MAMLAKATIMIZDA DEMOKRATIK ISLOHOTLARNI YANADA
CHUQURLASHTIRISH VA FUQAROLIK JAMIYATINI
RIVOJLANTIRISH SHAROITIDA BOZOR ISLOHOTLARI VA
IQTISODIYOTNI LIBERALLASHTIRISH
Reja
1. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik
jamiyatini
rivojlantirish
davrida
bozor
islohotlarini
va
iqtisodiyotni
liberallashtirishni yanada chuqurlashtirilishi.
2. Markazlashtirilgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimiga barham berish va bozor
iqtisodiyoti asoslarini shakllantirish va takomillashtirish.
3. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirishda kichik
biznesni rivojlantirish zarurati.
4. Moliya-bank sohasini isloh qilishning strategik yo‘nalishlari.
5. Soliq siyosati mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy siyosatning tarkibiy
qismi sifatida.
1
Qishloq iqtisodiyotining yuksalishi. Mustaqillik arafasida iqtisodiyotning
muhim tarmog‘i bo‘lgan qishloq xo‘jaligini kam samaradorligining eng asosiy
sababi bu sohaga ma’muriy- buyruqbozlik usulida rahbarlik qilish natijasi edi.
Xo‘jaliklar rahbarlari mayda-chuyda masalalarni ham o‘zlari mustaqil hal qilolmas,
faqat yojqoridan buyruq kutib turishardi. Hatto, ekish, hosilni yig‘ishtirib olish,
chorvani oziqlantirish meyorlari, chorvaning turi va soni, qancha maydonga ekin
ekish, paxta yetishtirish hajmi va hosildorligi faqat yuqoridan belgilanardi.
Respublikada ishlab. chiqarilayotgan paxta adolatsiz narx siyosati tufayli arzon
bahoda olib chiqib ketilishi (0’zbekistonda yetishtirilgan paxta hosilining faqat 7
foizi qoldirilar edi) natija- sida ijtimoiy-iqtisodiy ahvol yildan yilga og‘irlashib
bordi.
Rahbariyatning xarid narxlarini qayta ko‘rib chiqish, xomashyo yetishtirish
sermehnat ekin ekanligini so‘rab qilgan takliflari inobatga olinmadi. Narxlar
pastligicha qolaverdi. Aslini olganda, o‘tgan asrning 80-yillarida o‘zbek paxtasining
xarid narxi jahon narxlaridan 5 baravar kamroq edi. XX asrning 90-yillari oxiriga
kelib ham 0’zbekiston 450—500 ming tonna kartoshkani chetdan sotib olar edi.
Kartoshkaning deyarli yarmi yoida chirib ketar, qolgan qismi esa o‘zining foydali.
xususiyatlari va ta’mini yo‘qotar edi.
O‘zbekiston mustaqillik davrida qishloq xo‘jaligida amalga oshirilgan iqtisodiy
islohotlar va institutsional o‘zgarishlar natijasida zamonaviy fermer xo‘jaligi
mamlakatiga aylandi. Ularning soni 2008-yilda 217,1 mingtaga yetdi va bu
xo‘jaliklarning 5787,7 minggektarerida 1621,4 ming ishchi faoliyat ko‘rsata
boshladi. Fermer xo‘jaliklari 86 % paxta, 79,8 % g‘alla, 3,7 % chorvachilik
mahsulotlari va 39,6 % meva va sabzavot mahsulotlarini yetkazib berdi. 2007-yilda
fermer xo‘jaliklarining qishloq xo‘jaligi yalpi mahsuloti ishlab chiqarishdagi ulushi
— 34,7 %ni (2000-y. — 10,0 %) tashkil etdi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 6-oktabrdagi «Fermer
2
xo‘jaliklari tasarrufidagi yer uchastkalari maydo- nini maqbullashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi farmoyishi asosida respublikadagi fermer xo‘jaliklarini
yiriklashtirish, ularni faoliyati samarasini va iqtisodiy salohiyatini oshirish
maqsadida ularning soni 215 ming 776 tadan 107 ming 381 taga yoki 51 foizga
kamaytirildi.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009- yil 22-oktabrdagi
«Fermer xo‘jaliklari tasarrufidagi yer uchastkalari maydonlarini yanada
maqbullashtirish chora-tadbirlari to‘g‘- risida»gi farmoyishi ijrosini amalga oshirish
maqsadida yer maydonlari to‘liq inventarizatsiyadan o‘tkazilib, fermer xo‘ja-
liklarining faoliyatini tanqidiy baholash asosida ularning yer maydonlarini
maqbullashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli va puxta o‘ylangan ishlar amalga oshirildi.
