MA'MURIY - BUYRUQBOZLIK IQTISODIYOTI OQIBATLARI VA TUB ISLOHOTLAR ZARURIYATI. O'ZBEKISTONDA MILLIY BOZOR IQTISODIYOTI SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHINING TAVSIFI Reja: 1. Ma'muriy - buyruqbozlik iqtisodiyotioqibatlari va tub islohotlar zaruriyati 2. O'tish davri tavsifi va uning milliy xususiyatlari 3. Iqtisodiy islohotlarning milliy modeli va yangi asr strategiyasi 4.Bozor munosabatlariga o'tish bosqichlariga oidqarashlar tahlili Insoniyat XXI asrga kelib, ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotining mohiyatini chuqurroq anglash bilan bir qatorda, uning asoratlariga barham berishga astoydil kirishganini namoyon etmoqda. Xususan, O'zbekiston Respublikasi uchun sobiq mustabid tuzum merosi va sohta mafkuraning oqibatlari quyidagilarda o'z aksini topishi Respublika Birinchi Prezidenti, akademik I.Karimov asarlarida umumlashtirilgan: 1.Bir yoqlama rivojlangan, mo'rt, zaif iqtisodiyotga asoslangan markazga qaram yarim mustamlaka mamlakat. 2.Boy mineral xomashyo resurslaridan nazoratsiz va ayovsiz foydalanishga hamda puxta yakkahokimligiga asoslangan iqtisodiy tizim. 3.Mahalliy xomashyolarni qayta ishlash quvvatlarini ibtidoiy darajadaligi, ishlab chiqarishning texnologik asbob-uskuna va butlovchi qismlar, shuningdek yoqilg'i ta'minotida markazga qaramlik. 4.Eng muhim oziq-ovqat mollari (un, shakar, go'sht-sut mahsulotlari)va boshqa xalq iste'moli mahsulotlarining chetdan keltirilishi. 5.Paxta xomashyosi mahsulotlarining suv tekinga tashib ketilishi, oltin, qimmatbaho va rangli metallar, strategik ahamiyatga ega materiallar jahon bozorida o'ta xaridorgir bo'lgan boshqa qimmatbaho mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishdan keladigan foydadan O'zbekiston xazinasiga tushmaslik. 6.Iqtisodiy o'sish sur'atlari samaradorligi ko'rsatkichlarining salbiy darajadaligi ortib borishi, moliya-pul tizimining butkul ishdan chiqishi. 7.Xorijiy mamlakatlar bilan bevosita tashqi iqtisodiy aloqalarning cheklanganligi. 8.Qishloq joylarda yashirin ishsizlik, shahar va qishloqdagi turmush darajalaridagi farqning ortib borishi. 9.O'zbekiston aholisi turmush darajasi ko'rsatkichlarining sobiq SSSRdagi eng oxirgi o'rinlardan biriga tushib qolganligi. 10.Ekologik muammolarning keskinlashuvi, er-suv resurslaridan ayovsiz foydalanish, erlar sho'rlanishining ortishi, cho'l zonalarining kengayishi. Yuqorida keltirilgan qisqacha xulosalarlarni isbotlovchi dallillar jumlasiga quyidagilar kiradi: 1. 1991 yilda etishtirilgan paxta xomashyosining bor-yo'g'i 3,5% i pirovard iste'mol uchun respublikada qayta ishlangan. 2. 1990 yilda respublikada mavjud korxonalarning 38% sobiq ittifoq, 54% sobiq ittifoq-respublika, bor-yo'g'i 8% korxonalar respublika mulkchiligi tasarrufida bo'lgan. 3. 1988 yilda 4349.3 mln. ga ekin maydonlarining 125.3 ming ga maydoni (2.8%) aholining shaxsiy tomorqalarini tashkil etgan. 4. «1990 yilda respublika aholisining 70% ga yaqinining jami daromadi tirikchilik o'tkazish uchun zarur bo'lgan eng quyi darajadan ham past edi. Ayni mahalda Rossiya va Ukrainada aholining 30 % ga yaqinigina shunday ahvolda kun kechirgandi». 5. Ma'lum sabablarga ko'ra, respublika hozirgi xalq xo'jaligi va aholi juda qattik ehtiyoj sezayotgan tovarlarning 65% gacha bo'lgan qismini tashqaridan keltirishi majbur edi. qilg'i, stanoklar, asbob uskunalar, yog'och-taxta va yog'och materiallari to'g'risida gapirmasak ham bo'ladi. Ular ham chetdan keltirilgan. Keltrilgan ma'lumotlar va dalillar asosida bozor munosabatlariga o'tish zaruriyati to'g'risida I.Karimov shunday degan: ...Bozorga o'tish muqarrar. Bu - davr amri, ob'ektiv reallikdir. Ayni vaqtda bozor faqat maqsad emas, balki yangi qadriyatlarni shakllantirish, odamlar faoliyatining sifat jihatdan tubdan yuqori darajasiga erishish uslubi va vositasidir (Karimov I.A. O'zbekistoning o'z istiqlol va tarqqiyot yo'li. T.,O'zbekiston, 1992, 44-bet). Bozorga o'tish zaruriyati tashqi va ichki omillardan ham kelib chiqadi. Tashqi omillar: 1. Jahon hamjamiyatining geopolitik tarkibida ijtimoiy dunyoqarashda chuqur sifat o'zgarishlarni amalga oshirish. 2. Davlatlararo hamkorlikda integrasion jarayonlarning kuchayishi. 3. Yagona xalqaro me'yorlar, qoidalar va andozalarga o'tilishi bilan yagona siyosiy- iqtisodiy jarayonlarning shakllanishi. 4. Sotsialistik deb atalgan lagerning parchalanishi va ma'muriy- buyruqbozlik tizimining barham topishi. 5. Moddiy turmush farovonligi va iqtisodiy o'sish sur'atlari bo'yicha Farbdan ortda qolishning kuchayishi va iqtisodiy tizim tanazzuli. Ichki omillar: 1. Mustabid tizim qusurlari va direktiv rejalashtirishning salbiy oqibatlari. 2. Davlat mulkchiligining yakkahokimligi tufayli mulkning va shaxsning ajratilishi va ijtimoiy serxarajatlilikning ortib borishi. 3. Xarajatlarni tejashdan manfaatdorlikning yo'qligi, piravardida esa, resurslarni samarasiz taqsimlanishning kuchayishi. 4. Mehnat unumdorligini oshirishdan rag'batlantirishning pasayishi va mehnatga ishtiyoqsizlik va loqaydlikning ortishi. 5. Texnika va texnologiya rivojlanishidagi turg'unlik. 6. Iqtisodiy hayotda mulkning mutlaq davlatlashtirilishiga qarshilik munosabati sifatida pinxoniy iqtisodiyotning kuchayishi. 7. Ijtimoiy hayotda talab va taklif muvozanatini ta'minlash samaradorligining pastligi. 8. Direktiv markazlashgan rejalashtirish tizimining hududlar va xo'jaliklar talablarini qondirishda muvofiqlashtirish imkoniyatlarining cheklanganligi. Natijada, quyi bo'g'inlarda - xaridor va sotuvchi, iste'molchi va ishlab chiqaruvchilar orasidagi bevosita bog'liqlikni ta'minlashga ma'muriy rejalashtirishning salbiy ta'siri. 9. Korxonalararo raqobatning yo'qligi tufayli samaradorlikka moyillikning pastligi. 10. Xomashyo serxarajatligiga asoslangan investision talabning kuchayishi. 11. Sosialistik xo'jalik yuritishda fondlarning markazlashgan taqsimotiga asoslanganligi tufayli ko'proq resurslar taqchilligi namoyon bo'ladi. Bozor iqtisodiyotida esa, sotish qiyinchiligi ishlab chiqarish qiyinchiligidan muhimroq hisoblanadi. 12. Korxonalarning pul mablag'lari bilan ta'minlashda yagona davlat bank tizimining faol ishtirok eta olmasligi. Bank tizimining pul mablag'lari oborotidan manfaatdorlikning pastligi. Ayniqsa, kredit siyosatining mijozlar moliyaviy imkoniyati bilan bevosita bog'lanmaganligi. 