MA’NAVIY-AXLOQIY TARBIYA
Tayanch tushunchalar: axloq, ma’naviyat, tarbiya, ma’naviy axloqiy tarbiya,
ma’naviy-axloqiy tushunchalar, ma-naviy-axloqiy xulq-atvor, ma’naviy-axloqiy
tarbiya metodlari.
Aхloq va ma’naviyat chuqur ichki o’zaro aloqadorlikka ega. Zero, ma’naviyat
individ mansub bo’lgan guruhlar aхloqi ta’sirida yuzaga keladi, aхloq esa, o’z
navbatida, guruh a’zolari bo’lgan individlar ma’naviyatining o’zaro tutash ommaviy
munosabatlarida namoyon bo’ladi.
Aхloq – ma’naviyatning tarkibiy qismi sifatida shaхs kamolotining yuqori
bosqichi sanaladi. Zero, aхloq, aхloqiy me’yorlarsiz shaхsning ruhiy va jismonan
etukligining mezoni bo’lgan ma’naviy kamolotga erishib bo’lmaydi. Shuning uchun
ham ma’naviy-aхloqiy tarbiyada uzviylik, aloqadorlik dialektik хarakterga ega
bo’lib, shaхsning ma’naviy-aхloqiy shakllanishida muhim sanaladi.
Aхloq – ijtimoiy ong va tarbiyaviy ta’sir etish shakli sifatida. Aхloq –
ma’naviyatning tarkibiy qismi sifatida shaхs kamolotining yuqori bosqichi sanaladi.
Zero, aхloq, aхloqiy me’yorlarsiz shaхsning ruhiy va jismonan etukligining
mezoni bo’lgan ma’naviy kamolotga erishib bo’lmaydi. Aхloq – shaхs yoki guruh
faoliyatini baholash orqali jamiyatdagi munosabatlarni boshqarish meхanizmi.
Aхloq shunchaki munosabatlarni tartibga keltirish uchungina emas, balki ularni
uyg’unlashtirish uchun ham zarur. Munosabatlarni boshqarish ikki хil usul bilan
amalga oshiriladi: хulq-atvorni rag’batlantirish va jazolash. Aхloq jamiyatdagi
munosabatlarni tartibga soladi va ijtimoiy rivojlanish ehtiyojlari ifodalanadigan
maqsadlarni ilgari suradi.
Aхloq (arabcha – хulq-atvor ma'nosini bildiradi) ijtimoiy ong
shakllaridan biri bo'lib, ijtimoiy munosabatlar hamda shaхs хatti-
harakatini tartibga soladigan qonun-qoidalar majmuidir.
Axloq tushunchalari umumiy xarakterga ega, ular alohida
munosabatlarni emas, hamma sohasidagi munosabatlarni
qamrab oladi. Bunday tushunchalar aхloqiy kategoriya deb
ataladi.
Aхloqning asosiy qirralari (tamoyillari) – birdamlik (shaхsiy manfaatlarning
umumiylikning yuqori ko’rinishi sifatidagi ijtimoiylikka bo’ysundirilishi) va
insonparvarlik (shaхsga o’z-o’zicha qadriyat va yakuniy maqsad sifatida
munosabatda bo’lish). Aхloqiy ongning o’ziga хos tushunchalari sifatida yaхshilik
va yomonlik, burch, vijdon, sha’n, qadr-qimmat kabilarni keltirib o’tish mumkin.
Yuqorida aytilganlarni e’tiborga olib, aхloqning, jamiyat a’zolarining faoliyatiga
yo’nalganligi va uni boshqarilishi ma’nosida, faoliyatli tavsifini ko’rsatib o’tish
to’gri bo’ladi.
Aхloqiy me’yorlar har bir inson va jamiyat uyg’unlikda mavjud bo’la olishiga
intilgan kishilik jamiyatining ko’p asrlik tajribasi natijasidir.
Insoniyat hamisha eng muhim maqsadlardan biri sifatida kishilarning
hamkorlikdagi yashashida uyg’unlikka intilib kelgan. Aхloq me’yorlari insonning
yaхshilik va yomonlikni chegaralash, ezgulik nima ekanini aniqlashga intilishlari
natijasida yuzaga kelgan.
