Ilmiybaza.uz MANG’ITLAR SULOLASI HUKMRONLIGI DAVRIDA DAVLAT BOSHQARUVI VA MA’MURIY TIZIMI Reja: 1. Mang’itlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi va hukmronligi. 2. Buxoro amirligining ma’muriy-hududiy tuzilishi. 3. Amirlikning davlat boshqaruvi tizimi. Mansablar, unvonlar va amallar Ilmiybaza.uz Mang’itlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishi va hukmronligi. XVI – XVIII asrlarda O’rta Osiyoning uch xonlikka bo’linganligi, ular o’rtasidagi ziddiyatli munosabatlar mustaqil davlatlarning siyosiy va iqtisodiy jihatdan zaiflashuviga olib keldi. Uch xonlikning biri bo’lgan Buxoro amirligi XVIII – XIX asrlarda o’zining hududiy o’rni, aholisi va tabiiy resurslari jihatdan o’ziga xos mavqega ega edi. 1714 yilda hukmron doiralar orasida nizolar avj olib xonlik bir necha kichik yer egalari (feodal) boshqaruvlariga bo’linib ketdi. Samarqand taxtini egallagan Rajab Sulton, Shahrisabz hukmdori Ibrohimbiy, Karmana hukmdori Abdulkarim bahrinlar birlashib Abulfayzxonga qarshi harbiy harakatlarni boshlashdi. Buxoro qo’shinining boshlig’i Muhammad Hakimbiy otaliq mang’it Abulfayzxon bilan birgalikda isyonchi guruhlarga qarshi uzoq vaqt kurashib nafas rostlash payti yetib kelganda mamlakat yana urushlar girdobiga tortildi. 1736 – 1737 yillarda Eron shohi Nodirshohning o’g’li Rizoqulixon otasining buyrug’i bilan 12 ming qo’shin bilan Qarshiga qarab yo’l oldi. Qarshi hukmdori Muhammad Hakimbiy o’z qo’shinini Samarqand hukmdori Odinaqulbiy qo’shini bilan birlashtirdi va Xorazm xoni Elbarsxon yordamida Abulfayzxon boshchiligida Rizoqulixon ustidan g’alaba qozondi. O’g’lining mag’lubiyatidan so’ng Nodirshoh 1740 yilda Amudaryodan o’tib Buxoro sohillariga yaqinlashdi. Qarshi hukmdori Hakimbiy otaliq o’g’li Rahimbiy bilan uni kutib olish maqsadida Karkiga yetib keladi. Nodirshoh Rahimbiyni o’z xizmatiga qabul qiladi. Nodirshohni Buxoroga qarab kelayotganini eshitgan Abulfayzxon Muhammad Hakimbiyni chaqirib olib unga ko’pgina qimmatbaho sovg’a va hadyalar berib, Nodirshoh huzuriga yuboradi. Hakimbiy Nodirshoh huzuriga elchi sifatida borib katta huquqlar beruvchi yorliqqa ega bo’ladi hamda Buxoroga muxtor vakil sifatida qaytadi. Hakimbiy qaytgach Mir Arab madrasasiga joylashib oladi va Abulfayzxonga bo’ysunmay deyarli Buxoroning hukmdoriga aylanadi.1743 yilda Ilmiybaza.uz Muhammad Hakimbiy vafot etadi va uning ta’ziyasiga Nodirshoh ruxsati bilan o’g’li Rahimbiy keladi. Marosimlar tugagach yana Eronga qaytadi. Biroq, 1745 yilda Buxoro xonligida Abulfayzxonga qarshi qo’zg’olonlar avjiga chiqqach, Nodirshoh ularni bostirish maqsadida Muhammad Rahimbiyni yuboradi. U qo’zg’olonlarni bostirgach, Abulfayzxon tomonidan «amir ul-umaro» lavozimiga ko’tariladi. Rahimbiyning xonlikdagi nufuzi oshib Abulfayzxon ham u bilan hisob – kitob qilishiga to’g’ri kelar edi. 1747 yil yozida Nodirshoh Mashhad yaqinida jiyani Aliqulixon tomonidan o’ldirildi. Uning o’limidan so’ng, Muhammad Rahimbiy o’z yo’lidan Abulfayzxonni olib tashlashga kirishib, uni qo’lga oladi hamda qatl ettiradi. Shu bilan Ashtarxoniylarning amaldagi so’nggi vakili hamda sulolasi hukmronligiga nuqta qo’yildi. Lekin, an’anaviy