13. Davlat byudjeti vakolatining keng qamrovliligi turli bo'g'indagi xo'jaliklar daromadiga bog'liq bo'lib, uning to'planishi va taqsimlanishi to'liq markazlashtirilgan. Korxonalarning byujdetdan moliyalashtirilishi zahiralardan samarali foydalanishni rag'batlantirmagan. Ma'muriy-buyruqbozlik tizimining eng muhim ayanchli oqibatlaridan biri - mut'e shaxs «sovet kishisi» ning shakllanishi hisoblanadi. Mazkur shaxs tafakkuri mafkuraviy qarashlar, g'oyaviy kurashlar, chalg'ituvchi dalillar tuzog'iga asir qilindi. Taraqqiyotparvar insoniyat erishgan yutuqlardan bebaxra qoldi. Sobiq tizim o'z iqtisodiy g'oyalarida ish kuchining qaerlardadir tovar sifatida sotilayotganligini tanqid qiladi-yu, o'zidagi inson resurslariga e'tibor faqat kundalik moddiy ehtiyojlarni arang qondirish darajasida qolib ketganligini inkor etadi. Keyinroq, 1999 yilga kelib, Birinchi Prezident I.Karimov bu haqda ta'kidlaganidek: «Shunday ulkan salohiyatga ega bo'lgan mamlakatni kamsitadigan og'ir ahvolga solib qo'yib, u qonuniy haqli ravishda o'ziga qarashli bo'lgan mablag'ni markazdan dotasiya sifatida so'rab, aytish mumkinki, yolvorib olishga majbur edi. Boz ustiga, noinsoniy g'oya hukmron bo'lgan mustabid tizim o'zining bor mafkuraviy kuchini, ommaviy axborot vositalarini, butun maorif tizimini ishga solib odamlar ongini keng miqyosda zaharlar edi. Ularning milliy va diniy tuyg'ularini qo'pol ravishda kamsitar edi. O'z ona tilini, milliy an'ana va madaniyatini, o'z tarixini bilmaslik, ko'plab odamlarning shaxsiy fojiasiga aylanib qolgan edi. Milliy o'zlikni anglashga bo'lgan tabiiy intilish johilona inkor etilardi.... ...Biz eski tizim o'z o'rnini osonlikcha bo'shatib bermasligini, uning zaharli mafkurasi odamlar ongini tez va engil o'z ta'siri iskanjasidan chiqarmasligini etarli darajada o'zimizga tassavvur qilishimiz va hisobga olishimiz zarur edi». Yuqoridagilarni va boshqalarni hisobga olgan holda, O'zbekiston mustaqillik davrida ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotidan bozor munosabatlariga o'tishni zarur deb topdi. 2. O'tish davri tavsifi va uning milliy xususiyatlari Ma'muriy markazlashgan iqtisodiyotning tarixiy oqibatlari, bozor munosabatlariga o'tish zaruriyatini anglashni va tub islohotlar boshlashni talab etdi. Natijada iqtisodiy munosabatlar tizimining bir shaklidan voz kechildi va ikkinchi shakliga yuz tutildi. Respublikadagi mavjud vaziyat iqtisodiy islohotlarni o'tkazishga tubdan yangicha yondashuvni sifat jihatidan yangi vazifalar va sharoitlarni hamda tajribalarni hisobga olishni eng muhimi mamlakatimiz salohiyatiga ko'proq tayanishni taqozo etdi. Aslini olganda, gap bozor munosabatlariga o'tishda o'xshashi bo'lmagan betakror andozamizni ishlab chiqish, o'z yo'limizni tanlab olish haqida bormoqda. Bu yo'l - uch tarkibiy qismdan iborat: • ijtimoiy jihatdan yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti milliy andozasi mohiyatining tavsifi; • qat'iy markazlashtirilgan ma'muriy-buyruqbozlik tizimidan xo'jalik yuritishning bozor munosabatlariga o'tishning eng muhim prinsiplari; • iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning, tanglikdan chiqib olishning barqarorlikni va muhim ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta'minlashning aniq yo'nalishlari. Keltirilgan tarkibiy qismlar to'g'risida respublikamiz ziyolilari, xususan iqtisodchi olimlar chuqur tadqiqotlarni davom ettirib, bir qator asarlarini chop etishdi. O'tish davri iqtisodiyotining ko'pchilik mamlakatlarga xos bo'lgan umumiy qoidalari va holatlari jumlasiga quyidagilar kiradi: • mavjud iqtisodiy tizimda yangi tizimga o'tishdagi beqarorlik, nomutonosiblik va muvozanatsizliklar; • jamiyat iqtisodiy rivojlanish yo'llarining turli-tuman xarakterdaligi; • mulkchilik, boshqaruv, tovar-pul munosabatlari kabi sohalarda tub islohotlarning zarurligi; • umumiy o'tish qonuniyatlari mavjudligidan qat'iy nazar, har bir mamlakat shart- sharoitlarini hisobga olish zarurligi; • eski turmush tarzi mezonlari va yangi iqtisodiy qadriyatlarning nomuvofiqligi, ba'zi hollarda esa, qarama-qarshi ziddiyatli tusga ega bo'lishi; • jamiyat a'zolari bir qismining eski mafkura iskanjasidan qutilishning qiyinchilik bilan ketishi, yangi iqtisodiy munosabatlarga ehtiyotkorlik bilan yondoshishiga qaramay, tashabbuskor, izlanuvchan, tadbirkor va taraqqiyparvar kishilarning tobora ortib borishi kabilar. Tarix tajribasiga ko'ra, madaniylashgan bozor munosabatlariga o'tish davrining dovomiyligi bozor iqtisodiga o'tishning qanday yo'li, andozasi tanlanishi kabi boshqa shart-sharoitlarga bog'liq bo'ladi. XX asr nihoyasiga kelib, shakllangan iqtisodiy taffakur va iqtisodiy taraqqiyot istiqbollari to'g'risidagi qarashlarda erkin itisodiy tartibga solish g'oyasi ham, markazlashtirilgan tarzda rejalashtirish g'oyasi ham inqirozga uchraganligii bayon etilmoqda. Chunki Jahon sivilizasiyasi ijtimoiy taraqqiyotning sifat jihatdan yangi yo'llarini ishlab chiqdi, tartibga solinadigan bozor iqtisodiyoti mana shu yo'lga asos qilib olingan. O'tish davri ko'xna Evropa mamlakatlarida bir necha yuz yilni tashkil etgan bo'lsa, mustamlakachilikdan ozod bo'lgan Osiyo va boshqa qit'a mamlakatlarida bir necha o'n yildan iborat bo'ldi. Masalan, Buyuk Britaniya-200 yil, Fransiya -150 yil, Germaniya va AQSh-50-100 yil. Boshlang'ich shart-sharoitlarga ko'ra, yondoshilgan guruhlash mezoniga asosan tartiblashga solinadigan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari uchun 3 ta yondashuv va yana bir turdagi urinish mavjudligi atroflicha tahlil etilgan. Bular: 1. Uzoq davom etgan evolyusion taraqqiyotni bosgan rivojlangan mamlakatlardagi aralash iqtisodiyot; 2. An'naviy (oddiy va bozor, patriarxal feodal munosabatlariga ega) iqtisodiyot asosida shakllanayotgan madaniylashgan bozor munosabatlari; 3. Rejalashtirilgan buyruqbozlik iqtisodiyoti negizida shakllanayotgan bozor munosabatlariga asoslangan demokratik jamiyat; 4. Sosializm g'oyalarini samarali bozor iqtisodi vujudga keltirish bilan qo'shib olib borishga urinayotgan sosialistik iqtisodiyotning Xitoycha yo'li. Yuqoridagi yondoshuvlar asosidagi tahlillar ko'rsatishicha, bozor munosabatlarining rivojlanishi birorta ham mamlakatda benuqson va tekis kechmagan. Bozor mexanizmlarini ideallashtirish ham katta xato bo'ladi. Shuning uchun ham O'zbekiston tanlab olgan yo'l respublika va uning xalqining manfaatiga nihoyatda mos keladigan ijtimoiy jihatdan yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan iqtisoddir. Ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyoti iqtisodiy rivojlanish samaradorligini ijtimoiy kafolatlar va ijtimoiy adolat bilan bog'lash maqsadini ko'zlaydi. Mamlakatimizda ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotini batamom shakllanishi uchun zarur bo'lgan vazifalar nechog'lik tez hal etilishi o'tish davri davomiyligini belgilaydi: Birinchi galdagi asosiy vazifa-mulkdor singari masalasining tubdan hal etilishi, boshqacha aytganda xususiy mulkchilik etakchiligidagi ko'p ukladli iqtisodiyotning barpo etilishi. 2.Haqiqiy raqobat muhitini shakllantirish. 3.Keng tarmoqli bozor infratuzilmasini (fond va moliya muassasalari, tadbirkorlarga xizmat qiluvchi boshqa muassasalarni) rivojlantirish. 4.Tashqi iqtisodiy faoliyatda ma'muriy cheklashlar orqali boshqarishdan iqtisodiy tariflar yo'li bilan boshqarishga, ya'ni jahonda qabul qilingan ma'rifiy shakllarga o'tish. 5.Milliy valyutani erkin muomaladagi valyutaga almashtirish masalasini hal etish orqali valyuta tizimi va bozorini erkinlashtirish. 6.Xorijiy samaradorlarning O'zbekiston bozorida faoliyat ko'rsatishi uchun kafolat va imtiyozlar va rag'batlantirishni kuchaytirish. 7.Korxonalarning xo'jalik favoliyatiga noo'rin aralashuvning cheklab qo'yilishi. 8.Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning o'z faoliyati uchun iqtisodiy va moliyaviy ma'suliyatning oshirilishi. Bankrotlik instituti ahamiyatini oshirish. Bozor iqtisodiyotiga o'tishning milliy xususiyatlari akademiklar S.S.G`ulomov, M.Sharifxo'jaev, professorlar A.O'lmasov, N.To'xliev, Yo.Abdullaev, Sh.Shodmonov, A.Razzoqov kabilarning tadqiqotlarida batafsil bayon etilgan. Biroq bozor iqtisodiyotiga oid tushunchalarni bayon etishdagi yondoshuvlarda ayrim farqlar ham mavjud. Masalan, prof. Razzoqov A.A. bozor munosabatlarining 3 ta shakli mavjudligini qayd etadi. Bular: 1.yovvoyi bozor (dastlabki paytlarda); 2. Ma'muriy-buyruqbozlik bozori (sobiq SSSR va sosialistik deb atalgan mamlakatlarda); 3. Boshqariladigan bozor (hozirgi deyarli barcha rivojlangan etakchi mamlakatlarda). Ayni paytda prof. A.O'lmasov ta'kidlashicha, «Tarixan bozor iqtisodiyotining 2 turi bo'lgan: yovvoyi va madaniylashgan bozor iqtisodiyoti». 3. Iqtisodiy islohotlarning milliy modeli va yangi asr strategiyasi Xalqaro mezonlar va demokratik talablarga to'liq javob beradigan O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining III bo'limi (Jamiyat va shaxs), XII bobida (Jamiyatning iqtisodiy negizlari) gi 53-moddasida: «Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O'zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste'molchilarining huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va haqiqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir. Mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin» - deb belgilangan. Ushbu modda iqtisodiy munosabatlarning huquqiy kafolatlarini bayon etadi va barcha iqtisodiy islohotlar tizimiga asos bo'lib xizmat qiladi. Albatta, konstitusiyamizning hamda halqimizning o'ziga xos xususiyatlari va ilg'or jahon tajribalarini uyg'unlikda mujassamlashtirilgan - dunyoda «o'zbek modeli» deb e'tirof etilgan iqtisodiy islohotlar modelining asosiy mezoni hisoblandi. Islohotlarning «o'zbek modeli» nimalarga asoslanadi degan savolga quyidagicha javob berish mumkin: • bozor iqtisodiyoti va demokratiya tamoyillariga asoslanadigan jamiyatni barpo etish; • SSSR parchalangandan keyingi O'zbekistonning haqiqiy holati; • xalqning mentaliteti va tarixiy an'analarga islohotlarni amalga oshirishning u yoki bu sur'atlariga aholining tayyorlik darajasi; • «Shok terapiyasi» dan voz kechish. Demak, islohotlardan asosiy maqsad - yurtimizning yanada rivojlanishi, xalqimizning farovonligi, jahon hamjamiyatidan o'zimizga munosib o'rin egallashdan iborat. XXI asr boshida O'zbekiston taraqqiyotining ishlab chiqilgan strategiyasida quyidagi muhim ustuvor yo'nalishlar mavjud. Bular: 1. Iqtisodiyotning izchil o'sishi va samaradorligini oshirish, demokratik bozor islohotlarini chuqurlashtirish asosida xalq turmush darajasining barqaror va uzluksiz yaxshilanib borishini ta'minlash hamda aholini kuchli ijtimoiy himoyalashga alohida e'tibor qaratish ko'zda tutilgan. Bunda besh yil davomida ish haqining eng kam miqdorini 3,5 barovar oshirish va aholi jon boshiga to'g'ri keladigan o'rtacha daromadini 1,8-2,0 barovar ko'paytirish kerak bo'ladi. 2. Siyosiy va iqtisodiy hayotni, davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirish, aholining siyosiy faolligini kuchaytirish, jamiyatda manfaatdor va qarama-qarshi kuchlar o'rtasida muvozanatni ta'minlaydigan kuchli mexanizmni shakllantirish zarur. Xususan, iqtisodiy sohani yanada erkinlashtirish maqsadida davlat boshqaruv rolini chegaralash, xususiy mulk miqyoslarini kengaytirish, mulkdorlarning mavqei va huquqlarini mustahkamlash, kichik va o'rta biznes rivojlanishiga har tomonlama ko'mak berish hamda bozor infratuzilmasini keng rivojlantirish lozim. 3. Shaxsiy manfaatlarni mamlakat, xalq manfaatlari bilan uyg'un holda ko'radigan erkin, har jihatdan barkamol insonlarni tarbiyalash asosida jamiyat ma'naviyatini yuksaltirish lozim. 4. Har qanday muammolarni amaliy echishga qodir bo'lgan kadrlar salohiyatini tayyorlashga erishish kerak. Chunki mamlakatning buyuk kelajagi bugungi kadrlar o’rniga zamonaviy fikr yuritadigan, o'z xalqi va Vatani manfaatiga g'oyat adolatli avlod kelishiga bog'liq. 5. Iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish maqsadlari quyidagilarda ifodalanadi: • iqtisodiyotning xomashyoviy bir tomonlama rivojlanishiga chek qo'yish; • iste'molga tayyor tugallangan ishlab chiqarishga o'tish; • importga qaramlikni cheklash; • eksport salohiyatini oshirish; • istiqbolli sohalarga ustuvorlik berish, barqaror o'sish; • mehnat resurslarining oqilona foydalanilishini ta'minlash; • milliy bozorni ichki ishlab chiqarish hisobiga to'ldirish va aholi talablarini to'laroq qondirish. 