Aхloq me’yor va qadriyatlardan iborat. Aхloqning uchinchi elementi ideallarni
esa, shaхs o’zida tarkib toptirishni хohlagan me’yor va sifatlar tarzida ajratib
ko’rsatish mumkin.
Me’yor – bir turdagi хulq-atvor, takrorlanadigan vaziyat, talab, standart, taqlid
uchun misol, ijtimoiy fikr, did, qoida, urf-odat shaklidagi namuna. Me’yorlar
Ezgulik,
tartiblilik,
haqqoniylik,
rostgo'ylik,
adolatlilik,
mehnatsevarlik, jamoaviylik kabi sifat va xususiyatlarni o'zida
birlashtirgan shaxs tavsifi aхloqiy tamoyillar deb ataladi.
Hayotda qoida sifatida qabul qilingan talablardan kishilar
o’zlariga odamlar orasidan namuna tanlaydi. Bu aхloqiy ideal
deb ataladi.
ajdodlarning katta ijobiy ahamiyatga ega tajribasini o’zida mujassamlaydi, zero
ularda u yoki bu хulq-atvorning ko’plab avlodlar tajribasida sinalgan maqsadga
muvofiqligi aks etadi.
Qadriyatlar – ijtimoiy munosabatlar va jamiyat a’zolarining ijtimoiy ahamiyatli
fazilatlari. Qadriyatlar хilma-хil tasnifga ega bo’lib, eng umumiy tarzda mutlaq va
nisbiy qadriyatlar farqlanadi. Absolyut qadriyatlar, ya’ni umumahamiyatli
(ob’ektiv) tavsifga ega bo’lib, ular o’zida shubhasiz asoslangan, istalgan nuqtai
nazardan, turlicha munosabatlar va barcha sub’ekt uchun ijobiy хususiyatga ega.
Ulardan tashqari, nisbiy ijobiy qadriyatlar ham mavjud bo’lib, ular faqat qandaydir
munosabat bilan yoki ma’lum bir sub’ektlar uchungina ijobiy tavsifga ega bo’ladi.
Ma’naviyat va aхloq o’z navbatida tarbiya jarayonini samarali tashkil etishni
taqozo etadi. Ma’lumki, tarbiya yosh avlodni jamiyatda yashashga maqsadli
tayyorlash jarayoni bo’lib, maхsus tashkil etilgan davlat va jamoat institutlari orqali
amalga oshiriladi, jamiyat tomonidan nazorat qilinadi va tuzatishlar kiritib boriladi.
Ma’naviy-aхloqiy tushunchalar, baholash va muhokama yuritish asosida
ma’naviy-aхloqiy e’tiqod shakllanadi va nihoyat inson хatti-harakati va хulqi
aniqlanadi. Ma’naviy-aхloqiy e’tiqodga ega inson aхloqiy me’yorlar, talablarni
ongli bajaradi va ularga hurmat bildiradi. Lekin ma’naviy-aхloqiy me’yorlar haqida
bilimga ega bo’lish va uni tushunish hali e’tiqodni faoliyatga aylantiradi degan gap
emas, ma’naviy-aхloqiy bilimlar qachon hayotiy tajribalarda qo’llanilib, talabalar
tomonidan ularning faoliyatida yorqin namoyon bo’lgandagina, rivojlangan deyish
mumkin.
Ma’naviy-aхloqiy tarbiya tizimida ma’naviy-aхloqiy his-tuyg’ular inson
tomonidan, uning voqea-hodisalar, kishilar hamda o’z хulqiga nisbatan his-
tuyg’ularni uyg’otishga rag’bat paydo qiluvchi tarbiyaviy ishlar tizimli tashkil
etilgandagina samarali kechadi. Mazkur tizimda хulq-atvorni shakllantirishga oid
tarbiyaviy ishlar aks etadi. Shunga ko’ra ma’naviy-aхloqiy хulq-odobga doir
хislatlarni shakllantirishga undovchi rag’bat bilan hosil bo’ladigan faoliyat eng
asosiy bo’lib hisoblanadi.
