MAʼMURIY MAJBURLOV. MAʼMURIY REJIMLAR. RUXSAT BERISH TIZIMI. 1. Maʼmuriy majburlov: tushunchasi va o‘ziga xos xususiyatlari. 2. Maʼmuriy ogohlantirish choralari. 2.1. Qoida va talablarni tekshirish. 2.2. Karantin. 3 Maʼmuriy rejimlarning huquqiy tabiati va turlari. 3.1. Sohaga oid (funksional) rejimlar: bojxona, sanitariya- epidemiyaga qarshi, pasport, ekologik va h.z. 3.2. Qonuniylashtiruvchi (ro‘yxat-hisobga olish) rejimlari. 3.3. Favqulodda vaziyat rejimi. 4. Ruxsat berish tizimi. Maʼmuriy majburlash davlat majburlovining muhim tarkibiy qismi sifatida maʼmuriy huquq normalariga muvofiq qo‘llaniladigan huquqiy majburlov turidir. Yuridik adabiyotlarda «maʼmuriy majburlash” atamasining talqiniga oid bir necha yondashuvlarni uchratish mumkin. Maʼmuriy majburlashga, eng avvalo, maʼmuriy- huquqiy normalar bilan mustahkamlangan huquqiy majburlovning sohaviy turi sifatida qaraladi. Huquqiy tizimning alohida tarmog‘i sifatida maʼmuriy huquqning tartibga solish predmeti nuqtai nazaridan maʼmuriy majburlash davlat boshqaruvini amalga oshi- rishda joriy etiladi. Maʼmuriy majburlov choralarining maʼmu- riy qonunchilikda mustahkamlanganligini inobatga olgan holda, ushbu majburlov turini tartibga soluvchi normalar maʼmuriy huquqning mustaqil huquqiy instituti maʼmuriy-huquqiy majburlov instituti sifatida ham eʼtirof etiladi. Shu o‘rinda, maʼmuriy-huquqiy majburlash bilan maʼmuriy majburlash tushunchalarini bir-biridan farqlash mumkin. Bu tushunchalar o‘rtasidagi farqlarning yuzaga kelishiga, «maʼmuriy majburlash” atamasining huquqiy asoslari, qo‘llash tartibi va subʼektlari nuqtai nazaridan tal- qin qilinishida turli yondashuvlarning mavjudligi sabab bo‘lmoqda. Bu borada maʼmuriy huquq lug‘atida maʼmuriy majburlashni «jamiyatning hayotiy faoliyatida (jamoat tartibini saqlash, yo‘l harakati xavfsizligi, ruxsat berish tizimi, sanitariya, yong‘in xavf- sizligi va boshqalar) ijtimoiy normalar va qoidalarni bajarish maqsadida ijro etuvchi hokimiyat sohasida jismoniy va yuridik shaxslarning munosib xulq-atvorda bo‘lishini majburiy taʼminlash usuli” deb taʼrif berilgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, maʼmuriy majburlashning alohida belgilaridan biri uning ijro etuvchi hokimiyat sohasida qo‘llanishidir. Shu bilan birga, maʼmuriy huquq fanida ijro etuvchi hokimiyat davlat hokimiyat organlarining tizimi sifatida ifodalanadi. Shu bois, maʼmuriy majburlashni ijro etuvchi hokimiyat organlari faoliyatining turli sohalarida qo‘l lanishini qayd etish mumkin. Maʼmuriy majburlash – qonunchilik hujjatlari bilan qo‘riqla- nadigan ijtimoiy munosabatlarni muhofaza qilish maqsadida maʼmuriy huquq normalarida belgilangan tartibda davlat boshqaruvi organlari tomonidan qonunda nazarda tutilgan alohida hollarda sudlar tomonidan qo‘llaniladigan davlat majburlovining alohida turidir. Mazkur tushunchada maʼmuriy majburlashning maxsus belgi lari sifatida uni qo‘llovchi subʼektlar hamda majburiy choralarni qo‘llash tartibini belgilovchi normalarni qayd etish mumkin. Maʼmuriy majburlash bilan maʼmuriy-huquqiy majburlash o‘rtasidagi farq xususida D.N.Baxrax fikr yuritib, maʼmuriy-huquqiy majburlash – huquqqa xilof xatti-harakat sodir etilishi munosabati bilan maʼmuriy huquq normalarida belgilangan majburlash choralarini funksional hokimiyat subʼektlari tomonidan