qoidalarga asosan Rahimbiy chingiziylardan bo’lmagani uchun xonlik lavozimini qabul qila olmas edi. Taxtga dastlab Abdulmo’min (Abulfayzxoning o’g’li), u o’ldirilgach ukasi hali beshikda yotgan Ubaydullo Sulton xonlik taxtiga ko’tariladi. Ko’p o’tmay u ham yo’qotilgach, 1756 yildan boshlab Buxoroda yangi sulola – mang’itlar sulolasining vakili Muhammad Rahimxon hukmronligi boshlanadi. Mazkur sulolaning qarorgohi ham arkda joylashgan bo’lib, Dargohi oliy (oliy saroy) ham shu yerda edi. 1758 yilda Muhammad Rahimxon vafot etgach, Rahimxonning o’g’li yo’qligidan taxt vorisi sifatida uning amakisi Doniyolbiy butun hokimiyatni qo’lga olib, hukmdorlikni rasman qabul qilmay, Abulfayzxonning nevarasi Abdulg’ozini taxtga o’tkazadi. U garchi otaliq lavozimida faoliyat ko’rsatgan bo’lsada, bu – amalda Buxoroning hukmdori edi. Doniyolbiyning 27 yillik hukmronligi davrida mamlakat og’ir vaziyatni boshidan kechirdi. Ushbu parokandalik uning vafotidan so’ng (1785) yanada avj oldi. Abdulg’ozixon mamlakatda tartib o’rnatishda juda ojiz bo’lib qolgan edi. Buxoro amaldorlari Doniyolbiyning katta o’g’li Shohmurodni chaqirib 1785 yilda saroyda otaliq lavozimiga ko’tardilar. Shohmurod (1785 – 1800) Abdulg’ozixonni taxtdan tushirgach, o’zini «amir» deb atalishini ma’qul ko’rdi. Ilmiybaza.uz Amir Shohmurod davrida Buxoro amirligida markazlashishga moyillik kuchaydi. Markazlashgan hukmronlikning mustahkamlanishi va feodal tarqoqlikka barham berilishi amirlikda iqtisodiy ahvolning barqarorlashishiga olib keldi. Zarafshon vohasi va boshqa tumanlarda ekin yerlarni qayta tiklash bo’yicha tegishli chora-tadbirlar ko’rildi. Ko’plab ko’chmanchi qabilalar o’troq turmush tarzini tanlab, dehqonchilik bilan shug’ullana boshladilar. Hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarishda ham siljishlar kuzatilib, ichki va tashqi savdo yaxshilana boshlandi. Eron va Afg’oniston bilan chegaralarni mustahkamlash maqsadida Shohmurod qator omadli yurishlarni ham amalga oshirdi. Shu bilan birgalikda, amir Shohmurod davrida qozilik tizimida ham qator o’zgarishlar amalga oshirildi. Chunonchi, oliy mahkama ta’sis etilib, uning ishida 40 nafar fiqh ilmi namoyandalari faoliyat ko’rsatgan. Shohmurodning bu boradagi islohotlarining ahamiyati shundaki, sud jarayonida ayblanuvchi ham, jabrlanuvchi ham albatta ishtirok etishi kerak bo’lgan. Biron – bir tomon egallab turgan yuqori lavozimi orqasida javobgarlik va guvohlikdan bosh tortolmagan. Shuningdek, mazkur tizimda muftiy (rivoyat va fatvo bilan ta’minlovchi), rais (diniy boshliq), sadr (vaqf mulklari hisob – kitobi va nazorati bilan shug’ullanuvchi) kabi vazifalar ham bo’lgan. Shu bilan birgalikda amir Shoxmurod birinchi bo’lib qo’shinda qozi askar lavozimini joriy etgan. 1800 yilda amir Shohmurod vafot etdi va taxtga uning o’g’li Haydar (1800 – 1826) o’tirdi. Mang’itlar sulolasining hokimiyat tepasiga kelishidan boshlab (XVIII asrning ikkinchi yarmi) XIX asr birinchi yarmiga qadar (amir Haydar) amirlik ijtimoiy-siyosiy hayotida katta o’zgarishlar ro’y berdi. Masalan: amirlik hududida yashovchi ko’chmanchi amaldorlardan tashkil topgan o’zlarining ajralib chiqish to’g’risidagi g’oyalari bilan sug’orilgan ba’zi mustaqil qabilalar va hukmdorlar qarshiligi sindirildi. Bu jarayonda ko’ngillilardan iborat qo’shin o’rnini biroz tartibga keltirilgan majburiy harbiy xizmat qo’shini egalladi. 