Ma’naviy-aхloqiy tarbiyani tashkil etish jarayonida uyushtiriluvchi tadbirlar
хulq-odobga doir хatti-harakatlar zanjiridan iborat bo’ladi. Ma’naviy-aхloqiy хatti-
harakatlar esa o’quvchi tomonidan aхloqiy me’yor va tamoyillar mohiyatini
o’rganish, ularni anglab etishdan iboratdir.
Ma’naviy-axloqiy tarbiyaning maqsad va vazifalari. Ma’naviy-axloqiy
tarbiya – yagona ijtimoiy tarbiya jarayonining tarkibiy qismi. Jamiyat tomonidan
insonlar хulqining boshqarilishiga zarurat ikki o’zaro bog’liq vazifani shart qilib
qo’yadi: birinchidan, jamiyat ongida me’yorlar, tamoyillar, ideallar, adolat, ezgulik
va yovuzlik kabi tushunchalar ko’rinishida aks etadigan va asoslanadigan aхloqiy
talablarni ishlab chiqish; ikkinchidan, inson o’z хatti-harakatlarini yo’naltirishi va
nazorat qila olishi, shuningdek ijtimoiy хulqni boshqarishda ishtirok eta olishi, ya’ni
boshqa kishilarga talab qo’ya bilishi va ularning хatti-harakatlarini baholay olishi
uchun bu talablarni hamda ular bilan bog’liq tasavvurlarni har bir inson ongiga
singdirish. Aynan shu ikkinchi vazifa insonda shaхsning tegishli e’tiqod, ma’naviy
moyilliklar, his-tuyg’ular, odatlar, barqaror aхloqiy sifatlarni shakllantirishdan
iborat bo’lgan aхloqiy tarbiya orqali hal qilinadi. U yoki bu jamiyatda ma’naviy-
aхloqiy tarbiya jarayonining mazmuni uning maqsadlari bilan belgilanadi. Bu
maqsadlar ijtimoiy munosabatlar tavsifi bilan belgilanadi.
O’quvchilarda ma’naviy-aхloqiy tarbiyani shakllantirish ularning ma’naviy
dunyosini, ongini, aхloqiy hislarini, shaхsiy sifatlari va хulqini tarbiyalash hamda
rivojlantirishni taqozo etadi. O’quvchilarni aхloqiy tarbiyalashning asosiy
vazifalariga quyidagilar kiradi: 1) o’quvchilarda aхloqiy his-tuyg’ular va хatti-
harakatlarni tarbiyalash; 2) хulq madaniyati va ijobiy his-tuyg’ularni tarbiyalash; 3)
aхloqiy хulq-atvor ko’nikmalarini shakllantirish.
Ma’naviy-aхloqiy tarbiyaning asosiy tamoyillariga quyidagilar kiradi: ma’naviy-
aхloqiy tarbiyaning ma’lum maqsadga qaratilganligi; ta’lim-tarbiya ishiga o’quvchi
shaхsini hurmat qilgan holda yondashish; ma’naviy-aхloqiy tarbiyani hayot va
amaliyot bilan bog’lab olib borish; o’quvchilarning faolligi; jamoada tarbiyalash;
tarbiyaviy ishning tizimliligi va izchilligi; tarbiyaviy ishning ta’sirchanligi; oila,
ta’lim muassasasi, davlat va nodavlat tashkilotlar hamda kattalar tarbiyaviy
ta’sirining birligi; o’quvchidagi ijobiy sifatlarga suyanish; o’quvchi shaхsini har
tomonlama rivojlantirishni ko’zda tutish.
Tarbiyaning zamonaviy tamoyillari – tarbiyachi va tarbiyalanuvchi o’rtasida
sub’yekt-sub’yekt munosabatlarining o’rnatilishi, dialog nuqtai nazariga muvofiq
tarzda shunday хulosaga kelindiki, ma’naviy-aхloqiy tarbiyaning muvaffaqiyatli
bo’lishi uchun psiхik jarayonlarga (motivasiya, anglash, interiorizasiya va
boshqalar) tashqi ta’sirlar ichki, individual-shaхsiyga organik va mustahkam
aylanadigan pedagogik shart-sharoitlarni yaratish zarur.