Natijada, 26 ming 753 ta (24,9 foiz) fermer xo‘jaliklari tugatilib, fermer
xo‘jaliklarining umumiy soni 80 ming 628 tani tashkil etdi. O‘rtacha bir fermer
xo‘jaligiga to‘g‘ri kelgan yer maydoni 62,4 gektardan iborat boidi. 2012- yilga kelib
mamlakatdagi jami haydaladigan yerlaming 85 foizdan ortig‘i, yetishtiriladigan
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining asosiy qismi aynan fermerlar hissasiga to‘g‘ri
kelmoqda.
Hozirgi davrga kelib bozor iqtisodiyotiga o‘tish qishloqda ham o‘zining ijobiy
natijalarini bera boshladi. 2013-yilda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish
hajmi 2000-yilga nisbatan 2,3 barobar ko‘paydi. Faqat 2013-yilning o‘zida qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish 6,8 foizga, jumladan, dehqonchilik
6,4 foizga, chorvachilik - 7,4 foizga o‘sdi.
Qishloq xo‘jaligini bozor iqtisodiyoti asosida chuqur isloh etish aholini oziq-
ovqat mahsulotlari bilan to‘liq ta’minlashga zamin tug‘dirish barobarida ularni chet
mamlakatlarga eksport qilishga ham keng imkonlartug‘ildi. Xususan, g‘alla
yetishtirish 2000-yilga nisbatan 2 barobar, kartoshka — 3,1 barobar, sabzavot
3,2 barobar, uzum — 2 barobar, go‘sht va sut — 2,1 karra, tuxum 3,4 barobar
oshdi. 2013-yilda 7 mln. 800 ming tonna g‘alla, 8 mln. 400 ming tonna sabzavot
yetishtirildi. 3 mln. 360 ming tonnadan ortiq paxta xomashyosi tayyorlandi172.
Mustaqillik davrida qishloq aholisining uy-joyga nisbatan o‘sib borayotgan
3
ehtiyojlarini qondirish maqsadida yakka tartibda uy- joy qurish bo‘yicha kompleks
ishlarni amalga oshirishning yaxlit institutsional tuzilmasi tashkil etildi. Hoziigi
0’zbekiston qishlog‘i
eski tuzumning barcha asoratlaridan xoli boigan, erkin va obod maskandir.
Qishloqda mulkdorlar qatlamini o‘sib borishi, uning qiyofasini zamonaviylashish
jarayorii, madaniy yuksalishi, qishloq aholisining dunyoqarashidagi tub o‘zgarishlar
— mustaqillik sharofati tufayli yuz bermoqda. Bu «0’zbek modeli» yoiining
to‘g‘riligini va muqarrarligini anglatadi.
Neft va gaz sanoatining rivojlanishi. Mamlakat mustaqillik davriga kirishi bilan
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida chuqur o‘zgarishlar davri boshlandi. Respublika
iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan chuqur islohotlar neft va gaz sanoatini ham
o‘ziga qamrab oldi. Chunki, neft sanoati respublika iqtisodiyotining ajralmas
tarmog‘i boiganligi uchun ham iqtisodiy islohotlarning umumiy jarayonidan ajralib
qololmas edi. Shuning uchun ham Prezident Islom Karimov bu sohadagi eng asosiy
maqsadni quyidagicha ifodalagan edi: «Yurtimizda yoqilgi-energetika va g‘alla
mustaqilligiga erishish muhim strategik vazifa sifatida kun tartibiga qo‘yildi».
Bu sohada asosiy e’tibor har biri alohida tarqoq boigan neft, gaz, neftni qayta
ishlash va u bilan bogiiq boshqa sohalarning faoliyatini uyg‘un ravishda
muvofiqlashtirish maqsadlarida quduqlami qazishdan tortib tayyor mahsulotni
sotishgacha boigan
har birjarayonning faoliyatini bog‘lab turuvchi uzluksiz halqalardan iborat
boigan yagona ishlab chiqarish majmuyiga birlashtirishni talab qilayotgan edi.