1826 yilda amir Haydar vafot etgach uning katta o’g’li Amir Husayn hukmronligi davri boshlandi. Lekin uning hukmronligi juda qisqa davom etdi. Amir Husayn vafot etgach, taxtni Amir Haydarning ikkinchi o’g’li Umar egallaydi. Ilmiybaza.uz Ungacha Umar Karmana hokimi vazifasini bajarib uning hukmronlik davri to’rt oydan kamroq davom etdi. Amir Nasrullo hokimiyatni qo’lga olgandan keyin (1827) Shahrisabz, Kitob hokimliklari o’zlarini mustaqil deb e’lon qilgan edilar. Boshqa bir qancha bekliklar ham amirga rasmangina bo’ysunishgan. Amir Nasrullo ularni yagona davlatga birlashtirish, markaziy hokimiyatni kuchaytirish yo’lida qat’iyat bilan kurash olib bordi. Bunda u o’zining amaldor xizmatkorlar tabaqasiga va harbiy qo’shiniga tayanib ish ko’rdi. 1840 yilda amir Nasrullo Xo’jand va O’ratepani Qo’qon xonidan tortib olib Shahrisabz, Kitob, Yakkabog’ bekliklarini ham o’ziga bo’ysundirdi va 1842 yilda Qo’qon xonligini egallashga muvaffaq bo’ldi. U yerda shoira Nodirabegimni ham vahshiylarcha qatl ettirdi. Bu paytda Xiva xoni Ollohqulixonning Buxoro hududlariga bostirib kirganligining xabarini eshitgan amir Nasrullo o’z qo’shinlarini Xiva xonligi yerlariga olib kelib, Hazoraspni qamal qildi, ammo mag’lubiyatga uchradi. Shunday og’ir sharoitda ham amir Nasrullo Buxoro amirligi viloyatlarini kuchli markaziy hukumat ostida birlashtirish uchun kurashni davom ettirdi. Bu kurash 30 yil davom etdi. Shahrisabz bekligini bo’ysundirish uchun Amir Nasrullo 32 marta yurish qilib 1856 yildagina o’z maqsadiga erishdi. Amir Nasrullo 1860 yilda vafot etadi va taxtga uning o’g’li amir Muzaffar Karmanadan chaqirib taxtga o’tkazildi. Amir Muzaffarxon dastlabki ikki yilida katta qo’shin to’plab Hisor, Darvoz, Ko’lob va Baljuvon hududlariga yurishlar qilib mazkur yerlarni amirlikka qaytadan bo’ysundirdi. 1864 yilda Rossiya imperiyasi bosqinchilarining Toshkentga hujumi boshlanib, dastlabki harakatlar lashkarboshi Aliquli tomonidan muvaffaqiyatli qaytarildi. Aliquli erishilgan yutuqlarni mustahkamlab ruslar egallagan hududlarni ozod qilish uchun qo’shinni ko’paytirish harakatiga tushgan bir paytda 1864 yil kuzida Buxoro amiri Muzaffarxonning Qo’qon xonligiga qarashli yerlarga bostirib kirganligi haqida xabar olindi. Bu orqadan urilgan xanjardek xoinona ish edi. Aliquli shunday hal qiluvchi bir vaqtda Buxoro amirining yordam berib, Vatanni himoya qilish o’rniga, Qo’qonga qilgan hujumiga qarshi yurishga majbur bo’ldi. Amir Muzaffarxon shiddat bilan O’zgangacha bo’lgan hududlarni qo’lga kiritdi. Biroq Ilmiybaza.uz 1865 yil Toshkent qamali paytida amir toshkentliklarga hech qanday yordam ko’rsata olmadi. 1866 yil yanvar oyida Buxoro amirligini bo’ysundirish uchun Rossiya imperiyasi harbiy harakatlar boshladi. Rus istilochilari Buxoro amirligiga qarshi urush harakatlarini ikki harbiy mavsumda – 1866 va 1868 yillarda o’tkazadi. 