6. Jamiyatdagi barqarorlik, tinchlik, millatlar va fuqarolararo totuvlikni, sarhadlarimizning dahlsizligini, mamlakatimiz hududiy yahlitligini ta'minlashdan iborat. Ushbu yo'nalishlarda belgilangan vazifalar mamlakatimiz salohiyatining qisqa muddatlarda yuqori darajada rivojlanishini ta'minlashga imkon berdi. Shuning uchun ham 2005-2010 yillarda iqtisodiy salohiyatda erishilishi ko'zda tutilgan tarkibiy o'zgarishlar jumlasiga quyidagilar kiradi: • qishloq xo'jaligini yangi texnika bilan ta'minlash, qishloq xo'jaligi va unga bog'liq bo'lgan sohalarning iqtisodiy munosabatlarini takomillashtirish; • iqtisodiyotning yuqori samarali, eksportga yo'naltirilgan tuzilmasini shaklllantirish; • iqtisodiyotning tayanch tarmoqlarini texnika bilan qayta jihozlash va yanada rivojlantirish; • engil va qayta ishlash sanoati korxonalarini texnika bilan qayta jihozlash va zamonaviylashtirish; • yuqori texnologiya va ilm talab ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish; Makroiqtisodiy barqarorlikni ta'minlashdagi islohotlarning yaqin muddatdagi yo'nalishlari quyidagilarga qaratilishni ko'zda tutadi: • byudjetli tartibga solish darajasini bosqichma-bosqich kamaytirish hamda, byudjet mablag'lari ishlatilishi samaradorligini oshirish. Bunda YaIM ning byudjet orqali kayta taqsimlanishini 40-42%dan 25-28%ga tushirish, bu bilan tovar ishlab chiqaruvchilarga soliq to'lovlari kamayishiga erishadi, ijtimoiy talab ortadi. • iste'molga ketadigan daromad emas, ko'chmas mulk, zebi-ziynat va qimmatbaho tovar va xizmatlar soliqqa tortilishi lozim, foydalanadigan resurslar (er, suv, ko'chmas mulk) ga soliq oshirishgani holda, birlamchi tarmoqlar, boshlang'ich texnologik sikldagi soliqlarni kamaytirish; • iqtisodiyotning real sektoridagi moliyaviy vaziyatni sog'lamlashtirish uchun davlatning antimonopol va narx tartiblashtirish faoliyatini oshirish, to'lovlar bo'yicha inqirozlarni yumshatish, baho disparitetiga barxam berish; • raqobatda afzallikka ega bo'lgan qayta ishlash sanoati korxonalarining iqtisodiy o'sish ustunvorliklarini aniqlash orqali mamlakat eksport samaradorligini oshirish; • milliy valyuta almashuv kursi barqarorligiga erishish. Mamlakatning O'rta muddatli istiqbolida (2000-2005 yillar) sanoatning qo'shimcha o'sish sur'atlari yiliga 8-9 % ni qishloq xo'jalik mahsulotlari ishi o'sish sur'ati 7-8 % ni, xizmat ko'rsatish sohasida 7-9 % ni tashkil chilishi kutilmoqda. Binobarin, yengil sanoat oziq-ovqat, kimyo sanoati, tekstil va qishloq xo'jalik texnikasi ishlab chiqarishning jadal sur'atlar bilan rivojlanishi muhim o'rin tutadi. Yangi asr stategiyasida YaIMning 4-5% o'sishning ta'minlovchi import o'rnini ta'minlovchi rivojlanish o'ringa iqtisodiyotning eksportga yo'naltirilgan tuzilmasini shakillantirishga e'tiborni kuchaytirish kerak bo'ladi. 4.Bozor munosabatlariga o'tish bosqichlariga oidqarashlar tahlili Darhaqiqat mamlakat taqdirida keskin va muhim o'zgarishlar ro'y berdi. O'zlikni anglash boshlandi. Milliy istiqlol g'oyasi fuqarolar imonining mezonini tashkil eta boshladi. Iqtisodiy taraqqiyotda jiddiy o'zgarishlarga erishildi. 1997 yildan boshlab, YaIM o'sish sur'atlarining aholi o'sish sur'atlaridan ustun kelishi ta'minlandi va mamlakatda aholi turmush darajasining yaxshilanishi uchun zamin yaratildi. Xalqaro ekspertlar ma'lumotiga ko'ra, yangi asr boshiga kelib O'zbekiston ishlab chiqarish hajmiga ko'ra, inqirozga qadar bo'lgan darajasini, shuningdek BMT inson taraqqiyoti indeksi (uning tarkibiy qismlari: aholining savodxonlik darajasi; umr uzunligi; aholi jon boshiga YaIM) bo'yicha reytingidagi o'z maqomini deyarli tiklab oldi. MDHdagi hech bir boshqa davlat bunga erisha olgani yo'q. Inson potensial taraqqiyoti indeksi ko'rsatkichlari 1995 yildagi 0,679dan 1999 yilga kelib 0,706 ga ko'tarildi. Dastlabki yillarda aholi jon boshiga real yalpi ichki mahsulotning xarid quvvatiga ko'ra qiymati 1995 yilda 2440 AQSh dollariga teng bo'lsa, 1999 yilgi ko'rsatkich 2494 AQSh dollarini tashkil etdi. Jahon banki yillik hisobotidagi 1999 yil ma'lumotlariga ko'ra esa, O'zbekiston Respublikasidagi aholi jon boshiga to'g'ri keladigan yalpi ichki mahsulot qiymati 870 $ ni tashkil etgan. Bu ko'rsatkich Qozog'istonda 1310, Xitoyda 750 $, Qirg'izistonda 350 $ni, Rossiyada 2300 $ni tashkil etgan. Xalqaro ekspertlar fikriga ko'ra, inson taraqqiyoti zamirida O'zbekiston iqtisodiy rivojlanishidagi asosiy tamoyillar jumlasiga quyidagilar kiritilgan: -YaIM o'sish sur'atlarining aholi o'sish sur'atlaridan ustun kelishi, pirovardida esa, turmush daraja yaxshilanishi uchun zamin yaratildi. -Uzoq muddatli istiqbolda o'sish omili bo'lgan asosiy kapitalga sarmoya kiritishning yuqori sur'atlari ta'minlandi. -Iqtisodiy o'sishning ijobiy sur'atlari sharoitida inflyasiya sur'atlaridan barqarorlashishi natijasida, aholining real daromadlari va turmush darajasi yaxshilandi. Yuqoridagilar bilan bir qatorda mamlakat iqtisodiyotining barqaror o'sishdagi zaif jihatlar turkumiga quyidagilar kiritilgan: 1. O'zbekiston iqtisodiyoti tuzilmasi ilgarigiday o'zining agrar- industrial tabiatini saqlab kelmoqda. 2. YaIM tarkibida sanoat mahsuloti 20%dan ozroq qismini hamda jismoniy va ma'naviy eskirgan uskuna va texnologiyalar katta hissani tashkil qiladi. 3. Ishsizlik darajasi tez sur'atlar bilan o'smayotgan bo'lsada, ancha yuqori bo'lib, iqtisodiyotda qo'llanilmayotgan man'balardagi katta potensialni aks ettiradi. 4. Ta'lim va sog'liqni saqlash tizimida, ayniqsa aralash shaklda moliyalash tizimini boshqarish qismidagi institutsional o'zgarishlar tugallanmagan. Shuningdek, islohotlar tajribasini umumlashtirishda turlicha yondoshuvlar shakllanmoqda. Ulardan biri bozor munosabatlariga o'tishning ijtimoiy muammolarini hal etilishi 3 bosqichga taqsimlanadi: 1-bosqich (1991-1994); 2-bosqich (1994-1997); 3-bosqich (1997 dan hozirgi paytgacha). Birinchi bosqichning maqsadi aholi turmush darajasining keskin pasayishi va ishsizlikning keskin oshishiga yo'l qo'ymaslik bo'ldi. Bu bosqichda davlat oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash, iste'mol bozorini himoya qilish uchun iste'mol mollarini me'yoriy tarqatish tizimi, talon va kuponlar joriy etildi. Ijtimoiy kam ta'minlanganlar uchun imtiyozlar saqlandi. Ikkinchi bisqichning maqsadi ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, ishlab chiqarish hajmi va iqtisodiy o'sishni barqarorlashtirish, inflyasiyani jilovlash bo'ldi. Natijada mulkdorlar sinfi shakllandi. Xorijiy omillarga bog'liq bo'lgan o'zak tarmoqlarini mustahkamlash choralari ko'rildi. Milliy valyuta inflyasiyasini maqbul darajada jilovlash imkoni yaratildi. Uchinchi bosqich maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy ko'rsatkichlarni sifat jihatidan yangi pog'onaga ko'tarishga qaratildi. Iqtisodiyotda miqdor va sifat siljishlari, kichik biznes va tadbirkorlik uchun huquqli sharoitlar yaratildi, ishsizlikning yashirin va turg'un holatlarini bartaraf etishga oid choralar ko'rildi. Aholi daromadlarining yangi turlari - mulkdan va tadbirkorlikdan ham shakllana boshladi. Aholi kam ta'minlangan qatlamlar qashshoqlashuvi kamaytirildi. Boqimandalik chekindi. Mehnat va tadbirkorlik faolligi ortdi. Iqtisodiyotning negizini turli xildagi mulk: tashkil etishi, mulkchilik munosabatlaridagi islohotlar chuqurlashuvi ham to'rt bosqichda Guruhlantirishga imkon yaratdi. Bunda 1990-91 yillar tayyorlov bosqichi deb belgilandi. 