Mazkur masala 0’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari, hukumat
qarorlari va tegishli qonunlar bilan muvaffaqiyatli hal qilindi.
Bu sohadagi institutsional o‘zgarishlarning asosiy maqsadi — mamlakat neft
va gaz sanoatini bozor iqtisodiyoti munosabatlariga moslashtirishdan iborat bo‘lib,
mazkur tarmoqqa xorijiy investitsiyalarni jalb qilish bo‘yicha olib borilayotgan
ishlarni faollashtirish uchun keng imkoniyatlar yaratishga qaratildi.
Mamlakat Prezidenti Islom Karimov — tashabbusi va sa’y- harakati bilan
1997-yilda ilg‘or jahon andozalari talablariga javob bera oladigan zamonaviy
4
Buxoro neftni qayta ishlash zavodi ishga tushirilishi nafaqat yoqilg‘i, balki
mamlakat
ijtimoiy-siyosiy
hayotida
muhim
voqea
bo‘ldi.
Mamlakat
mustaqilligining dastlabki yillarida neft va gaz sanoati tarmoqlarini davlat
tasarrufidan chiqarish va ularni o‘ziga xos usulda xususiylashtirish ishlari amalga
oshirilishiga hamohang tarzda davlat hissadorlik jami- yatlari, hissadorlik
kompaniyalari tashkil qilindi, bu sohada yangi mulkchilik shakllari — xususiy,
jamoa va davlat mulklari shakllandi. Bu sohani rivojlanishiga keng shart-sharoitlar
yaratish maqsadida demokratik tamoyillar asosidagi huquqiy asoslar ham
takomillashtirib borildi. Hozirgi davrga kelib «0’zbekneftegaz» Milliy xolding
kompaniyasi eng yirik ko‘p tarmoqli sanoat majmuasiga aylandi. Kompaniya
keyingi yillarda yirik hajmdagi qidiruv ishlari, qazib olish, neft va gaz realizatsiyasi
hamda ulami qayta ishlash mahsulotlari, ishlab chiqarish infratuzilmasi barpo
etadigan va boshqa shu kabi qator ijtimoiy rivojlanish obektlarini qurishga
erishdi173.
Mamlakat
iqtisodiyotini
rivojlantirishga
doir
islohotlar
davri-
da
«0’zbekneftegaz» Milliy xolding kompaniyasining tashqi va xalqaro aloqalari
kengaydi. Ayniqsa, uning rivojlangan mamla- katlardagi kompaniyalar bilan o‘zaro
hamkorligi yildan yilga oshib bormoqda. Rossiya, Ukraina, Tojikiston, Qirg‘iziston
va boshqa mamlakatlar bilan neft mahsulotlari va suyultirilgan gaz eksporti bo‘yicha
savdo aloqalari o‘sib bormoqda. Shuningdek, 2003-yil- dan boshlab, Rossiya, Xitoy,
Eron va Turkiyaga polietilen va oltingugurt eksport qilish aloqalari boshlandi.
Shuningdek, kom- paniyaning moliyaviy maslahatchi — «BNP-Pariba» (Fransiya)
banki bilan hamkorligi ham o‘sib bormoqda. ISO-9001 mah- sulotlarining xalqaro
andozalariga mos keladigan «0’znefte- gazmash» hissadorlik kompaniyasining
eksport qilish quvati oshib bormoqda.
Uning xorijiy kompaniyalar — «Xarrikeyn oyl prodakt» (Kanada), «Axema»
(Latviya), «Teknip» (Fransiya), «Bentek» (Germaniya) bilan o‘zaro aloqalari
rivojlanib bormoqda. 1997- yildan boshlab «Dresser-Rend» agregat kompaniyasi,
«KeIlog» (AQSH) va «Nisho-Ivai» (Yaponiya) kompaniyalari bilan hamkorlik
hamda investitsiyalarini jalb etishga doir faoliyatlari boshlandi. Mamlakat aholisini
5
qish mavsumida gaz bilan ta’minlashni yaxshilash maqsadida 1999-yildan boshlab
«VSI Indastriez» (AQSH) kompaniyasi bilan hamkorlikda «Dresser- Rend»
kompressorlarini qoilash asosida Xo‘jaobod yerosti gaz zaxirasi ishga tushirildi.
Shuningdek, «Teknip» (Fransiya), «Marubeni», «Djey Dji-Si» (Yaponiya)
kompaniyalari bilan qator hamkorlik faoliyatlari amalga oshirildi.