1866 yilda olib borilgan istilochilik bosqinlari oqibatida xonlikning O’ratepa, Jizzax va Yangiqo’rg’on singari hududlari Rossiya tarkibiga kiritiladi. Ikkinchi harbiy mavsumda – 1868 yil qirg’inbarotida esa Samarqandning olinishi, amir qo’shinlarining Zirabuloqda uzil-kesil tor-mor etilishi sodir bo’ladi. 1868 yil 23 iyunda amir Muzaffarxon Turkiston general-gubernatorligi bilan sulh tuzib, Rossiyaning vassaliga aylanadi. Bu sulhga ko’ra, Buxoro amirligi o’z mustaqilligini yo’qotibgina qolmay, Samarqand, Kattaqo’rg’on, Zarafshon daryosining yuqori qismidagi yerlardan ham ajraladi. Amir tovon sifatida 500 ming so’m miqdorida oltin hisobidan tovon to’lashga, xorijiy mamlakatlar bilan mustaqil aloqa o’rnatmaslik majburiyatini olishga va rus savdogarlariga amirlik hududida erkin savdo qilishlariga, karvonsaroylar hamda do’konlar qurishlariga rozi bo’ladi.Muzaffar hukmronligi oxirlarida o’g’li Abdulahadni valiahd etib Peterburgga oq podsho huzuriga yuboradi. Imperator qabulida bo’lgan Abdulahad u bilan bir necha bor maxfiy yig’ilishlarda qatnashdi. Shunday yig’ilishlarning birida unga 21 punktdan iborat rasmiy hujjatga imzo chektirdilar. Unda amirlik hududidan temir yo’llar, telegraf o’tkazish, cherkov qurish, rus savdogarlariga, fuqarolariga binolar, yer maydonlari sotib olishga ruxsat berish masalalari ko’rsatilgan edi. Buxoro amirligining ma’muriy-hududiy tuzilishi. Buxoro amirligi ba’zi manbalarda viloyat deb nomlanuvchi bir nechta bekliklarga bo’lingan edi. Har bir viloyat yoki beklik boshida hukmdor – hokim, mir yoki bek deb ataluvchi amaldor turardi. Shuning uchun rus ilmiy adabiyotlarida bu ma’muriy bo’linmalar ko’pincha bekliklar nomi bilan atalgan. Buxoro amirligi ma’muriy jihatdan Chordjo’y, Karmana, Ziyovuddin, Nurota, Xatirchi, Kitob, Shahrisabz, Chiroqchi, Yakkabog’, G’uzor, Boysun, Qorategin, Dehnov, Hisor, Darvoz, Baljuvon, Shug’non-Rushon, Qabadiyon, Ko’lob, Qo’rg’ontepa, Qarshi, Sherobod, Kalif, Karki, Burdaliq, Kabaliq, Sarijo’y kabi 28 Ilmiybaza.uz ta beklik va Konimex, Karako’l, Vandanza, Pirmast, G’ijduvon, Varganza, Vobkent, Shofirkon, Yortepa kabi 9 ta tumanlikka bo’lingan.Amirlikdagi bekliklar soni ham, hududi ham doimo bir xil bo’lmagan va beklikning hajmi mahalliy sharoitga, aholining soniga, shuningdek amirning ixtiyoriga bog’liq bo’lgan. U xohlasa beklikning kattalashtirishi yoki kichikroq qilib qo’yishi mumkin edi.Ko’rib o’tilayotgan davrda eng yirik bekliklar Shahrisabz, Hisor va Qarshi bekliklari hisoblangan. Ularni amirning qarindoshi yoki to’la ishongan kishisi boshqarardi. Kichikroq bekliklarga Denov, Sherobod, Chiroqchi, Kitob va boshqa bekliklar kirar edi. Nihoyat ba’zilari, masalan, Kelif bekligi shaharcha va uning atrofidagi bir nechta qishloqlardan tashkil topgan edi. Qarshi bekligini boshqarish odatda valiahdga topshirilar edi. P. Shubinskiy “XIX asrning 90-yillari boshida barcha bekliklar ichida 11 tasi asosiylaridir, ulardan eng boyi bu Hisor bekligidir, u amir xazinasiga har yili yarim million so’m daromad keltirardi, eng kambag’allari-Kelif va Uch-o’chiq bekliklaridir, ular yiliga faqat 8000-10000 so’m to’lashardi xolos”, – deb yozgan edi.Bekliklar soni biz ko’rib chiqayotgan davrda yigirmatadan ortiq edi. Ba’zi manbalarda ularning soni 28 ta deb ko’rsatiladi. A. Gubarevich-Radobilskiy esa, XX asr boshida Buxoro amirligida 24 beklik, 7 alohida amlokdorlik va 10 tuman bor deb hisoblaydi. 