MA’MURIY HUQUQBUZARLIK. REJA: 1.Ma’muriy huquqbuzarlikning umumiy tavsifi 2. Ma’muriy huquqbuzarlik tushunchasi. 3. Ma’muriy hquqbuzarlikning umumiy xususiyatlari. 4. Ma’muriy huquqbuzarlikning o‘ziga xos xususiyatlari. 5. Ma’muriy huquqbuzarlikning yuridik tarkibi tushunchasi. 6. Ma’muriy huquqbuzarlikning obekti. 7. Ma’muriy huquqbuzarliknig obektiv tomoni. 8. Ma’muriy huquqbuzarlikning sub’ekti. 9. Ma’muriy huquqbuzarlikning sub’ektiv tomoni. Aksariyat yuridik adabiyotlarda ma’muriy javobgarlikni qo‘llashning ikki asosi ko‘rsatib o‘tilgan: birinchidan, qonun – huquqiy (normativ) asosi sifatida; ikkinchidan, ma’muriy nojo‘ya xatti-harakat (huquqbuzarlik) - faktik asosi sifatida. Ma’muriy javobgarlikning bu ikkala asosi ham O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida o‘z ifodasini topgan. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 1-moddasida ma’muriy javobgarlikning huquqiy (normativ) asosi mustahkamlab qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 10-moddasiga binoan esa, ma’muriy huquqbuzarlik deganda (faktik asosi) - qonun hujjatlariga binoan ma’muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan, shaxsga, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jamoat tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi g‘ayrihuquqiy, aybli (qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida) sodir etilgan harakat yoki harakatsizlik tushuniladi. Davlat boshqaruvi sohasida sodir etiladigan va ko‘p uchraydigan huquqbuzarlik ko‘rinishlaridan biri – bu ma’muriy huquqbuzarlikdir. Ma’muriy huquqbuzarlikning mazmuni – amaldagi qonunchiligimizda aniq ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lib, quyidagi umumiy xususiyatlarga egadir: birinchidan, ma’muriy huquqbuzarlik – ijtimoiy zararli hisoblanadi, ya’ni ularning sodir etilishi bilan jamiyat va fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga ma’lum bir moddiy va ma’naviy zarar yetkaziladi; ikkinchidan, ma’muriy huquqbuzarlik – ma’muriy huquqqa xilof hisoblanadi, ya’ni bunday xatti-harakatlarni sodir etish qonun hujjatlari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqiqlangan. Ayrim hollarda, ma’muriy huquqbuzarlik ma’muriy -huquqiy normalarni buzish ma’nosida talqin qilinadi. Lekin shu narsaga alohida e’tibor berish kerakki, ma’muriy -huquqiy normalar turli ko‘rinishga ega, masalan, namunali xulq-atvor qoidalarini o‘rnatuvchi – tartibga soluvchi ma’muriy -huquqiy normalar va bu qoidalarning buzilishi uchun javobgarlikni o‘rnatuvchi – muhofaza etuvchi ma’muriy -huquqiy normalar; uchinchidan, ma’muriy huquqbuzarlik – bu qilmishdir. Ma’muriy huquqbuzarlik - bir yoki bir necha insonlarning ongli va irodali harakati yoki harakatsizligida ifodalanadi; to‘rtinchidan, ma’muriy huquqbuzarlik – jismoniy shaxs tomonidan sodir etiladigan qilmishdir. O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga binoan ma’muriy huquqbuzarlikning sub’ekti sifatida faqatgina jismoniy shaxslar namoyon bo‘lishi mumkin; beshinchidan, ma’muriy huquqbuzarlikda – aybning mavjudligi, ya’ni ma’muriy huquqbuzarlik – qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasidan sodir etiladigan ongli, irodali qilmish hisoblanadi; oltinchidan, ma’muriy huquqbuzarlik – jazoga sazovor qilmishdir. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi 10-moddasining 1-qismiga binoan ma’muriy huquqbuzarlik deganda – qonun hujjatlariga binoan ma’muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan qilmish tushuniladi. Sodir etilgan huquqbuzarlik uchun qonun hujjatlarida javobgarlik nazarda tutilgan taqdirdagina, bunday xatti-harakatlar huquqbuzarlik sifatida e’tirof etilishi mumkin. Javobgarlikka tortish - huquqbuzarlikning asosiy xususiyatlaridan biridir. Huquqqa xilof, aybli va jazoga sazovor qilmishning xususiyatini o‘zida ifoda etgan barcha huquqbuzarlik ham, ma’muriy huquqbuzarlik hisoblanmaydi. Gap shundaki, aniq bir qilmishda ma’muriy huquqbuzarlik tarkibi mavjud bo‘lmasligi mumkin va bu holat qilmishni sodir etgan shaxsning javobgarlikka tortilishiga olib kelmaydi. Huquqbuzarlik tarkibini ifodalovchi xususiyatlar esa, bu – qonun hujjatlarida mustahkamlangan va sodir etilgan qilmishni huquqbuzarlik sifatida ifodalash mumkin bo‘lgan xususiyatlardir. Huquqbuzarlik tarkibini ifodalovchi o‘zaro yaqin xususiyatlar birlashib, huquqbuzarlik tarkibi elementlarini tashkil etadi. Huquqshunos olim Yu.M.Kozlovning fikricha, ma’muriy huquqbuzarlikni tavsiflashda uning yuridik tarkibi katta ahamiyatga egadir. Ma’muriy huquqbuzarlikning yuridik tarkibi – bu uning ichki tuzilishini anglatuvchi yuridik xususiyatdagi elementlar yig‘indisidir. Ma’muriy huquqbuzarlik tarkibi tushunchasini anglash va uni aniqlash - ma’muriy javobgarlikka tortishning qonuniyligini ta’minlaydi, ma’muriy huquqbuzarlikning boshqa huquqbuzarliklardan farqini belgilab beradi. Ma’muriy huquqbuzarlik tarkibi – bu ma’muriy huquq normalari bilan o‘rnatilgan xususiyatlarning yig‘indisi bo‘lib, ularning mavjud bo‘lishi bilan aniq bir qilmishlar – ma’muriy huquqbuzarlik sifatida tan olinadi. Har qanday huquqbuzarlik tarkibi singari, ma’muriy huquqbuzarlik ham: huquqbuzarlikning obekti va obektiv tomoni, sub’ekti va sub’ektiv tomoni kabi xususiyatlar yig‘indisidan iborat bo‘ladi. Ma’muriy huquqbuzarlikning obekti – bu ma’muriy huquq normalari bilan o‘rnatilgan va muhofaza etiladigan ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi. Bu, birinchi navbatda davlat boshqaruvi sohasida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlardir. Davlat boshqaruvini tashkil etish va amalga oshirish jarayonida nafaqat ma’muriy huquq normalari bilan, balki ma’muriy -huquqiy vositalar bilan muhofaza etiladigan boshqa huquq tarmoqlari (Konstitutsiyaviy, moliya, yer, mehnat va h.k.lar) normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar ham vujudga keladi. Shu sababli, ma’muriy huquqbuzarlik obektiga - ma’muriy javobgarlik normalari bilan himoya qilinadigan har qanday munosabatlarni kiritish mumkin. Ma’muriy huquq nazariyasida huquqbuzarlik obekti, odatda. uch guruhga bo‘linadi: birinchidan, ma’muriy huquqbuzarlikning umumiy obekti – davlat boshqaruvi jarayonida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar. Masalan, O‘zR MJtKning 10-moddasi 1-qismida ma’muriy huquqbuzarlik obekti umumiy holda - “shaxs, fuqarolarning huquqlari va erkinliklari, mulkchilik, davlat va jamoat tartibi, tabiiy muhit” ko‘rsatib o‘tilgan; ikkinchidan, ma’muriy huquqbuzarlikning turdosh obekti – mazmuni va o‘zaro yaqin xususiyatlariga qarab yagona tizimga keltirilgan obektlardir. Masalan, O‘zR MJtKning maxsus qismida ma’muriy huquqbuzarliklar quyidagi guruhlarga