1-bosqich - 1992-1993 yillar; 2-bosqich - 1994-1995 yillar; 3-bosqich - 1996-1998 yillar; 4-bosqich - 1998 yil oxiridan to hozirgi paytgacha davom etmoqda. Birinchi bosqichda faol xususiylashtirish boshlangan. Bunda asosan uy-joy fondi va kichik korxonalar xususiylashtirilgan va jamoa mulkiga aylantirilgan. Qishloq joylarda har bir oilaga tomorqa er uchastkasi berilgan. Ikkinchi bosqichda o'rta va yirik engil sanoat mashinasozlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish sohasidagi 50 mingdan ortiq korxonalar ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlariga (mehnat jamoasi - 25%, davlat - 26%, erkin sotuvda - 30%, aralash korxonalarga - 10%, xarijiy investorlarga - 10%) aylantirildi. Bozor infrastrukturasi rivojlandi (birja, bank, xususiy sug'urta kompaniyalari). Uchinchi bosqichda esa eng yirik aksiya nazorat paketi davlat ihtiyorida bo'lgan korxonalar (jami 3/46 ta) islohoti boshlandi. Xususiylashtirilmaydiganlarning tarkibiy ro'yxati Oliy majlis va Vazirlar maxkamasi tomonidan belgilab berildi: suvdan foydalanish ob'ektlari, meliorativ tarmoqlar, muzeylar, sanepidemiya stansiyalar, strategik va xarbiy ahamiyatga ega bo'lgan byudjetdan tashqari fondlar shular jumlasidandir. To'rtinchi bosqichga kelib xususiylashtirilgan ob'ektlardan byujdetga mablag' tushurish, xususiylashtirilgan ob'ektlarga xorijiy investisiyalarni jalb qilish, yangi mulkchilik munosabatlarining to'liq faoliyati uchun sharoit yaratish hamda boshqaruv samaradorligini oshirish choralariga e'tibor kuchaytirildi. Bu bosqichda xususiylashtirishni guruhlashtirish sohasidagi vazifalar aniqlashtirildi: • xususiylashtirishning miqdoriy ko'rsatkichlaridan tarmoqlarni chuqur restrukturizasiyalash hamda korxonalarni xususiylashtirishdan so'ng quvvatlash; • tarmoq va hududlardagi xususiyatlarni to'liq hisobga olish uchun xususiylashtirish usullarini kengaytirish; • xususiylashtiriladigan mulkni baholashning tender asosida sotish uchun takomillashtirish; • tadbirkorlikni faol quvvatlash, sanasiya va restrukturizasiyalash proseduralarini amalga oshirish, zararga ishlayotgan korxonalarga barham berish. Mulkdorlar sinfining shakilanishi tadbirkorlik rivojlantirilish bilan bog'liq institusional islohotlar ham 4 bosqichda tasniflanadi. Bunda ham tayyorlov bosqichga alohida e'tibor beriladi, ya'ni 1990-1991 yillarda mulkchilik va tadbirkorlik to'g'risidagi va boshqa qonunlarning qabul qilinishi qayd etiladi. 1-bosqich (1992-1994 yillar) da O'zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining qabul qilinishi, «Hususiy mulkchilik himoyasini ta'minlash, tadbirkorlikni rivojlantirish» to'g'risidagi (yanvar 1994 yil), «Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo'llab-quvvatlash davlat qo'mitasini tashkil etish to'g'risida»gi Prezident farmonlari muhim xujjat bo'ldi. 2- bosqich (1995-1996 yy.) respublika Prezidentining xususiy tadbirkorlikni rag'batlantirish to'g'risidagi farmoni bilan boshlandi. Sobiq sovet respublikalari ichida birinchi marta xususiylashtirishdan tushgan mablag'ning 50%i kichik va o'rta biznesni rag'batlantirishga qaratildi. Bu bosqichda «Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlintirish to'g'risida»gi (dekabr 1995y.), «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlik xuquqlarini himoya qilish to'g'risida»gi (aprel, 1996y.) qonunlar qabul qilindi. Eng muhimi real ko'p ukladli iqtisodiyot shakillanishiga erishildi, nodavlat sektori mustahkamlandi. Nodavlat sektorning ulushi milliy daromadda 69%ga etdi. Salkam 6 mln aholida mulkdorlik hissasi vujudga keldi. 3- bosqich (1997-1999) chet el sarmoyalarini jalb etish asosida xususiylashtirishning chuqurlashtirilishi bilan tavsiflanadi. E'tibor ko'proq xususiylashtirishning samaradorligiga qaratildi. Qishloq xo'jaligida paychilik asosidagi shirkatlarga o'tish boshlandi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlashning ko'p bosqichli tizimi shakllandi. Bular: 1. Davlat mulkini boqarish qo'mitasi va uning hududiy bo'linmalari. 2. Tadbirkorlikning jamoat tashkilotlari (savdo-sanoat palatasi, dehqon va fermer xo'jaliklari assosiasiyasi, tadbirkor ayollar uyushmasi). 3. Moliya-kredit institutlari (biznes fond, dehqon va fermer xo'jaliklarini quvvatlash fondi, tadbirkorbank). 4. Sug'urta ta'minoti («Madad») va tadbirkor kadrlarni tayyorlash va axborot - maslahat bilan quvvatlash institutlari (biznes - inkubator va biznes - maktablar). 5. Xomashyo va materiallar ta'minoti, shuningdek tayyor mahsulot sotish infrastrukturalari (O'zulgurji birja savdo, Agrosanoat birja, O'z savdo markaz, mintaqaviy va ixtisoslashgan bozorlar). Natijada jami huquqiy shaxslarning 89%i Kichik va o'rta korxonalar (160 ming) egasiga aylandi. Kichik va o'rta korxonalar solig'i qishloq xo'jaligida - 27%, sanoatda -12% ga etdi. IV bosqich (2000 yildan) iqtisodiyotni erkinlashtiruv islohotlarini chuqurlashtirishdan keyin boshlandi. Tekshirishlarni ro'yxatga olish kitobi joriy etildi. 