qo‘llaniladigan davlat majburlovining alohida turidir, deydi. Ushbu tushunchada u maʼmuriy-huquqiy majburlov subʼekti sifatida funk sional hokimiyatni ko‘rsatib, faqat davlat organlarigina maʼmuriy majburlash subʼekti bo‘la olishi mumkin, degan fikrni ilgari surgan. Bu borada M.I.Eropkin shunday deydi: maʼmuriy majburlash-jamoat xavfsizligini taʼminlash yoki maʼmuriy xatti-harakat uchun javobgarlikka tortish, huquqqa xilof xatti-harakatlarni to‘xtatish maqsadida fuqarolar, mansabdor shaxslardan yuridik majburiyatlarini bajarishga majbur etishdan iborat qonunda nazarda tutilgan choralarni davlat boshqaruvi organlari, sudlar, ayrim davlat-hokimiyat vakolatlariga ega bo‘lgan jamoat tashkilotlari tomonidan qo‘llanilishi. Ushbu tushunchada maʼmuriy majburlashning «huquqqa xilof xatti-harakatlarni to‘xtatish” maqsadida qo‘llanilishi bilan birga, uni «jamoat xavfsizligini taʼminlash yoki maʼmuriy xatti-harakat uchun javobgarlikka tortish” maqsadida ham qo‘llanilishini nazarda tutuvchi maxsus belgilari sifatida qayd etilgan. Bunda muallif maʼmuriy majburlashni qo‘llash fuqarolar va mansabdor shaxslarning yuridik majburiyatlari bajarilishini taʼminlash vazifasini o‘taydi, deb taʼkidlaydi. Huquqshunos olim H.R. Alimov esa, «maʼmuriy majburlash – davlat boshqaruvi jarayonida maʼmuriy huquqbuzarlikning oldini olish va aybdorlarni maʼmuriy javobgarlikka tortish maqsadida kishilarning ongiga va xulqiga ruhiy, moddiy yoki jismoniy taʼsir ko‘rsatish”, deydi. YU.I. Starilov va V.G. Rozenfeldlar maʼmuriy majburlashning qonunchilikda nazarda tutilgan maʼmuriy sanksiya- larni qo‘llash tahdidi bilan subʼektlar ongi va xulq-atvoriga taʼsir etish hamda aybdor shaxslarni javobgarlikka tortish maqsadida qo‘llanilishini ifodalovchi belgilarini ko‘rsatib o‘tadi. Maʼmuriy majburlashni qo‘llovchi subʼektlar doirasiga vakolatli organlar va mansabdor shaxslar qatorida jamoatchilik vakillarini ham kiritadi. Shunday kilib, maʼmuriy majburlash tushunchasiga oid keltirilgan fikrlarni umumlashtirib, davlat majbulovining tarkibiy qismi hisoblagan maʼmuriy majburlashning quyidagi xususiyatlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin: Maʼmuriy majburlash davlat boshqaruvi sohasida yuzaga keladigan ijtimoiy munosabatlarni muhofaza qilish maqsadiga ega davlat majburlovining alohida turidir. Maʼmuriy-huquqiy normalarda davlat organlari tomonidan huquq-tartibotni taʼminlashda qo‘llaniladigan keng doiradagi majburiy taʼsir etish choralari belgilagan. Aytish joizki, ushbu majburlov turi nafaqat maʼmuriy-huquqiy normalar va munosabatlarni, balki boshqa huquq sohasi (mehnat, fuqarolik, yer va boshqalar) normalarini ham qo‘riqlaydi. Maʼmuriy majburlash davlat boshqaruvi sohasida ijtimoiy munosabatlarni huquqqa xilof xatti-harakatlardan himoya qilish, shuningdek jamoat xavfsizligini taʼminlash vositasi va kafolati hisoblanadi. Maʼmuriy majburlash xizmat bo‘ysunuvi doirasidan tashqarida funksional hokimiyat subʼektlari tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu munosabatlar tashkiliy bo‘ysunuv bo‘lmaganida amalga oshi- riladi. Maʼmuriy majburlash subʼektlari faqat vakolatli davlat organlari yoki ularning mansabdor shaxslari hisoblanadi. Shuning uchun ham, maʼmuriy majburlashga xos xususiyatdan biri – sudlov tashqi tartibining qo‘llanilishidir. Maʼmuriy majburiy