birlashtirilgan: fuqarolarning huquq va erkinliklariga tajovuz qiladigan huquqbuzarliklar; aholi sog‘lig‘ini saqlash sohasidagi huquqbuzarliklar; mulkka tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar; tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasidagi huquqbuzarliklar; sanoatdagi, qurilishdagi va issiqlik hamda elektr energiyasidan foydalanish sohasidagi huquqbuzarliklar; qishloq xo‘jaligidagi huquqbuzarlik, veterinariya-sanitariya qoidalarini buzish; transportdagi, yo‘l xo‘jaligi va aloqa sohalaridagi huquqbuzarliklar; fuqarolarning turar joy huquqlariga taaluqli, kommunal xizmat va obodonlashtirish sohasidagi huquqbuzarliklar; savdo tadbirkorlik va moliya sohalaridagi huquqbuzarliklar; odil sudlovga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar; jamoat tartibiga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar; boshqaruvning belgilangan tartibiga tajovuz qiluvchi huquqbuzarliklar; uchinchidan, ma’muriy huquqbuzarlikning bevosita obekti – huquqbuzarlik oqibatida bevosita zarar yetkazilgan, aniq obekt hisoblanadi. Masalan, O‘zR MJtKning 40-moddasida mustahkamlangan tuhmat huquqbuzarligining bevosita obekti – fuqaroning sha’ni va qadr-qimmati hisoblanadi; yoki, 237-moddasiga binoan harbiy xizmatga yoki muqobil xizmatga chaqirilishdan bosh tortishda ifodalangan huquqbuzarlikning bevosita obekti bo‘lib – boshqaruv jarayonida o‘rnatilgan tartib, ya’ni fuqarolarning harbiy yoki muqobil xizmatni o‘tash majburiyati hisoblanadi. M’amuriy huquqbuzarlikning obektiv tomoni – bu huquqqa xilof qilmishdir, ya’ni ma’muriy huquqbuzarlik obektiga qaratilgan harakat yoki harakatsizlik, uning xususiyatlari, shuningdek, uni sodir etish (yoki sodir etmaganlik) sharoitlari hisoblanadi. Ma’muriy huquqbuzarlik obektiv tomondan ikki ko‘rinishga ega: birinchidan, ma’muriy huquqbuzarlikni harakat natijasida sodir etish. Harakat – insonning faol xulq-atvori hisoblanadi. Aksariyat ma’muriy huquqbuzarliklar, obektiv tomondan shaxslarning harakati orqali sodir etiladi. Masalan, tuhmat, haqorat qilish, yengil tan jarohati yetkazish, o‘rnatilgan turli umummajburiy qoidalarni buzishda ifodalangan huquqbuzarliklar - harakatlar natijasida sodir etiladi; ikkinchidan, ma’muriy huquqbuzarlikning harakatsizlik natijasida kelib chiqishi. Harakatsizlik – insonning passiv xulq-atvori bo‘lib, odatda, belgilangan vazifani, majburiyatni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlikda ifodalanadi. Masalan, mansabdor shaxslar tomonidan fuqarolarning murojaatlarini o‘z vaqtida ko‘rib chiqmaganlik, ota-onalarning bolalarni tarbiyalash va ularga ta’lim berish bo‘yicha majburiyatlarni bajarmaganlik, hokimiyat vakilining qonuniy talablarini bajarmaganlikda ifodalangan huquqbuzarliklar – harakatsizlik natijasida kelib chiqadi. D.N.Baxraxning ko‘rsatib o‘tishicha, ma’muriy huquqbuzarlikning obektiv tomoni – huquq normalari bilan nazarda tutilgan, mazkur huquqbuzarlikning tashqi ko‘rinishini ifodalaydigan xususiyatlar yig‘indisidir. Obektiv tomon – qilmishni huquqbuzar tashqi xulq-atvorining ko‘rinishi sifatida ifodalaydi. Obektiv tomon xususiyatlariga: huquqqa xilof harakat yoki harakatsizlik va ularning sodir etilishi bilan vujudga kelgan zararli oqibat kiradi. Masalan, transport vositalari haydovchilari tomonidan yo‘l harakati qoidalarini buzish – harakat