Mamlakatda neft mahsulotlari ishlab chiqarish sifatini yaxshilash borasida
2001-yilda Faig‘ona neftni qayta ishlash zavodi qayta qurilishining birinchi bosqichi
«Mitsui» va «Toyo injiniring» (Yaponiya) kompaniyalari bilan hamkorlikda o‘z
yakuniga yetdi. Bu loyihani moliyalashtirishda Yevropa Tiklanish va Rivojlanish
Banki ham o‘z investitsiyalari bilan ishtirok etdi.
Markaziy Osiyo hududidagi eng yirik hisoblangan SHo‘rtan gaz-kimyo
majmuasining qurilishi esa «ABB Lummuus Glabal» (AQSH) kompaniyasi
tomonidan boshqarilayotgan konsorsium bilan hamkorlikda amalga oshdi.
Konsorsium tarkibida «Mitsui», «Toyo injinering», «Nisho-Ivai» (Yaponiya) va
«ABB Soimi» (Italiya) kabi kompaniya va boshqa tashkilotlar ishtirok etib, 2001.
yil dekabrida mazkur majmuaning xalqaro taqdimoti bo‘lib o‘tdi.
yil 16-iyunda 0’zbekiston Respublikasi hukumati bilan «Lukoyl» OAJ
o‘rtasida Kandim guruhi, Xauzak va Shodi konlarini o‘zlashtirish bo‘yicha MTK
(mahsulot taqsimoti bo‘yicha kelishuv) hamda Ustyurt mintaqasida geologiya-
razvedka ishlarini olib borish to‘g‘risida kelishuv imzolandi. Loyiha bo‘yicha gaz
qazib chiqarishning yillik hajmi 8,8 mlrd. kub. metigacha yetkazish mo‘ljallangan.
Loyihani amalga oshirish natijasida qo‘shimcha 7000 ta ishchi o‘rinlari barpo
etilishi, ajratiladigan investitsiyalar miqdori taxminan 1 mlrd. AQSH dollarini
tashkil etishi kelishildi. MTKning amal qilish muddati esa 35 yilga belgilandi. U
2004- yil 24-noyabridan boshlab kuchga kirdi. 0’zbekiston energetikasining
xomashyo bazasi 190 dan ortiq tabiiy gaz, neft, gaz kondensati, ko‘mir konlaridan
iborat bo‘lib, ularning umumiy zaxirasi 2,1 — 5,7 mlrd. tonna (neft ekvivalenti
bo‘yicha) hajmda baholanmoqda. Tabiiy gaz zaxirasi esa 1,8 — 2 trln. kubometr
hajmda ekanligi hisoblangan. Mamlakat MDH davlatlari ichida tabiiy gaz ishlab
chiqarish bo‘yicha ikkinchi o‘rinni egallagan.
6
Hozirgi davrga kelib 0’zbekistonda yoqilg‘i-energetika kompleksi (YOEK)
sohasida innovatsiyaviy texnologiyalarni rivojlantirishda va boshqa sohalardagi
hamkorlik faoliyatida 12 ta xorijiy kompaniyalar ishtirok etgan. Ularning ichida eng
yiriklari sifatida «Lukoyl» va «Gazprom» (Rossiya), Neft va gazni qidirish va qazish
bo‘yicha Xitoy milliy korporatsiyasi (CNODC), Malayziya «Petronas Carigali
Overseas Sdn. Bhd.» kompaniyasi, CNPC Silk Road GroUp LLC (XXR) va Janubiy
Koreyaning neftgaz kompaniyasi (KNOC) kabilarni ko‘rsatish mumkin. Bu
kompaniyalarning faoliyati natijasida 43 ta izlash va qidirish quduqlari buig‘ilandi,
12 ta yirik uglevodorod koni ochildi. Natijada zaxiralarni o‘sish hissasi 30 foizni
tashkil eta boshladi. Albatta, bunday katta rivojlanishlarga asosan zamonaviy
innovatsiyalarni joriy etish natijasida erishildi.