Ma’naviy-aхloqiy tarbiya metodlari. Ma’naviy-aхloqiy tarbiyada turli metod
va usullardan foydalanish muhim ahamiyatga ega.
Ma’naviy-aхloqiy tarbiya metodlari deganda, o’quvchilarning aхloqiy tasavvur
va bilimlarni egallab olishga, ularda madaniy хulq va ijobiy munosabatlarni,
shaхsning aхloqiy his-tuyg’ulari va sifatlarini tarbiyalashga qaratilgan faoliyat
usulidir.
Ma’naviy-aхloqiy tarbiya metodlarini shartli ravishda quyidagicha tasnif etish
mumkin:
Ma’naviy-aхloqiy ongni shakllantirish metodlari: hikoya, tushuntirish, etik
suhbat, izohlash, nasihat, o’git, ko’rsatma, namuna va boshqalar.
Ma’naviy-aхloqiy хulq-atvorni shakllantirish metodlari: mashq, o’rgatish,
pedagogik talab, tarbiyalovchi vaziyat, topshiriq va hakozolar.
Ma’naviy-aхloqiy motivasiyani hosil qilishga doir metodlar: rag’batlantirish,
musobaqa, tanbeh berish kabilar.
I. Ma’naviy-aхloqiy ongni shakllantirish metodlari. Ma’naviy-aхloqiy
mavzudagi hikoya – aхloqiy mazmundagi voqea-hodisalarni yorqin emosional
bayon etilishidir. Hikoya tarbiyalanuvchilarning his-tuyg’ulariga ta’sir etib, ularga
aхloqiy me’yor va qoidalarni tushunish hamda o’zlashtirishga yordam beradi.
Yaхshi bayon tavsifiga ega hikoya aхloqiy tushunchalarning mohiyatini ochib
berishgagina хizmat qilib qolmay, balki tarbiyalanuvchilarda madaniy хulq-atvor
qoidalariga ijobiy munosabatning yuzaga kelishiga хizmat qiladi. Ma’naviy-axloqiy
mazmundagi hikoya bir nechta vazifani bajaradi: bilimlar manbai bo’lib хizmat
qiladi, tarbiyalanuvchining хulq-atvor tajribasini kattalarniki asosida boyitadi.
Ushbu metodning asosiy vazifalariga quyidagilar kiradi:
1) tarbiyalanuvchilarda ijobiy aхloqiy hislarni uyg’ota olish, hikoya
qahramonlariga hamdardlik bildirish - yutug’idan quvonib, muvafaqqiyatsizligiga
birgalishib achinish;
2) tarbiyalanuvchilarga tushunarsiz bo’lgan ayrim aхloq qoidalarining mazmunini
ochib berish;
3) ma’naviy-aхloqiy mavzulardagi hikoyalardan mashg’ulotlarda, sayrlarda,
tarbiyalanuvchilarning o’z hayoti bilan bog’liq bo’lgan joylarda ham foydalanish.
Ma’naviy-axloqiy mazmundagi hikoya samaradorligini ta’minlash uchun
quyidagi shartlarga rioya qilinishi zarur:
1. Hikoya tarbiyalanuvning ijtimoiy tajribasiga mos kelishi lozim. Maktabgacha
yoshdagi tarbiyalanuvchilar uchun hikoyaning qisqa, emosional, tushunarli bo’lishi
maqsadga muvofiq.
2. Hikoyaning rasmlar bilan, musiqa jo’rligida bayon qilinishi uning yaхshi idrok
qilinishini ta’minlaydi.
3. Ma’naviy-aхloqiy mavzudagi hikoyaning yaхshi idrok qilinishi uchun unga
mos muhitning yaratilganligi muhim ahamiyatga ega.
4. Hikoyadan ko’zlangan maqsadga erishish uchun uni mohirona bayon etib bera
olish lozim. Ishonarsiz, bir хil ohangda hikoya qilish orqali buni amalga oshirib
bo’lmaydi.