1920 yili, Buxoro amirligining mavjud bo’lgan oxirgi yilida, Buxorodagi RSFSRning muxtor vakilining bergan ma’lumotlariga qaraganda, deyarli rus boshqaruvida bo’lgan Shug’non va Rushon kabi Pomiroldi tumanlarini hisoblamaganda, amirlikda 28 ta beklik bo’lgan. Amirlik shimolida, Nurota tog’larida – Nurota; Zarafshon havzasi quyi oqimining o’ng sohilida-Xatirchi va Bog’ikalon, chap sohilida Ziyovuddin va Karmana, qo’yi oqimida – Buxoro; Amudaryo vodiysida (Surxon quyiladigan joydan qo’yiroqda) oqim bo’ylab – Kalif, Karki, Burdaliq, Chorjo’y, Usti; Qashqadaryo havzasi yuqorisida – Kitob, Shahrisabz, Yakkabog’; G’uzardaryoda- G’uzor; Qashqadaryo oqimi bo’ylab quyida – Chiroqchi va Qarshi; Sheroboddaryo havzasida – Sherobod va Boysun; Surxon va Kofirnixon havzasida – Hisor; Qabadiyon, Dehnov, Sarijo’y; Panj havzasida – Darvoz, Qorategin, Baljuvon, Ilmiybaza.uz Qo’rg’ontepa, Qo’lob bekliklar joylashgan.Ko’pgina manbalarda ta’kidlanishicha, Hisor bekligi xonlikning ma’muriy boshqaruvida maxsus o’rinni egallagan bo’lib, u amirning Sharqiy Buxorodagi valiahdi qarorgohi sifatida ham muhim o’rin tutgan. Amirlikning hududi, ma’muriy tuzilishi va aholisi. O’rta Osiyo xonliklari ichida Buxoro amirligi alohida mavqeiga ega bo’lgan, katta hududlarni egallagan davlat edi. Manbalarga ko’ra, XVIII asrning o’rtalariga kelib Buxoro amirligi hududlarida birmuncha o’zgarishlar sodir bo’ladi.Bu davrda Buxoro hukmdorlari o’z tasarruflarida Buxoro shahri va uning atrofidagi Vobkent, G’ijduvon, Qorako’l, Vag’oza tumanlari, Qashqadaryo va Miyonqol vohalarini saqlab qololgan edilar. Xo’jand, Toshkent, Hisor vaqti-vaqti bilan esa G’uzor, Shahrisabz, Nurota, shuningdek Amudaryoning o’ng sohilidagi Balx, Andxay, Maymana, Badaxshon va Shibirg’onlar ham Buxoroga vassal bo’lishiga qaramay unga itoat etmay qo’yganlar. Siyosiy parokandalikning asosiy sababi – so’nggi ashtarxoniylar davridagi o’zaro kurashlar, markazdan qochuvchi kuchlar mavqeining o’sishi edi.  XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab, ya’ni mang’itlar sulolasi hukmronligi o’rnatilgach, Buxoro amirligi yana asta-sekin mustahkamlana boshlaydi. Shu asrning 70-80 yillariga kelib Buxoro amirligining markaziy hududini Samarqand va Buxoro shaharlarini o’z ichiga olgan Zarafshon vohasi tashkil qilar edi.  XIX asrning boshlariga kelib Buxoro amirligi hududiga Zarafshon hamda Qashqadaryo vohalaridan tashqari Surhon vohasi, Hisor, Xo’jand, O’ratepa, Panjikent kabi aholi zich joylashgan tumanlar, Janubiy Turkmanistonning katta qismi, jumladan Chorjo’ydan to Murg’ob daryosigacha bo’lgan hududlar kirar edi.  Bu davrda Buxoro amirligi hududlarining kengayishiga asosiy sabab – mang’itlar sulolasining markazlashgan davlat barpo etishga intilishi edi. XIX asr boshlarida Buxoro amirligi bir tomondan Eron va Afg’oniston,ikkichi tomondan Xiva xonligi, uchinchi tomondan qozoq juzlari va to’rtinchi tomondan Qo’qon xonligi hududlari bilan chegaradosh edi Ilmiybaza.uz  Tadqiqotlar natijalariga ko’ra, mahalliy ma’muriyat namoyondalari mavzeni qishloq va masjidlardan kattaroq hududiy bo’linma deb ta’riflanganlar. Misol uchun, Karki viloyati mavzelarga bo’linsa ham ular o’z navbatida bekchalarga bo’lingan, bekcha qishloqlardan iborat bo’lgan.  