Shuningdek, mamlakatda uglevodorodlar zaxiralari o‘sish sur’atlarini oshirish
maqsadida «0’zbekneftgaz» Milliy xolding kompaniyasi tomonidan «0’zbekiston
Respublikasi neft va gaz sohasini 2020-yilgacha rivojlantirish» Konsepsiyasi ishlab
chiqildi. Kompaniya ma’lumotlariga binoan hoziigi davrda mamlakatimiz hududida
232 ta gaz va neft koni aniqlangan. Ulardan 103 tasida qazish ishlari ketmoqda,
qolganlari esa kelgusi avlodlar uchun konservatsiya qilingan yoki o‘z qidiruv
bosqichini davom ettirmoqda. Hozirgi davrgacha qidiruv natijasida o‘rganilgan
uglevodorod zaxiralari respublikada tabiiy gaz qazib olishni 32 yil, neft va
kondensatni esa 33 yil davom etishini ta’minlay oladi’74.
Hoziigi davrda Suigil konlarida Ustyurt GXK qurish loyihasini amalga oshirish
ishlari davom etmoqda. U ishga tushgach, Markaziy Osiyoda birinchi marta yiliga
100 ming tonna polipropilen mahsuloti, yana 400 ming tonna polietilen ishlab
chiqaraboshlaydi. Bu «0’zbekneftgaz» MXK vaJanubiy Koreya kompaniyalari
Konsorsiumi bilan hamkorlikdagi loyiha asosida qurilmoqda.
Neft va gaz sanoati sohasida innovatsiyalarni keng qo‘llash natijasida
0’zbekiston MDH va Yevropa hududida tabiiy gazdan sintetik suyuq yoqilg‘i ishlab
chiqarishni o‘zlashtirgan birinchi mamlakat sifatida tanildi. «0’zbekneftgaz» MXK
Malayziyaning «PETRONAS» kompaniyasi va Janubiy Afrikaning «SASOL»
kompaniyasi hamkorlikdagi loyiha asosida GTL (gazni suyultirish) texnologiyasi
7
litsenziyasini olishga erishdi. Bu loyiha asosida quriladigan zavod yiliga umumiy
hajmda 1,4 mln tonna tabiiy gazni dizel yoqilg‘isiga, aviakerosinga va suyultirilgan
gazga aylantirib, qaytadan ishlab chiqarish quvatiga ega boiadi.
Hozirgi davrga kelib 0’zbekiston hududida beshta neft va gaz ishlab
chiqaruvchi (Ustyurt, Buxoro-Xiva, Surxondaryo, Hisor va Farg‘ona) hamda uchta
istiqbolli (Xorazm, 0’rta Sirdaryo va Zarafshon) mintaqalar mavjuddir. Rasmiy
maiumotlarga binoan 2013-yil holati bo‘yicha O‘zbekistonda 243 ta neft va gaz
konlari ochilgan. Jumladan, 1991 —2012-yillarda 110 ta kon ochilgan. 243 ta
uglevodorod xomashyosi konidan 194 tasi erkin gaz qatlamlari, 121 tasi neft va 157
tasi kondensat olinadigan konlar hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, 0’zbekistonda mustaqillikning o‘tgan 23 yili ichida
zamonaviy yoqilg‘i-energetika kompleksi shakllanib, u rivojlangan va yuz yillab
nefl hamda gaz ishlab chiqarayotgan mamlakatlar darajasidan ham oldinga o‘tib
ketdi. Qisqa davr ichida mamlakatdagi boy energetika resurslari zamonaviy
texnologiyalar asosida o‘zlashtirilib, ular mamlakat milliy boyligini asosiy qismi
sifatida o‘zini namoyon qildi.
Mustaqillik bizga o‘z milliy davlatimizga ega bo‘lish, milliy erkinlik, millatni
rivojlanish va yuksalish, milliy qadriyatlarimizga ega bo‘lish huquqlarimizni tiklab
olishimizdan tashqari bizga yana o‘z milliy resurslarimiz va boyliklarimizga egalik
qilish huquqini ham berdi. Mustaqillik davrida mamlakatning nafaqat siyosiy, balki
iqtisodiy salohiyati ham mislsiz darajada yuksaldi, balki mamlakat rivojlanish
strategiyasining ustuvor yo‘nalishi sifatida qo‘yilgan muhim vazifa — mamlakatda
gaz va neft sanoatini rivojlangan mamlakatlar darajasida yuksaltirishga doir
islohotlar o‘z natija va samaralarini bera boshladi. Albatta, bu ulkan muvaffaqiyatlar
va yutuqlar davlatimiz va jamiyatimiz rivojiga doir siyosatni to‘g‘ri va adolat
tamoyillari asosida amalga oshirganligimiz sharofatidir. Mashaqqatlarni bartaraf
etib o‘tgan har bir yilimiz yuz yilliklarga teng ekanligini ana shu bir sohadagi
yuksalishlarning o‘zi isbotlab turibdi.