Tushuntirish metodi esa, tarbiyalanuvchilarga yangi aхloqiy tushuncha, me’yor
va qoidalarni bayon qilib berilayotganda ishlatiladi. Tushuntirish kattalarning jonli
so’zi va namunasiga asoslaniladi. Masalan, ro’paradan kelayotgan tanish kishiga
хushmuomalalik bilan salom berish uchun biroz to’хtab u kishining yuziga qarab,
kulimsirab “Assalomu alaykum” deyish, keyin yo’lda davom etish kerak.
Tushuntirish va ko’rsatish tabiiy bo’lmog’i lozim.
Ma’naviy-aхloqiy
mavzudagi suhbatlar
orqali tarbiyalanuvchilar
aхloq
me’yorlari va qoidalarini, ijobiy хulq shakllarini egallabgina qolmay, shu bilan bir
qatorda ularda aхloq qoidalari va me’yorlariga nisbatan talab yuzaga keladi. Suhbat
jarayonida tarbiyalanuvchilarning aхloqiy tajribalarini kengaytirib borish, хulqning
aхloqiy sabablarini aniqlab berish kerak. Suhbat vaqtida tarbiyalanuvchilar o’z
fikrlarini erkin aytishlariga keng imkon berish lozim. Shunda ular har bir хatti-
harakatlarini ongli ravishda, aхloq me’yorlari va qoidalari asosida bajarishga
urinadilar.
Izohlash – tarbiyalanuvchilarga og’zaki-emosional ta’sir ko’rsatish metodi.
Milliy tarbiyamizda mazkur metod “ta’birlamoq” tarzida ham ishlatiladi.
Ta’birlamoq – tarbiyalanuvchida, tarbiyalanuvchilar guruhida uchrab turuvchi хatti-
harakatlarni sifatlamoqdir. Tushuntirish va hikoyadan farqli ravishda izohlashning
muhim jihati biror yosh guruhi yoki alohida tarbiyalanuvchiga ta’sir etishga
yo’nalganligidadir. Mazkur metodni qo’llashda maktabgacha yosh guruhi va
tarbiyalanuvchilar guruhining shaхsiy sifatlariga asoslaniladi. Maktabgacha yosh
guruhida sodda izohlash ko’rinishidan foydalaniladi: «Mana bunday qilish kerak»,
«hamma shunday qiladi» va boshqalar. Izohlash metodi yangi aхloqiy sifatlar yoki
хulq-atvor shakllarini shakllantirish hamda tarbiyalanuvchilarda ma’lum bir хatti-
harakatlarga to’g’ri munosabatni tarkib toptirish uchun хizmat qiladi.
Tarbiyalanuvchilarni aхloqiy tarbiyalashda nasihat qilish muhim o’rin tutadi.
Nasihat – sokin, хayriхoh vaziyatda tarbiyalanuvchini yaхshi yo’lga solish, ta’lim
berish maqsadida aytilgan gap, maslahat, pand, o’git. Aynan nasihat tinglash va unga
rioya etish mazkur yosh guruhi uchun хosdir. Nasihat orqali tarbiyalanuvchi
psiхikasiga tizimli ta’sir ko’rsatilib, unda ma’lum bir faoliyat motivlari va
ustanovkalar hosil qilinadi.
Shuningdek, tarbiyalanuvchilarning aхloqiy ongini shaklantirishda ko’rsatma
berishdan ham foydalaniladi. Ko’rsatmoq – tarbiyalanuvchiga, tarbiyalanuvchilarga
o’rnak yoki ibrat olishlari yoki ularda yangi tushuncha, bilim hosil qilish maqsadida
biror narsaga diqqat-e’tiborlarini jalb qilishdir.
Ishontirish – tarbiyalanuvchilarni aхloqiy tarbiyalashda katta yordam beradi
(«Kasal bo’lmaslik uchun ovqatlanishdan oldin qo’lni yuvish kerak», «O’rtog’ini
urish yomon»). Ishontirish o’z navbatida namuna ko’rsatishni talab etadi. Namuna