270 mingdan ortiq kichik va o'rta biznes sub'ektlari 2005 yil oxiriga kelib ro'yxatdan o'tdi. Shundan 200 mingdan ortig’i - mikrofirmalardan iborat. Umuman, iqtisodiyot fanini rivojlantirishda qator o'quv va ilmiy dargohlar katta hissa qo'shmoqda, shular jumlasiga, O'zRFA Iqtisodiyot instituti, Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi, Agrosanoat majmuida bozor islohotlari instituti, Makroiqtisodiy barqarorlikni o'rganish markazi hamda vazirliklar va oliy o'quv yurtlaridagi 50 ga yaqin muassasalar kiradi. Mamlakatimizda, jumladan ToshDIU da olib borilayotgan tadqiqotlarda milliy iqtisodiyotning bozor munosabatlariga o'tish sharoitidagi xususiyatlari izchil o'rganilmoqda. Masalan, akademik M.Sh. Sharifxo'jaev, S.S.Fulomov, prof. E.A.Akromov, A.O'lmasov, Sh.Shodmonov va boshqalar o'z asarlarida milliy iqtisodiyot nazariyasini ishlab chiqish va rivojlantirishga muhim hissa qo'shmoqdalar. Jumladan, iqtisodiy tarix, iqtisodiy ta'limotlar tarixi sohasida professorlar H.S.Sobirov (1922-2003), A.A.Razzoqov, Q.Muftaydinov, N.Q.Yo'ldoshev, Yu.B.Yusupov kabilar jahon va milliy merosimizning noyob durdonalarini o'rganish, tartibga solish va tahlil qilishga katta hissa qo'shmoqdalar. Moliya, investisiya, pul muomalasi, bank ishi sohalarida S.A. Birjanov (1937-2002), O’.Yu. Rashidov prof. T.S.Malikov, Sh.Z. Abdullaeva, O.Olimjonov, A.Qodirov va boshqalarning tadqiqotlari muhim ahamiyat kasb etadi. Akademik V.V.Kim, prof. A.Abdug'aniev, A.N.Mahmudov, D.Axmedovlar agrar-sanoat kompleksi taraqqiyoti muammolarini tadqiq etmoqdalar. Prof. Q.Abduraxmonov, A.Nazarov. N.Xo'jaev, Sh.Xolmo'minov va boshqalar mehnat iqtisodiyoti M.Sh. Sharifxo'jaev va sosiologiyasiga oid darslik va qator o'quv qo'llanmalarni yaratishgan. Makro va mikro hamda mintaqaviy iqtisodiyot sohasida prof. A.Ishmuhamedov, B.Salimov, N.Ibragimov, E. Mahmudov tadqiqotlari muhimdir. Statistika bo'yicha prof N.Soatov, X.Nabiev, Z.Toshmatov, E.Akromovlar sermahsul o'quv, ilmiy tadqiqotlar olib bormoqdalar. Buxgalteriya hisobi va audit sohasida prof. S.Qodirxonov, M.Umarova, M.To'laxo'jaeva, N.Jo'raev, O.Jumanov, S.Vohidov, O.Bobojonov, K.Jumaniyozov va boshqalar barakali faoliyat ko'rsatishmoqda. Marketing fani bo'yicha prof. M. Qosimova, D.Muhiddinov, A.Fattoxov va boshqalar milliy bozor shakllanishi va rivojlanishi shart-sharoitlarini tadqiq etmoqdalar. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida prof. J.Jalalov, R.Shodiev, G.Nazarova va boshqalarning tadqiqotlarini alohida eslab o'tish darkor. Informatika va axborotlar texnologiyasi bo'yicha akademik S.S.Fulomov, R.Alimov, B.Xodiev, T.Shodiev, Q.Alimov. A.Shermuxamedov, B.Begalov va boshqalarning faoliyati diqqatga sazovordir. Yuqorida eslab o'tilgan olimlarning tadqiqotlari jahon va milliy iqtisodiy tafakkurini boyitishga ma'lum hissa qo'shib S.S. G’ulomov kelmoqdalar. Ayni chog’da milliy iqtisodiy tadqiqotlarimiz shakllanishiga va milliy iqtisodchi mutahassislar tayyorlashga muhim hissa qo’shgan akademik O.M. Aminov (1906- 1981), professor M.M. Qoriev (1906-1974)ning xizmatlarini alohida ta’kidlash lozim. Qisqacha xulosalar qilib shuni aytish mumkinki, milliy iqtisodiyotimizning nazariy-ilmiy, o'quv-amaliy manbalari tobora kengaymoqda. Bu esa, pirovardida yoshlarning malakali mutaxassis va tadbirkor bo'lib etishishiga puxta zamin yaratadi. Chunki XXI asrdagi iqtisodiyot taraqqiyoti va xalq farovonligining asosiy manbai har tomonlama kamol topgan shaxslar hisoblanadi. Bu Konfusiyning «Eng katta sevinch-ilm olishda va uni hayotga V.V.Kim tadbiq etishda» degan o'giti yangi asrda yanada to'laroq o'z isbotini topmoqda. QISQACHA XULOSALAR 1917 yildagi oktyabr to'ntarilishi va sho'rolar hokimiyati (1917-1990) davrida sobiq SSSR va hususan O'zbekistonda ma'muriy-buyruqbozlikka asoslangan imperativ rejali iqtisodiyotga o'tildi. Nokapitalistik konsepsiya, ya'ni bozor munosabatlarini inkor etuvchi yo'l tanlab olindi. Buyruqbozlik iqtisodiyoti tufayli erishilgan ayrim yutuqlar vaqtincha samara berdi. Markaz tomonidan olib borilgan siyosat oqibatida katta potensialga ega bo'lgan O'zbekiston iqtisodiyoti bir tomonlama agrar - xomashyo yo'nalishida rivojlandi, sanoat tovarlar ishlab chiqarish cheklangan edi, paxta yakkahokimligi ijtimoiy-ekologik muammolarni keltirib chiqardi, erlarning sho'rlanishi, botqoqlashuvi kuchaydi, Orol dengizi quriy boshladi, xalqning moddiy farovonligi keskin ortda qoldi. Ilg'or mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish tarixi bozor iqtisodiyotini qo'llash yo'li bilangina taraqqiyotga erishish mumkinligini ko'rsatmoqda. Ko'p yillar davomida imperativ rejali iqtisodiyot yuritgan sobiq SSSR va boshqa «sosialistik» deb atalgan davlatlar iqtisodiyoti inqirozga uchradi va bu bozor iqtisodiyotiga o'tishni taqozo etmoqda. O'zbekiston Respublikasi bozor munosabatlariga o'z mustaqilligiga erishgandan so'ng (1991) o'ta boshladi. Bu bozor iqtisodiyotiga o'tish konsepsiyasi ma'muriy- buyruqbozlikka asoslangan rejali (planli) iqtisodiy tizimdan erkin bozor iqtisodiyotiga o'tishning qonun-qoidalari va uning O'zbekistondagi milliy xususiyatlarga xos ilmiy qarashlar majmuidan iboratdir. Respublikamizning bozor munosabatlariga o'tish konsepsiyasi O'zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti, akademik I.Karimovning asarlari, risola va nutqlarida izohlab berilgan. O'zbekistonning tarixiy, ilmiy, an'anaviy, ekologik va boshqa sohalardagi tajribalariga asoslanib, respublikada ijtimoiy yo'naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o'tish yo'li maqbul deb topildi. Bu o'tish yo'li tadrijiy (evolyusion) ketma-ket, bosqichma-bosqich amalga oshadi. Jamiyat rivoji tarixi shuni aniq ko'rsatadiki, bir ijtimoiy tizimdan boshqa tizimga ko'chish uchun ma'lum o'tish davri ob'ektiv zaruriyatdir. Bu zarurat eskirgan hayot ukladi o'rniga yaratiladigan yangi ukladni vujudga keltirishdagi siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy qiyinchiliklar bilan chambarchas bog'liqdir. O'zbekiston sharoitida bu o'tish davri bir necha bosqichdan iborat bo'ladi, birinchi bosqich 1991-1994 yillar, ikkinchi bosqich 1994 -1999 yillarda amalga oshirildi, uchinchi bosqich 2000 yildan boshlandi. O'tish davrining davom etish vaqti va bosqichlari soni o'tish davrida qo'llaniladigan qator aniq ob'ektiv va sub'ektiv omillar va uslublarga bog'liqdir. Uni nisbatan tezroq va to'fonlarsiz amalga oshirish bosh vazifa hisoblanadi. O'zbekistonda sobiq sho'ro davlatlari orasida birinchilardan bo'lib mustaqillikning o'n yili davomida muhim yutuqlar qo'lga kiritildi. Inqirozlar davri tugab (1996), iqtisodiyotning jadal o'sish davri boshlandi. Makroiqtisodiy barqarorlikka erishildi, milliy valyutamiz bo'lgan so'm