Pomir viloyatlaridagi Ro’shon va Shug’non ma’muriy tumanlari oqsoqollik deyilgan. Aholi yashaydigan punktlar manbalarda uchta atama- qishloq, mavze, daha nomlari orqali qayd etilgan.  Ma’lumotlarga ko’ra,Buxoro amirligi aholisi XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab tez ko’paya boshlaydi. XIX asrning boshlariga kelib amirlik aholisi taxminan 2 mln.dan oshiq, 50-yillariga kelib taxminan 2,5mlndan ortiq kishini tashkil etgan. Buxoro shahrida taxminan 60 mingdan ziyodroq, Samarqanda shahrida esa taxminan 50 mingdan ortiq aholi istiqomat qilgan.  Amirlik aholisning katta qismini o’zbeklar tashkil qilgan bo’lib,juda ko’plab o’zbek urug’lari vakillari amirlikning deyarli barcha hududlarida yashaganlar. Aholi tarkibidagi tojiklar Samarqand,Buxoro,Nurota, Urgut, Kitob kabi shaharlarda, tog’li tumanlarda, jumladan,Panjikent, Vaxsh, Hisor, Qorategin, Ko’lob, Shahrisabz, Qobadiyon, Yakkabog’ bekliklarida, Zarafshonning yuqori qismida istiqomat qilganlar  Turkmanlar ham Buxoro amirligi aholisining son jihatdan katta qismini tashkil etganlar. Ular amirlikka qarashli bo’lgan Amudaryoning ikki qirg’og’ida joylashgan yerlarda, ya’ni, amirlikning janubiy va g’arbiy hududlarida istiqomat qilishgan. Buxoro amirligi hududida aholining kichik qismini arablar tashil etgan bo’lib,ular asoan Qarshi va Sherobod bekliklarida yashaganlar..  Shuningdek amirlik hududida hindlar, eroniylar, yahudiylar, lo’lilar, afg’onlar, qoraqalpoqlar, qozoqlar va qalmiqlar ham istiqomat qilganlar.  Buxoro amirligida istiqomat qilgan nomahalliy xalqlar,jumladan hindlar va yahudiylar ijtimoiy qatlam sifatida to’la huquqga ega emas edilar va ular alohida mavzelarda yashaganlar.  Amirlikda o’troq aholidan tashqari tog’ oldi va dasht hududlarda ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi aholi ham yashagan. Ilmiybaza.uz  Buxoro amirligi aholisining etnik tarkibi:Turkiy xalqlar 85.0 %,ya’ni 1.830.254: Eroniy xalqlar 12.0%,ya’ni 258.389:Boshqa elatlar 3.0 %,ya’ni 64.597 Jami 100.0 %,ya’ni 2.153.240 nafarni tashkil etgan. Amirlikning davlat boshqaruvi tizimi. Mansablar, unvonlar va amallar V.V. Krestovskiyning yozishicha, Buxoro amirligidagi beklar rus gubernatorlariga teng bo’lishgan, faqat beklarning huquqlari ko’proq bo’lgan. Amir bekka o’lim jazosi tayinlashdan boshqa barcha huquqlarni berardi. Bek amirga har hafta o’z ishlari haqida yozma hisobot jo’natardi. U faqat fuqaroviy emas, balki harbiy hokimiyatga ham ega bo’lib, soliqlar yig’ar, shuningdek urush paytida qo’shinga odam to’plardi.O’z hududi va aholisi soniga, hamda o’zining ahamiyatiga ko’ra barcha bekliklar bir xil emas edi. Yirik bekliklarda, odatda hukmdor amirga qarindosh yoki yaqin kishi bo’lgani uchun, ba’zi bir dabdababozlik bor edi va mahalliy hukmdor barcha narsada amirdan o’rnak olishga harakat qilardi. Poytaxtdan