlar bilan munosabatlarda tengman», «Men boshqalarga
o’xshamayman» bola uni ochib beradi»O’zlik, avtonomiya, mustaqillik» bu
individualizatsiya. Ushbu bosqichlarda insonni assimilyatsiya qilish bo’yicha
faoliyatni amalga oshirish munosabatlar: o’zingizni isbotlash istagi; boshqalar
tomonidan tan olinishi; jamiyatda tegishli pozitsiyani egallashga intilish
Lavozimlar «Men jamiyatdaman», «Men va jamiyat» jarayonida paydo bo’ladi
ijtimoiy rivojlanish bir necha bor, muntazam ravishda almashtiriladi, ammo sifat
18
jihatidan bir-biridan farq qiladi. Ijtimoiy va shaxsiy rivojlanish Bu bola o’zi
yashaydigan jamiyatning qadriyatlarini, urf-odatlarini, madaniyatini o’rganadi,
o’ynaydi, o’qiydi, kattalar va tengdoshlari bilan muloqot qiladi, boshqalarning
manfaatlari, jamiyatdagi xatti-harakatlar qoidalari va me’yorlarini hisobga olgan
holda yonida yashashni o’rganadi. Qoida sifatida, ijtimoiylashuv avloddan avlodga
bilim, qadriyat, munosabat, rol va urf-odatlarning asosiy o’tkazuvchisi bo’lgan
oilada amalga oshiriladi. Babunova T.M. Ijtimoiy rivojlanish Bu ichki jarayon va
natija rivojlanish o’z navbatida tashqi sharoitlar, shu jumladan, ta’sir ko’rsatadigan
insonning shaxsiy sohasi ijtimoiy jihatdan tashkil etilgan ta’lim Ijtimoiy
rivojlanish(ijtimoiylashuv) - assimilyatsiya jarayoni va undan keyin ijtimoiy va
madaniy tajribaning individual rivojlanishiiborat bo’lgan ijtimoiy munosabatlar
tizimiga kiritish uchun zarur ning:
Mehnat qobiliyatlari;
Normalar, qadriyatlar, an’analar, qoidalar;
- ijtimoiy shaxsiyat xususiyatlariinsonga boshqa odamlar jamiyatida qulay va
samarali yashashga imkon beradigan, rivojlanish ota-onalar, o’qituvchilar va
bolalar ongiga bag’rikenglik (birovning turmush tarzi, fikri, xulq-atvori,
qadriyatlariga nisbatan bag’rikenglik, suhbatdoshning o’z nuqtai nazaridan farq
qiladigan nuqtai nazarini qabul qilish qobiliyati).
Barcha komponentlar bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Bittasini
o’zgartirish muqarrar ravishda boshqa uchta komponentning o’zgarishiga olib
keladi. Ijtimoiy rivojlanish ikki yo’l bilan amalga oshiriladi Insonning o’z-o’zidan
o’zaro ta’siri paytida ijtimoiy haqiqat va atrofdagi dunyo; Shaxsni maqsadga
muvofiq ravishda tanishtirish jarayonida ijtimoiy madaniyat(mazmuni har xil
bo’lgan maqsadli ta’lim orqali ijtimoiy madaniyatning jihatlari). Zamonaviy ilmiy
va gumanistik ta’lim tizimi uchlikni amalga oshirishga imkon beradi maqsadlar:
Madaniyatli insonni tarbiyalash (madaniyat mavzusi); Bepul fuqaro (tarix,
fuqarolik jamiyati mavzusi); Ijodiy shaxs (faoliyat mavzusi, o’z-o’zini
rivojlantirish) . Ushbu maqsadni amalga oshirish quyidagilarni hal qilishga
qaratilgan vazifalar:
19
Insonda inson faoliyatining asosiy shakllarida o’zini kashf etish va yaratish
qobiliyatlari va ehtiyojlarini tarbiyalash;
- rivojlanish o’zini dunyo bilan birlikda, u bilan dialogda bilish qobiliyati;
- rivojlanish ko’paytirish, rivojlantirish, madaniy tajribani o’zlashtirish asosida
o’z taqdirini o’zi belgilash, o’zini o’zi anglash qobiliyati insoniyatning o’z-o’zini
rivojlantirish;
Gumanistik qadriyatlar va ideallar, erkin inson huquqlari asosida dunyo
bilan aloqa qilish zarurati va qobiliyatini shakllantirish. Vazifalarni amalga
oshirish maktabgacha yoshdagi bolalarning ijtimoiy rivojlanishi metodologiyaning
umumiy ilmiy darajasining asosiy yondashuvlariga mos ravishda qurilgan yaxlit
pedagogik tizim mavjud bo’lganda eng samarali hisoblanadi pedagogika:
Akseologik yondashuv (kommunikativ, psixoseksual, milliy, huquqiy
madaniyat qadriyatlari).
Madaniyatshunoslik yondashuvi (inson tug’ilgan va yashagan joyi va
vaqtining barcha sharoitlari, uning yaqin atrof-muhitining o’ziga xos xususiyatlari,
mamlakatning tarixiy o’tmishi, o’z xalqining qadriyat yo’nalishlari, dostonlar va
boshqalar).
Antropologik yondashuv (diagnostika, turli xillarni hisobga olish - yoshi,
ta’lim jarayonida aqliy, jinsi, milliy-shaxsiy xususiyatlari). Sinergetik yondashuv
(pedagogik jarayonning har bir sub’ekti - bolalar, otaonalar, o’qituvchilar) o’z-
o’zini rivojlantiradigan quyi tizimlardan o’tish rivojlanish o’zini o’zi
rivojlantirishga).
Polisubjektiv yondashuv (barcha omillar ta’sirini hisobga olgan holda)
ijtimoiy rivojlanish: oila, tengdoshlar, maktabgacha ta’lim muassasasi, iqlim,
jamiyat, davlat va boshqalar). Tizimli va tizimli yondashuv (tuzilish maqsadlari,
vazifalari, mazmuni, vositalari, usullari, tashkil etish shakllari, o’qituvchilarning
oila bilan o’zaro ta’siri shartlari va natijalari).
Integratsiyalashgan yondashuv (ta’limning turli bo’limlari aloqalari,
vatanparvarlik bilan ijtimoiy, estetik, mehnat, axloqiy, jismoniy, jinsiy, atrof-muhit
20
va boshqalar) Faoliyat yondashuvi (bolaning tashqi dunyo bilan munosabatlarining
dinamikasini aniqlash, faoliyat sub’ekti tomonidan o’z ongidagi ehtiyojlarni
amalga oshirishni amalga oshiradi.
Ekologik yondashuv (vosita sifatida ta’lim maydonini tashkil etish
muammolarini hal qiladi shaxsning ijtimoiy rivojlanishi).
Fan va amaliyotning hozirgi holati maktabgacha ta’lim dasturlar,
texnologiyalar, vositalar, shakllar va usullarni ishlab chiqish va amalga oshirishda
ulkan salohiyat mavjudligini ko’rsatadi
21