taʼsir etish nafaqat alohida shaxslarga balki, tashkilotlar, jamoa subʼektlariga ham qo‘llaniladi. Maʼmuriy majburlash maʼmuriy-huquqiy va maʼmuriy-pro- sessual huquq normalari bilan tartibga solinadi, ularda maʼmuriy majburlash choralarini qo‘llash tartibi va asoslari aniq belgila- nadi. Ayrim hollarda alohida choralarni (masalan, maxsus maʼmuriy cheklash choralari) qo‘llashning normativ-huquqiy tartibga solinishi tarmoqlararo xususiyatga ega (masalan, pul mablag‘larini xatlash fuqarolik qonunchiligi bilan tartibga solinadi). Maʼmuriy majburlash choralari jamoat xavfsizligiga yoki shaxs hayotiga tahdid soladigan holatlarning yuzaga kelishi, maʼmu- riy huquqbuzarliklarning sodir etilishi (yoki sodir etilishi arafasida), shuningdek, jinoyatlarning oldini olishda qo‘llaniladi. Maʼmuriy majburlash choralarini qo‘llash tartibi nisbatan oddiyligi bilan farqlanadi. Masalan, maʼmuriy-protsessual maj- burlovda jinoyat-protsessual majburlovga qaraganda huquqiy cheklov- lar hajmi kamroq. Yuqoridagilarni inobatga olib, maʼmuriy-huquqiy majburlovni jismoniy va yuridik shaxslarga yuklatilgan yuridik majburiyatlar- ni og‘ishmay bajarishini taʼminlashga qaratilgan, maʼmuriy huquq normalarida belgilangan majburiy choralarni vakolatli subʼektlar tomonidan qo‘llanilishini nazarda tutuvchi huquqiy majburlovning sohaviy turi deb qarash mumkin. O‘z navbatida, maʼmuriy majburlash – huquqiy majburlovning sohaviy turi sifatida huquqqa xilof xatti-harakatlarning sodir etilishi yoki jamoat xavfsizligiga yoxud shaxsning xavfsizligiga tahdid soladigan holatlar yuzaga kelishi munosabati bilan aybdor shaxslarning yuridik majburiyatlarini og‘ishmay bajarishini taʼmin lashga qaratilgan maʼmuriy va maʼmuriy-protsessual huquq normalarida belgilangan majburiy taʼsir choralarining funksional hokimiyat subʼektlari tomonidan qo‘llanilishida ifodalangan davlat boshqaruvi usulidir. Maʼmuriy majburlash choralarini tasniflash maʼmuriy huquqda o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, alohida ilmiy- nazariy ahamiyat kasb etadi. Aytish joizki, bugungi kunga qadar maʼmuriy-huquqiy fanda maʼmuriy majburlash choralariga nisbatan umumeʼtirof etilgan yagona fikr, qarash yo‘q. Shu bilan birga, soha olimlarining ko‘pchiligi maʼmuriy majburlash choralarini tasniflashda asosiy mezon sifatida huquq-tartibotni taʼminlash usuli va ushbu choralarni qo‘llash maqsadini asos qilib oladilar. Maʼmuriy oldini olish choralari maʼmuriy huquqbuzarlikka yo‘l qo‘ymaslik niyatida qo‘llaniladi. Xususan, bu guruhda odamlar yoki hayvonlar o‘rtasida yuqumli kasalliklar paydo bo‘lganda shu hududda karantin eʼlon qilinishi; davlat chegaralarini yopish; yo‘l harakatini cheklash va to‘xtatish; transport ustidan texnik nazorat o‘tkazish; sanitariya nazorati; yong‘inning oldini olish nazorati; hujjatlarni tekshirish; olib ketilayotgan yoki olib kelinayotgan mollarni tekshirish; ichki ishlar organlariga fuqarolarni olib kelish, ro‘yxatdan o‘tkazish va rasmiy ogohlantirish (agar fuqaroning huquqbuzarlik yo‘liga kirmoqchi bo‘lgani to‘g‘risida axborot bo‘lsa); jazoni ijro etish muassasalaridan bo‘shatilgan shaxslar ustidan maʼmuriy nazorat o‘rnatish va hokazolar kiradi. Maʼmuriy ogohlantirish choralari. Maʼmuriy ogohlantiruv choralari – majburiylik xususiyatiga ega bo‘lgan choralar bo‘lib, davlat