mustahkamlandi, xususiylashtirish jarayoni chuqurlashdi va kengaydi. qilg'i-energetika va don mustaqilligi ta'minlandi, iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlar keng quloch yoydi, yangi sanoat tarmoqlari vujudga keldi. Iqtisodiyotda sezilarli siljishlar amalga oshirildi. Bozor infrastrukturasi yaratildi, asosiy iqtisodiy ko'rsatkichlar o'sishi ta'minlandi. Bu tanlab olingan iqtisodiy islohotlar yo'lining to'g'riligi natijasidir. Mustaqillikning 10 yilligi davomida erishilgan natijalarning eng muhim ko'rsatkichlari to'g'risida Prezidentining 2021 yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari, iqtisodiy islohotlarning borishini baholash hamda 2022 yilgi vazifalarga bag'ishlangan Vazirlar Maxkamasining yig'ilishida so'zlagan nutqida quyidagilar ta'kidlangan: • O'tgan yil mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar uchun muhim yil bo'ldi. 2021 yilda birinchi bor yalpi ichki mahsulotning 1991 yilga nisbatan 109% o'sishiga erishildi. Makroiqtisodiy barqarorlikni saqlash va iqtisodiyotni o'stirish tendensiyalari aniq ko'zga tashlandi. So`nggi yillarda Yalpi ichki mahsulot 4,5%, sanoat ishlab chiqarishi 6,1%, qishloq xo'jaligida mahsulot tayyorlash 4,5% ko'paydi. Inflyasiya darajasi oyiga o'rtacha 4 % ni tashkil etdi. Aholining real daromadlari esa o'sdi. Tashqi savdo aylanmasida ham o'sish ta'minlandi, bu borada ijobiy saldoga erishildi. Asosiy tushuncha va iboralar Bozor iqtisodiyotiga o'tish; ma'muriy buyruqbozlik tizimi; mustabid tizim merosi; o'tish zaruriyatining omillari; «o'zbek modeli»; o'tish davri davomiyligi; o'tish davri bosqichlari; tartibga solinadigan bozor iqtisodiyotiga yondoshuvlar; iqtisodiyot negizi; ustuvor yo'nalishlar; tarkibiy o'zgarishlar maqsadlari; inson taraqqiyoti indeksi; islohotlarni tasniflash; yutuq va muammolar. 5 tashabbus. Yangi O`zbekiston. Nazorat va mulohaza uchun savollar 1. Ma'muriy-buyruqbozlik iqtisodiyotining mohiyati va uning oqibatlarini izohlang. 2. Bozor iqtisodiyotiga o'tish deganda nimani tushunasiz? 3. O'tish davri davomiyligi qancha bo'lishi mumkin? 4. O'tish davridagi umumiy qoidalar nimadan iborat? 5. «O'zbek modeli» nima? 6. Milliy iqtisodiyotning negizini nima tashkil etadi? 7. Milliy iqtisodiy islohotlar modelining xususiyatlari. 8. Islohot bosqichlariga oid qanday qarashlar mavjud? 9. Milliy iqtisodiyotning ilmiy-nazariy manbalarini kengaytirishda hissa qo'shayotgan olimlar kimlar? XOTIMA Mana, to’rt ming yildan ortiqroq davrni qamrab olgan iqtisodiy fikr, g’oya, qarashlar, nazariya, konsepsiya va ta'limotlar tarixiga "sayohat" qildik. Albatta, eng oddiy tushunchalar hosil bo’lishidan mukammal iqtisodiy ta'limot, qonun vujudga kelishiga qadar bosib o’tilgan yo’lda turli-tuman g’oyalarning dialektik uzviyligi va rivojlanish omili - qarama-qarshiliklar kurashi va birligining guvohi bo’ldik. Oxir- oqibatda iqtisodiyotning prinsipial masalalari bo’yicha aniq bir qisqacha xulosalarlarga kelindi. Ammo amalda aynan bir masala bo’yicha turlicha qarashlarning mavjudligi o’ziga xos bir mo’'jizadir. Masalan, bozor iqtisodiyotining hayotiy zarurligi munozaradan holi, ammo bu munosabatlarning oxirgi oqibatlari turli mamlakatlarda turlicha, chunki uning asosiy unsurlari bir xil bo’lishiga qaramay, har bir unsurning amaliy qo’llanishi turlicha va oqibat-natija ham butunlay o’zgacha. Bozor iqtisodiyoti yo’lidan rivojlanayotgan davlatlarning turlicha iqtisodiy yakunlari bunga yaqqol misol bo’la oladi. Taniqli iqtisodchi olim Mark Blaugning ta'kidlashicha, iqtisodiyot fani va ta'limotlarining tarixi o’ziga xos laboratoriyadir. Har bir iqtisodchi buni tushungan va tushunmagan holda bu laboratoriyani o’zi bilan birga olib yuradi (Blaug M. Ekonomicheskaya mo`sl' v retrospektive, s.659). Bu laboratoriya doim harakatda, doim izlanishda bo’lib, o’tmishdoshlar tomonidan qoldirilgan intellektual merosni bilish muhimdir. Oddiy tushunchalardan boshlangan iqtisodiy g’oyalar tarixi davomida bir nechta muhim yo’nalishlarni ajratish mumkin. Bular boylikning asosi muomala sohasida degan aqidaga asoslangan merkantilizm iqtisodiy ta'limotigacha bo’lgan davr, merkantilizmning o’zi, klassik iqtisodiy maktab, sotsialistik yo’nalish va marjinalizmdir. Hozirgi davr iqtisodiy ta'limotlarida vujudga kelgan uch asosiy yo’nalish tamoyillari turli mamlakatlarning iqtisodiy siyosatlariga asos qilib olingan. Sotsialistik deb atalgan yo’ldan borgan 28 davlat 90-yillar boshida bozor iqtisodiyotiga qaytishni yoki o’tishni ma'qul deb hisoblaydilar. Bu davlatlarning bozor munosabatlariga o’tishi o’ziga xos bo’lib, "o’tish davri iqtisodiyoti" sifatida qaraladi. Albatta bu o’tish lassik mamlakatlar (Angliya, Fransiya, AQSh, Germaniya va boshqalar) rivojlinishidan ancha farq qiladi, chunki bu yerda gap ma'muriy- buyruqbozlikdan erkin bozor munosabatlariga o’tish to’g’risida boradi. Ko’pchilik mamlakatlarda o’tishning dastlabki qiyinchiliklari bartaraf etilib normal rivojlanish davri boshlangan. Shu bilan birga ko’p yillardan buyon bozor munosabatlarida yashayotgan, ammo qoloqlik va qashshoqlikdan chiqa olmayotgan davlatlar ham k[’pligini alohida ta'kidlash kerak. Demak, gap samarali bozor iqtisodiyoti to’g’risida borishi zarur. Bozor iqtisodiyotining muhim afzallik tomoni shundaki, u barcha tadbirkorlar (sohibkor)lar uchun teng erkin imkoniyatlar beradi, xususiy mulk asosiy o’rinni egallagani uchun yaratuvchanlikka rag’bat (ishtiyoq)qa sharoit yaratiladi, boqimandalik (ilgarigi sotsialistik jamiyatdagi) kayfiyatini inkor etadi. Cheklangan moddiy-texnika resurslaridan samarali foydalanib, tobora oshib borayotgan talablarni to’laroq qondirish imkoni yaratiladi. Ko’rinib turibdiki, bozor munosabatlari rivojlanish uchun bir vosita, undan unumli foydalanib yutuqqa erishayotgan mamlakatlar talaygina, ammo shu yo’ldan borayotgan, lekin qoloq davlatlar ham ko’p. Gap bu yerda shundaki, xuddi tabiatdagi kabi umumiy va hususiy holatlarning birligida deb qarash o’rinlidir. Masalan, bizga oq bo’lib ko’ringan rang prizmada yettita boshqa-boshqa rangga ajraladi, undan esa minglab boshqa ranglar hosil bo’ladi. Muzikada yettitagina nota mavjud, ammo undan minglab, millionlab ohanglar vujudga keladi. Hozirgi zamon iqtisodiy rivojlanishidagi muhim xususiyat shuki, sotsialistik deb atalgan mamlakatlar rejalashtirilgan