tezligini oshirish (harakat), yo‘l belgilariga rioya etmaslik (harakatsizlik)da ifodalanuvchi turli xatti-harakatlarda namoyon bo‘ladi. Bunday qilmishlar natijasida: yo‘l harakati xavfsizligiga xavf solinishi, boshqa yo‘l harakati ishtirokchilarining harakatlanishiga halaqit berish, avariya holatini vujudga keltirish yoki yo‘l- transport hodisalarini sodir etilishiga olib kelishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 13-moddasiga binoan ma’muriy huquqbuzarlik sodir etgan paytda o‘n olti yoshga to‘lgan shaxslar ma’muriy javobgarlikka tortiladilar. O‘zR MJtKning 20-moddasiga binoan esa, g‘ayrihuquqiy harakat yoki harakatsizlik sodir etgan vaqtida aqli norasolik holatida bo‘lgan shaxs, ya’ni surunkali ruhiy kasallik, ruhiy faoliyati vaqtincha buzilganligi, aqli zaifligi yoxud boshqa xil kasallik oqibatida o‘z harakatining (harakatsizligining) ahamiyatini idrok eta olmagan yoki boshqara olmagan shaxs ma’muriy javobgarlikka tortilishi mumkin emas. Demak, umumiy qoidagi ko‘ra, ma’muriy huquqbuzarlikning sub’ekti - bu 16 yoshga to‘lgan aqli raso jismoniy shaxsdir. Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida ma’muriy javobgarlikning sub’ektlari uch guruhga bo‘lingan: 1) umumiy sub’ekt – har qanday 16 yoshga to‘lgan jismoniy shaxs. Jumladan, O‘zR MJtKning 13-moddasida ma’muriy javobgarlik sub’ekti umumiy holda ko‘rsatib o‘tilgan; 2) maxsus sub’ekt – umumiy sub’ektlarga qaraganda o‘ziga xos xususiyatlarga (qo‘shimcha belgilarga) ega bo‘lgan sub’ektlardir. M’amuriy huquqbuzarlikning maxsus sub’ektiga - mansabdor shaxslarni, haydovchilarni, voyaga yetmaganlarni va boshqalarni kiritish mumkin. Mazkur shaxslar tomonidan sodir etiladigan huquqbuzarliklar va ularga nisbatan qo‘llaniladigan javobgarlik o‘ziga xos xususiyatlarga egadir. Masalan, mansabdor shaxslar tomonidan sodir etiladigan ma’muriy huquqbuzarliklar ularning egallab turgan lavozimi yoki mansabi bilan yoxud ular zimmasiga yuklangan vazifalar (majburiyatlar)ning bajarilmaganligi yoki lozim darajada bajarilmaganligi bilan bog‘liq holda sodir etiladi. Mansabdor shaxslarning ma’muriy javobgarligi fuqarolarga (umumiy sub’ekt) qaraganda yuqori bo‘ladi. Misol № 1. O‘zR MJtKning 175-4-moddasiga binoan ish haqini taqiqlangan shakllarda to‘lash uchun faqatgina mansabdor shaxslargina javobgarlikka tortilishi mumkin. Chunki xodimlarga ish haqini berish majburiyati korxona, muassasa va tashkilotning mansabdor shaxsi zimmasiga yuklangan. Misol № 2. O‘zR MJtKning 125-moddasiga binoan foydalanish man etiladigan darajada nosozligi bo‘lgan transport vositalarini boshqarish uchun faqatgina haydovchilar javobgarlikka tortilishi mumkin. Chunki, haydovchigina - transport vositasini boshqarish huquqiga ega bo‘ladi. Ma’muriy javobgarlik 16 yoshga to‘lgan fuqarolarga nisbatan qo‘llanilishi belgilangan. Lekin 16 yoshdan 18 yoshgacha bo‘lgan fuqarolar - voyaga yetmaganlar toifasiga kirishini ham unutmaslik kerak. Ularning ma’muriy javobgarligi, odatda maxsus qoidalar bilan tartibga solinadi; 3) alohida sub’ekt – intizom Ustavlvri yoki xizmat to‘g‘risidagi nizomlar tatbiq qilinadigan shaxslar, masalan, harbiy xizmatchilar va yig‘inga chaqirilgan harbiy xizmatga majburlar, ichki ishlar organlarining oddiy askarlar va boshliqlar tarkibiga mansub shaxslar. Ma’muriy huquqbuzarlikning alohida sub’ektlari –