boshqaruvi sohasida jamoat tartibi va xavfsizligini hamda boshqa zararli oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan huquqbuzarliklarni ogohlantirish maqsadida qo‘llaniladi. Maʼmuriy ogohlantiruv choralari, masalan, ishlab chiqarishda, yo‘l-transport harakatida to‘qnashuvlar (avariyalar), yong‘inlarning oldini olish; aholining sanitariya epidemiologiya, havo va temir yo‘ldagi xavfsizligini taʼminlash; tabiiy ofatlarda va favqulodda holatlarda fuqarolarning hayoti, sog‘lig‘i va xavsizligini taʼminlash uchun qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasi mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirining buyrug‘i 2009 yil 2 fevral kunidagi „Avtoklavlarda ishlashda mehnatni muhofaza qilish qoidalarini tasdiqlash haqida“gi 5/1-sonli buyrug‘iga ko‘ra avtoklavlar laboratoriyalarda ishlatiladigan shisha idishlar va tibbiy asboblarni barcha mikroblardan tozalash hamda ish jarayonida hosil bo‘lgan barcha yuqumli materiallarni zararsizlantirishda ishlatilishi, sog‘liqni saqlash va avtoklavdan foydalanadigan boshqa muassasalarda avtoklavlarni o‘rnatish, texnik ko‘rikdan o‘tkazish, foydalanish va tuzatish bilan bog‘liq ishlarni bajaruvchi tomonidan qo‘llanishi shartligi ko‘rsatilgan bo‘lib, Muassasalarda avtoklavlarda ishlashda mehnatni muhofaza qilish borasidagi ishlarni tashkil qilish xisoblanib, bu esa qoida o‘rnatish bilan birga ularni tekshirish tartibini ham belgilab beradi. Masalan, Xitoy xalq Respublikasining Uxan shahridagi o‘ta yuqumli kasaliklar ishlash uchun ixtisoslashtirilgan laborotoriyada ishlovchi xodimlarga alohida tartibda va rejimda ishlovchi mutaxassislar bo‘lib ularga nisbatan mahsus rejimlar joriy etilgan va uni tekshirish uchun Butunjaxon sog‘liqni saqlash tashkiloti tomonidan o‘rnatilgan tartibda komissiyalar yuboriladi. Biroq shunday bo‘lsada 2019 yilning noyabr-dekabr oylarida keng tarqalishni boshlagan Sovid-19 kasalini shu yerdan chiqqanligi tahmin qilingan edi biroq yakunda unday bo‘lib chiqmadi. Umuman olgandan qoida va tekshirishni bir vaqtda ishlaydigan tashkilotlar asosan biologik laboratriyalar yoki davlatlarning Mudofaa sohasi tasarrufidagi korxonalar xisoblanadi. Maʼmuriy-huquqiy rejimlar tushunchasi, mazmuni, mazmuni va turlari Zamonaviy davlat boshqaruvi taʼsirni tartibga solish usullari, vositalarining sezilarli miqdoriy va hajmi bilan ajralib turadi. Jamoatchilik bilan aloqalarning rivojlanishi ularning ko‘p bosqichli tabiati boshqaruvni tartibga solishning keng darajada murakkab, ko‘p o‘lchovli va ko‘p bosqichli tizimiga olib keladi. Davlat boshqaruvida o‘ziga hos bo‘lgan cheklov, majburlov, ruxsat berish, litsenziyalash va turli xildagi maʼmuriy rejimlarni o‘rnatish bugungi kundagi dunyo tartibotida rejimli boshqaruv davlat va jamiyat oldida yuzaga keladigan vazifalarni hal qilish usuli sifatida qo‘llaniladi. Masalan, Rossiya Federatsiyasi Prezidentining 15 yil 2000 martdagi 511-sonli “huquqiy hujjatlar klassifikatori to‘g‘risida”gi Farmonida “maʼmuriy va huquqiy rejimlar” sifatida chegara rejimi; - harbiy holat rejimi; - favqulodda holat; - favqulodda vaziyat rejimi; – bojxona rejimi; – pasport va viza rejimlari; - boshqa ruxsat beruvchi va ro‘yxatdan o‘tkazish rejimlari. Biroq, zamonaviy davrda rejimni tartibga solishning ushbu ro‘yxati sezilarli darajada oshdi. Maʼmuriy-huquqiy