Tadbirkorlik va xususiy mulkchilikning rivojlanishi
Mustaqillik davrida bozor iqtisodiyotining asosiy tarmog‘i bo‘lgan xususiy
8
biznes va tadbirkorlikning rivojlanishi ham beqiyos darajada rivojlandi. Ayniqsa,
uning huquqiy asoslari fuqarolik jamiyati qurish talablari asosida shakllantirildi.
0’zbekistonda bozor iqtisodiyoti sharoitlarida iqtisodiyotning asosi bo‘lgan xususiy
tadbirkorlik mustaqillik davriga kelib shakllandi. Mamlakat tarixida dastlab
0’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasida xususiy mulkchilik va
tadbirkorlikni rivojlantirishning asosiy sifati qoida mustahkamlab qo‘yildi: Bozor
munosabatlarini rivoj- lantirishga qaratilgan 0’zbekiston iqtisodiyotining negizini
xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste’molchilarning huquqi
ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini,
barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar
muhofaza etilishini kafolatlaydi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz
va davlat himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va
tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin»175.
Shuningdek, mamlakatda tadbirkorlik va xususiy mulkchilikni rivojlantirish
maqsadida uning huquqiy asoslari Fuqarolik kodeksiga 1991-yilda qabul qilingan
«Tadbirkorlik to‘g‘risida»gi, 2002-yilda qabul qilingan «Tadbirkorlik faoliyati
erkinligini kafolatlash to‘g‘risida»gi qonunlarda shakllantirildi.
Mazkur huquqiy asoslarning asosiy vazifasi fuqarolarning tadbirkorlik
faoliyatida erkin ishtirok etishi va manfaatdorligi uchun kafolatlar hamda sharoitlar
yaratishdan, ularning ishchan- lik faolligini oshirishdan, shuningdek tadbirkorlik
faoliyati subektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishdan iborat
edi.
«Tadbirkorlik faoliyati erkinligini kafolatlash to‘g‘risida»gi qonunning 18-
moddasida tadbirkorlik faoliyati erkinligining konstitutsiyaviy kafolatlari sifatida
quyidagi qoida mustahkamlab qo‘yildi: «Davlat iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik
erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-
baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi
daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor mulkiga o‘z xohishicha egalik qiladi,
undan foydalanadi va uni tasamif etadi. Tadbirkorlarga o‘z huquq va erkinliklarini
sud orqali himoya qilish, davlat organlari, jamoat birlashmalarining g‘ay- riqonuniy
9
qarorlari, ulaming mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) ustidan
sudga shikoyat qilish huquqi kafo- latlanadi»176.
Qonunlarda tadbirkorlik faoliyati subektlarining o‘zlari ishlab chiqargan
mahsulot yoki ko‘rsatilgan xizmatlarning hamda ulardan olgan daromadlar yoki
foydaning mulkdori ekanligi belgilab qo‘yildi. Shuningdek, fuqarolarga fermer
xo‘jaligi yuritish uchun yer uchastkalari ellik yilgacha bo‘lgan muddatga ijaraga
berish qoidasi o‘rnatildi. Undan tashqari mulkdorlarga yana qator imtiyozlar,
huquqlar va erkinliklar berildi.
Mamlakatda kichik biznes sohasida yakka tadbirkorlik eng ko‘p tarqalgan
xo‘jalik sifatida rivojlandi. 2003-yilga kelib mamlakatda yakka tadbirkorlarning
soni 3,5 mln. dan ortib ketdi. Ular asosan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab
chiqarish, savdo- sotiq, umumiy ovqatlanish, xizmat ko‘rsatish va hunarmandchilik
sohalarida band boidi.
2004-yilga kelib esa respublikada qariyb 283,9 kichik biznes korxonalari
faoliyat ko‘rsatdi, ularda mikrofirmalar hissasi — 79,8 foiz, kichik korxonalar esa
— 10,3 foiz to‘g‘ri keldi. 2004- yilda respublikaning har 1000 aholisiga 11 ta kichik
biznes korxonasi to‘g‘ri keladi. 0’zbekistonda qayd etilgan korxonalar umumiy
sonida kichik va o‘rta biznes korxonalari hissasi 90 foizni tashkil etdi.