iqtisoddan erkin bozor iqtisodiyotiga o’tish davrini o’z boshidan kechirmoqdalar. Bunda ham turli iqtisodiy yo’nalishlar asos qilib olingan, vaholanki bu davlatlar va ular aholisining maqsadi bir - farovon va demokratik jamiyat yaratishdir. Shuni alohida ta'kidlab o’tish kerakki, bozor iqtisodiyoti aqidalari hech qanday chegara bilmasalar-da, ularning oqibati har doim ham kutilgan natijalarni beravermaydi. Bunga tarixda misollar ko’p. 30-40-yillardagi Germaniya va Italiyadagi fashistik iqtisodiyotni olib ko’raylik: o’sha yillarda bu davlatlarda bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot oqibatlari hammaga ayon. Xuddi shuningdek, o’z davrida sotsialistik yo’ldan borgan Yugoslaviya iqtisodiyotini ham olib ko’rish mumkin. Shu tufayli konvergensiya gipotezasining vujudga kelishi tasodifiy emas. Fisher, Dornbush, Shmalenzilarning fikricha, ("Ekonomiks", s.767) turli mamlakatlar asta-sekin vaqt o’tishi bilan bir-birlariga o’xshash bo’lib bormoqdalar. Ammo bu g’oyaning qanchalik real ekanligi yaqin kelajakda isbotlanishi qiyin. Ko’pgina Farb mamlakatlarida iqtisodiyotda davlatning roli kamaytirilib, bozor orientatsiyasi kengaytirilmoqda (80-yillardagi reyganomika va tetcherizm). Ularni hisobga olib, shuni aytish mumkinki, agar konvergensiya amalga oshsa ham, ko’p mamlakatlarda bu bozor orientatsiyasi kuchayishi yo’li bilan amalga oshadi. Sotsialistik deb atalgan davlatlarning deyarli barchasida bu harakat amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga industrial rivojlangan bir qancha mamlakatlarda resurslar taqsimoti va boshqa sohalarda davlat yetakchi o’rinni egallaydi. Fransiya, Skandinaviya mamlakatlarida hukumat tomonidan indikativ iqtisodiy rejalar ishlab chiqiladi (qat'iy imperativ rejalashtirish bozorga zid) va unga amal qilinadi. Masalan, Fransiyada to’rt yilga mo’ljallangan rejalashtirish mavjud, ular indikativ deb ataladi, chunki bu rejalar davlat sektori uchun majburiy bo’lsa, xususiy sektor uchun rivojlanishning to’rt yiliga istalgan yo’nalishni belgilab beradi. Maxsus reja komissiyasi xususiy sektor va qiziqqan taraflar bilan bamaslahat ish yuritadi. Germaniya iqtisodiyotida ham davlatning roli yuqori. Davlat tomonidan yalpi milliy mahsulotning 40 foizi turli soliqlar ko’rinishida olinadi. Korporatsiya direktorlari kengashida ishchi vakillari ham ishtirok etadi. Rejalashtirish tizimi Yaponiya, Koreya Respublikasi, Malayziya, Misr, Hindiston va boshqa mamlakatlarda keng qo’llaniladi. Ammo shuni ham ta'kidlab o’tish kerakki, bu rejalashtirish tamoyillari sobiq SSSR va boshqa "sotsialistik" deb atalgan davlatlarnikidan ancha farq qiladi (qat'iy va yoppasiga emas). Ayniqsa, Syangan, Koreya Respublikasi va Singapurda davlatning iqtisodiyotdagi roli nihoyatda kuchli hamda ularning taraqqiyot sur'atlari nihoyatda yuqoridir. Ayrim Afrika va Osiyo mamlakatlaridagi iqtisodiy qoloqlik va tushkunlik davlatning iqtisodiyotga me'yoridan ko’proq aralashuvi tufayli deb topilmoqda. Bozor tizimi hozirgi davr iqtisodiyotining eng samarali usulidir, ammo bu tizim bekamu-ko’stmi degan savol tug’iladi. R.Xeylbroner va L.Turoularning fikricha, ("Ekonomika dlya vsex", s.296-298), bozorning uchta nozik joyi, muammosi mavjud. Birinchidan, bozor hatto eng boy jamiyatni ham narxi belgilab qo’yilgan yorliqlari yo’q tovar va xizmatlar, masalan, ta'lim, mahalliy ma'muriyat, jamoat sog’liqni saqlash xizmati kabilar bilan ta'minlashda samarasiz vosita hisoblanadi. Bozor jamiyati bu tovarlarni sotib olish uchun soliq tushumlarining bir qismini yo’naltiradi, ammo jamiyat a'zolari bu soliqlarni majburiy yig’imlar sifatida qabul qiladi va erkin xarid qilinadigan tovarlardan keskin farq etadi. Shu sababli sof bozor jamiyati ta'lim, sog’liqni saqlash, munitsipalitet, rekreatsiya (ekologiya) va boshqa sohalarga kam mablag’ ajratishga intiladi. Ikkinchidan, bozor insonning istak va talablarini qondirishda qat'iy iqtisodiy hisob-kitoblarga amal qiladi. Bozor boylarning jonkuyar xizmatkori, ammo qashshoqlarga nisbatan befarq qaraydi. Bu iqtisodiy yutqazish bo’lib qolmasdan, balki ahloqiy yutqazish hamdir. Foyda ketidan quvishni qo’llaymiz, ammo millionlab qashshoqlarning ahvolini sezmaslikka intilamiz. Ayniqsa, globalizatsiya davrida boylar boyimoqda, kambag’allar yanada qashshoqlashmoqda. Bu ijtimoiy xavfdir. Uchinchidan, bozor tizimi amaliyoti davomida mikro va makro kasalliklarga duchor bo’lib turadi. Bu siklik yoki surunkasiga bo’lib turadigan inflyatsiya, ishsizlik, kambag’allik va atrof-muhitning ifloslanishi va boshqalarni o’z ichiga oladi. Bozor insoniyat uchun xavfli bo’lgan, ammo katta foyda keltiradigan faoliyat bilan shug’ullanishga moyil (masalan, narkobiznes, qurol sotish va boshqalar). Albatta, mamlakatdagi istalgan sotsial kasalliklarni iqtisodiy tuzum bilan bevosita bog’lash kerak emas, ammo ular o’rtasidagi aloqalarni inkor etish ham xavflidir. Ammo kapitalistik bozor iqtisodiyotining muhim xususiyati shundaki, u bo’layotgan o’zgarishlarga tez moslashadi (adaptatsiya), rivojlanishni ta'minlashga moyillik mavjud. Masalan, 1929-33 yillardagi buyuk depressiya tufayli AQSh va bir qancha davlatlar o’z iqtisodiy siyosatini keskin o’zgartirdi va hokazo. Sobiq sotsialistik mamlakatlar deb atalgan davlatlarning iqtisodiy siyosati adaptatsiyaga moyil bo’lmadi. Bozor iqtisodiyotiga zid (xususiy mulk tugatilib, davlat mulki hal qiluvchi bo’ldi, baholar erkinligi buzildi, qat'iy rejalashtirish joriy etildi, erkin raqobat inkor etildi, yakka partiyaviylik va boshqalar) siyosat bu mamlakatlar inqirozini kuchaytirdi. Buning oqibati esa barchaga ma'lum. XXR va VSR o’z iqtisodiyotini isloh qilishda muhim yutuqlarga erishmoqda. Yuqoridagilardan shunday qisqacha xulosalar chiqarish mumkinki, iqtisodiy ta'limotlarga baho berganda "bunisi yaxshi, unisi yomon" qabilidagi fikrlar unchalik to’g’ri kelavermaydi. Ayniqsa iqtisodiy siyosatni ishlab chiqishda yakkayu-yagona nazariya yoki ta'limotga sof holda asoslanish qiyin. Amalda bir qancha nazariya va ta'limotlarning qorishmasidan foydalaniladi. Shuning uchun ham, mavjud iqtisodiy ta'limotlarni sinchiklab o’rganish va ularni ma'lum tarixiy, milliy, an'anaviy, ijtimoiy va boshqa sharoitlarni hisobga olgan holda qo’llash samarali natija beradi. Har qanday nazariya, ta'limotning asosiy mezoni amaliy hayotdir.