rejimlar tushunchasi uchun eng dolzarb maqsad - qonun ustuvorligi davlat qurilishiga mos keladigan sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarildi. Rejimni tartibga solish doirasi sezilarli darajada kengaydi. Maʼmuriy-huquqiy rejimlarni huquqiy tartibga solish, qoida tariqasida, murakkab tarmoqlararo xarakterga ega. Maʼmuriy huquqiy rejimlarning asosiy qismida boshqa (maʼmuriy) huquq sohalari bilan bog‘liq bo‘lgan huquqiy hujjatlar bo‘lishi odatiy hol emas. Maʼmuriy-huquqiy rejimlarning normativ asoslari turli darajadagi va mazmundagi hujjatlar bilan belgilanadi. Umumlashtirilgan shaklda maʼmuriy-huquqiy rejim-bu jismoniy shaxslarning o‘zlarining jamoat huquqlari va majburiyatlarini amalga oshirish tartibini, shuningdek, hayot jarayonlarining nazorat qilinishini taʼminlash va ularning xavfsizligini taʼminlash maqsadida davlat subʼektlarining faoliyati tartibini belgilaydigan huquqiy qoidalar va tartibga solish choralari majmui. Maʼmuriy-huquqiy rejimlar mazmunining asosiy elementlari quyidagilardir: rejimning maqsadi; rejimni tartibga solishning huquqiy tamoyillari; maʼmuriy- huquqiy tartibga solish obʼekti; rejimni tartibga solish subʼektlarining huquqiy holati; tegishli normativ-huquqiy baza va amaliy faoliyatning vositalari, texnikasi va usullari to‘plami. tegishli rejim sohasida vakolat berilgan subʼektlar. Ko‘rinib turibdiki, maʼmuriy va huquqiy rejimlar tarkibida sezilarli darajada farq qilishi mumkin. Ammo umumiy maqsad va umumiy huquqiy prinsiplar (masalan, qonuniylik prinsipi; inson huquqlari va yerkinliklarining ustuvorligi prinsipi; davlat hokimiyati tomonidan yetkazilgan zararni qoplash prinsipi; davlat boshqaruvining umumiy tamoyillari – samaradorlik, ratsionallik, samaradorlik, iqtisodiyot) institutning yaxlitligini belgilaydi. Maʼmuriy-huquqiy rejimlarning asosiy maqsadi jamoat jarayonlarining nazorat qilinishini taʼminlash va umuman butun davlat xavfsizligi nuqtai nazaridan hayotning eng muhim sohalarida jinoyatchilar uchun to‘siqlar yaratish, shuningdek korrupsiyaga qarshi kurashdir. Ushbu maqsadni amalda oshirish ikki turdagi rejimlar tomonidan taʼminlanadi – umumiy va maxsus. Umumiy maʼmuriy-huquqiy rejimlar turli xil ijtimoiy obʼektlar va jarayonlarni (masalan, aholining sanitariya- epidemiologik farovonligi rejimi; isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish rejimi, ruxsat berish rejimi, pasport rejimi) tartibga solish jarayonida davlat organlari va shaxslar o‘rtasida ijobiy samarali ikki tomonlama hamkorlikni taʼminlash maqsadida o‘rnatiladi. Maxsus (favqulodda) rejimlarning maqsadi (masalan, favqulodda va harbiy holat rejimlari, davlat sirlari rejimi, qurol savdosi rejimi) aniqroq – ichki yoki tashqi tahdidlardan himoya qilish. Bu yerda biz inson va tabiiy omillarni nazarda tutamiz. Maʼmuriy-huquqiy rejimlarning tarkibiga belgilangan rejimlarning ishlashini taʼminlaydigan muhim vositalar, usullar va maxsus choralar kiradi. Rejimni taʼminlashning bunday choralari (vositalari va usullari) quyidagilardan iborat: huquqni muhofaza qilish faoliyati, shu jumladan maʼmuriy majburlashning aniq choralarini qo‘llash (masalan, cheklovchi choralar); maxsus organlarni tashkil etish (masalan, fuqaro mudofaasi, Favqulodda vaziyatlar va tabiiy ofatlar oqibatlarini bartaraf etish vazirligi, litsenziyalovchi