0’zbekistonda kichik biznes qishloq xo‘jaligi sohasida ko‘proq rivojlandi.
Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilarning asosiy qismini dehqon,
fermer xo‘jaliklari tashkil etdi. 2003- yilga kelib yalpi ichki mahsulot tarkibida
kichik biznesning salmog‘i 35 foizni tashkil etdi. Kichik biznesda mahsulot hajmi,
jumladan, yakka tadbirkorlikda ularning hissasi: sanoatda — 14,1 foiz, qurilishda —
41,3 foiz, qishloq xo‘jaligida — 76,4 foiz, savdo-sotiqda — 43,8 foiz, xizmat
ko‘rsatish sohasida — 41,3 foizni tashkil etdi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning aholi bandligi darajasini oshirishdagi
roli ham ahamiyatli hisoblanadi. Haqiqatan ham, tadbirkor o‘z mablag‘larini ishlab
chiqarish sohasiga kiritar ekan, ayni paytda o‘z daromadlarini oshirish bilan birga
jamiyat boshqa a’zolarining ham ish hamda daromad bilan ta’minlanishiga moddiy
negiz yaratadi. Mamlakatimizda bu boradagi faoliyat ham kengayib bormoqda:
10
2000—2008-yillar davomida kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasida band
bo‘lganlar soni 3,3 marta oshdi. 2010-yilning 1-yanvar holatiga kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikda band bo‘lganlar soni 8402,3 ming kishini, shu jumladan,
yakka tadbirkorlar 6446,2 ming kishini, kichik korxona va mikrofirmadagi bandlar
soni 1956,1 ming kishini tashkil etdi.
Tajribalar ko‘rsatdiki, kichik biznesning ixchamligi, ha- rakatchanligi,
iqtisodiy manfaatlarni nisbatan to‘laroq namoyon eta olishi, bozor konyunkturasi
o‘zgarishlariga tez moslasha olishi kabi xususiyatlari uning iqtisodiyotni tubdan
o‘zgartirishda eng samarali va qulay vositalardan biriga aylantirdi. Mazkur soha
taraqqiyoti uchun alohida shart-sharoitlarning yaratilishi, soliq, bojxona va boshqa
to‘lov imtiyozlarining belgilanishi, nisbatan arzon kredit resurslarining taqdim
etilishi natijasida qisqa davr ichida kichik biznes korxonalarining soni ahamiyatli
darajada oshib bordi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 1992-yilda ro‘yxatga olingan
kichik biznes korxonalarining soni atigi 16,5 mingtani tashkil etgan bo‘lsa, 2010-
yilda bu ko‘rsatkich (fermer xo‘- jaliklaridan tashqari) 224,2 mingtaga yetdi, ya’ni
deyarli 14 baravar o‘sdi. Amalga oshirilgan chora-tadbirlar natijasida kichik biznes
subektlarining yalpi ichki mahsulotdagi ulushini keskin oshi- rishga erishildi.
Bozor iqtisodiyotining eng asosiy o‘zaklaridan biri bo‘lgan kichik biznes va
xususiy tadbirkorlikning mamlakat iqtisodiyoti salohiyatini oshirishdagi roli va o‘rni
tobora mustahkamlanib bormoqda va bu jarayon iqtisodiyotning tarkibida
bo‘layotgan ijobiy o‘zgarishlarga kuchli ta’sir etmoqda. 2013-yilning o‘zida
mamlakatda 26 mingdan ziyod kichik biznes subekti ish boshladi177.
Ko‘rinib turibdiki, 0’zbekiston iqtisodiyoti faqat mustaqillik davriga kelib
rivojlandi. Bu davrda xalqning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy erkinliklarga erishishi,
0’zbekistonning milliy qadriyatlar va rivojlangan mamlakatlar tajribasi asosidagi va
mustaqil davlat sifatidagi rivojlanish strategiyasini tanlaganligi, davlatning bosh
islohotchi sifatidagi chora-tadbirlari tufayli mamlakatning salohiyati mislsiz
darajada o‘sib bordi. Mamlakat jahon hamjamiyati tomonidan iqtisodiyoti
rivojlangan davlat sifatida e’tirof etildi.
Bozor islohotlari va iqtisodiyotni liberallashtirish istiqbollari