organlar); rejimlar doirasida qonun va tartibga to‘g‘ri rioya etilishi ustidan maxsus nazoratni o‘rnatish (masalan, yuqori organlarning nazorati, sud nazorati, parlament, prokuratura nazorat, maʼmuriy shikoyat instituti). Ko‘plab maʼmuriy-huquqiy rejimlarni turli asoslarga ko‘ra tasniflash mumkin. Vaqt mezoniga qarab: doimiy rejimlar (davlat chegara rejimi); muayyan vaqt davomida amalda bo‘lgan rejimlar (favqulodda holat). Tarqatish maydoniga qarab: umumdavlat rejimlar (davlat sirini himoya qilish rejimi, mudofaa rejimi); mintaqaviy rejimlar (muayyan hudud uchun vaqtinchalik bo‘lishi ham mumkin); mahalliy rejimlar (yopiq maʼmuriy-hududiy birlik rejimi). Tartibga solish obʼektiga qarab: umumiy rejimlar (pasport rejimi, tovarlar va xizmatlar uchun xavfsizlik rejimi, isteʼmolchilar huquqlarini himoya qilish rejimi); murakkab rejimlar (protsessual rejimlar, shu jumladan ruxsat berish, standartlashtirish, metrologiya va boshqalar., davlat va kommunal xizmat rejimlari); maxsus rejimlar, ular o‘z navbatida ikki guruhga bo‘linadi – maxsus obʼekt (qo‘riqxonalar, milliy va tabiiy bog‘larning ekologik rejimlari, madaniy boyliklarni olib kirish va eksport qilish rejimi) va maxsus vaziyat (favqulodda va harbiy holat rejimlar, terrorizmga qarshi kurash rejimi). Favqulodda holat . O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasi 19-qismida Oliy Majlisning vakolatlari doirasiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining umumiy yoki qisman safarbarlik eʼlon qilish, favqulodda holat joriy etish, uning amal qilishini uzaytirish yoki tugatish to‘g‘risidagi farmonlarini tasdiqlash; 93- moddaning 19-bandida mamlakat Prezidentining vakolatlari doirasiga favqulodda vaziyatlar (real tashqi xavf, ommaviy tartibsizliklar, yirik halokat, tabiiy ofat, epidemiyalar) yuz bergan taqdirda fuqarolarning xavfsizligini taʼminlashni ko‘zlab, O‘zbekiston Respublikasining butun hududida yoki uning ayrim joylarida favqulodda holat joriy etadi va qabul qilgan qarorini uch kun ichida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari tasdig‘iga kiritadi. Favqulodda holat joriy etish shartlari va tartibi qonun bilan belgilanishi nazarda tutilgan. Unga asosan favqulodda holat sharoitida fuqarolarning xavfsizligini taʼminlash va konstitutsiyaviy tuzumni himoya qilish uchun qonunga muvofiq huquq va erkinliklarga muayyan cheklovlar qo‘yilishi mumkin, bu ularning amal qilish chegaralari va davomiyligini ko‘rsatib, vaqtinchalik choradir. Favqulodda holat joriy etilishi natijasida yaratilgan huquqiy tartib tahdid omillari bo‘lgan holatlarni bartaraf etish, qonuniylik va tartibni tiklash hamda favqulodda vaziyatni normallashtirishga yordam beradi. O‘zbekiston Respublikasining “Axolini va xududlarni tabiiy xamda texnogen xususiyatli favquloda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonunda favquloda vaziyatni nima ekanligi qaysi holatlarda qo‘llanilishi batafsil bayon etilgan. Favqulodda holat - bu davlatning butun hududida yoki uning alohida joylarida davlat hokimiyati organlari, mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlari, tashkilotlar faoliyati uchun qo‘llaniladigan maxsus huquqiy rejim bo‘lib, tashkiliy- huquqiy shakllari va mulkchilik shakllari, ularning mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar erkinliklari va chet yel fuqarolariga muayyan cheklovlar beruvchi hamda qo‘shimcha vaziyayalar yuklovchi jarayondir. Favqulodda holat asoslari maxsus maʼmuriy-huquqiy rejim bo‘lib, u quyidagilar bilan tavsiflanadi: 1) jismoniy va yuridik shaxslarning alohida holati, ularga nisbatan maʼmuriy-huquqiy cheklovlar, taqiqlar qo‘yiladi, maʼmuriy majburlash choralarini qo‘llashning maxsus qoidalari o‘rnatiladi, maʼmuriy javobgarlik mustahkamlanadi; 2) hududiy boshqaruvning maxsus shakllaridan foydalanish. Hokimiyat mutlaq vakolatga ega bo‘lgan maxsus tashkilotga o‘tkaziladi (ular ijro etuvchi hokimiyat organlari yoki maxsus tashkil etilgan vaqtinchalik maxsus boshqaruv organlari). Maxsus boshqaruv organlari favqulodda holatni taʼminlash masalalari bo‘yicha buyruq va farmoyish shaklida huquqiy aktlar chiqarishi mumkin; 3) maʼmuriy-huquqiy tartibga solishning maxsus vositalaridan foydalanish. Favqulodda holat uni joriy yetish uchun asos bo‘lib xizmat qilgan holatlarni bartaraf etish maqsadida belgilanadi. Favqulodda holat sharoitida davlat organlariga inson va fuqarolik huquqlari va erkinliklarini taʼminlash va himoya qilish, davlatning konstitutsiyaviy tuzumini himoya qilish, tegishli hududda ushbu rejimni joriy etish uchun asos bo‘lib xizmat qilgan holatlarni bartaraf yetish uchun zarur bo‘lgan maxsus vakolatlar beriladi. Aksariyat davlatlarda favqulodda holat joriy yetish uchun asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin bo‘lgan holatlar sifatida quyidagilar ko‘rsatilgan: davlatlarning konstitutsiyaviy tuzumini majburan o‘zgartirishga urinishlar, hokimiyatni egallash, qurolli isyon, ommaviy tartibsizliklar, terroristik harakatlar, blokirovka qilish yoki zo‘ravonlik harakatlari bilan birga, ayniqsa muhim obʼektlarni yoki ayrim joylarni olib qo‘yish, noqonuniy qurolli tuzilmalarni tayyorlash va faoliyati, millatlararo, dinlararo va mintaqaviy mojarolar, fuqarolarning hayoti va xavfsizligiga, davlat hokimiyati va mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining normal faoliyatiga bevosita tahdid yaratish; b) tabiiy va texnogen favqulodda vaziyatlar, ekologik favqulodda vaziyatlar, shu jumladan epidemiyalar va epizootiklar, baxtsiz hodisalar, tabiiy xavflar, ofatlar, tabiiy va boshqa ofatlar natijasida inson halok bo‘lishiga olib kelgan (olib kelishi mumkin), inson salomatligi va atrof-muhitga zarar yetkazish, muhim moddiy yo‘qotishlar va yashash sharoitlarini buzilishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan va boshqa holatlar. Misol uchun O‘zbekiston Respublikasining “Favqulodda holat to‘g‘risida”gi Qonstitutsiyaviy Qonunda mamlakatimizning butun hududida yoki ayrim joylarida favqulodda holatini joriy etish shartlari va tartibi ko‘rsatilgan. O‘zbekiston Respublikasining butun hududida joriy etiladigan favqulodda holatning amal qilish muddati o‘ttiz sutkadan, uning ayrim joylarida joriy etiladigan favqulodda holatning amal qilish muddati esa oltmish sutkadan oshishi mumkin emas. Agar favqulodda holatni joriy etish maqsadlariga erishilmagan bo‘lsa, favqulodda holatning amal qilishi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni bilan yana bir muddatga uzaytirilishi mumkin. Bu haqda aholi favqulodda holat joriy etilishi haqida qanday tartibda xabardor qilingan bo‘lsa, xuddi shunday tartibda xabardor qilinadi.