uzoq bo’lgan va kambag’alroq hisoblangan bekliklarda ko’p narsalar oddiy bo’lib, ortiqcha dabdaba bo’lmagan, bek a’yonlari kamroq va kichik unvonlarda bo’lgan. Ammo shunga qaramasdan, deyarli barcha bekliklarda boshqaruv tizimi aytarli bir xil edi.Viloyatdagi beklarni o’z qarorgohlari – qo’rg’on, qal’a, hokimnishin degan joylari bo’lgan. Ko’p hollarda ular arofi mudofia devori bilan o’ralgan joy edi. Amirlikdagi bek mahkamasi ta’rifiga kelganda shuni ko’rsatmoq zarurki, bekning huzurida doimo yasovulboshi bo’lardi. Bu kishi bekning eng yaqin, ishonchli odami hisoblangan. Yasovulboshi bekning axborotchisi bo’lib, bu amal o’z ichiga qisman mirshablik, qisman bek yordamchisi vazifalarini, bekka ariza topshirish va bek buyruqlarini bajarishni o’z ichiga olgan. Har bir bekda ikkita yasovulboshi bo’lgan. Yasovulboshi bekning shaxsiy qo’riqchilari boshlig’i ham bo’lib, u ko’pincha bek qarorlarini amalga oshirishga bevosita rahbarlik qilgan. Odatda yasovulboshiga qorovulbegi yoki miroxur kabi kichik amal va unvon ham berilgan. Ilmiybaza.uz Bekliklardagi muhim amaldorlardan biri qozi hisoblanardi. Qozi amali bekdan mustaqil bo’lgan. Qozi to’g’ridan-to’g’ri Buxorodan tayinlanar va o’sha yerdan kelgan buyruq bilan almashtirilardi. Qozi odatda bekning harakatlarini kuzatar va maxfiy ravishda Buxoroga xabar berib turar edi. Qozi beklikdagi fuqaro ishlarini hal qilardi. Qoziga maosh tayinlanmas, odatda u tortishayotgan taraflardan olgan yig’imlar va notarial tusdagi har xil bitimlar, pora va hadiyalar hisobiga kun ko’rar edi.Buxoro amirligidagi har bir beklik kichik ma’muriy birliklarga- amlokdorliklarga bo’lingan. Bu so’z bilan aslida amirga yoki davlatga qarashli, lekin dehqonlar ixtiyorida bo’lgan alohida yerlar nazarda tutilardi. Amlokning o’zi ma’muriy-soliq oladigan birlik edi. Amlok boshqaruvchisi bo’lgan ma’muriy shaxsning, ya’ni amlokdorning eng muhim vazifasi amlok yerlaridagi dehqonlardan soliq yig’ib olish edi. Amloklar xuddi bekliklar kabi, hududlari bilan bir-biridan farqlangan bo’lib, ularning beklikdagi soni esa doimiy bo’lmagan va tez-tez o’zgarib turgan. Buxoro amirligidagi eng katta Hisor bekligi ma’lumotlarga ko’ra 23 ta amloklikka bo’lingan bo’lgan. Ba’zi manbalarda ko’rsatilishicha esa u yerda 27 amlokdorlik bo’lgan. Rus zobiti kapitan Liliental Hisor bekligi 21 amlokdorlikka bo’lingan deb qo’yidagilarni: Romit, Varzob, Fayzobod, Cho’rtan, Kofirnihon, Dushanbe, Hisor, Shurion, Xonaqo, ikkinchi Xonaqo, Ali begi, Qoratog’, Regar, Sarjo’y, Sariosiyo, ikkinchi Sariosiyo, Nurek, Yavon, Laqay, Sultan-Rovot va G’ozi Maliklarni ko’rsatib o’tadi. Shu paytning o’zida, huddi shu tadqiqotchi so’zlariga ko’ra, ancha kichik bo’lgan Qabodiyon bekligi atigi ikki amlokdorlik-Beshkent va Bosh-Charvonga bo’lingan. Qo’rg’ontepa bekligi uchta amlokdorlikdan Qo’rg’ontepa, Jiliko’l va Saroydan iborat edi. Sherobod bekligi olti amlokdorlik- Talashkon, Saliobod, Jar-Qo’rg’on, Gilam-Bog’, Talimoron, Saidobodga bo’lingan. Boysun bekligi to’rtta amlokdorlik – Boysun, Yavmchi, Bosht-Hurd va Darbantdan tashkil topgan. Qarshi bekligida XX asr boshlarida 15 ta amlokdorlik- Qamashi, Jeynov, Kasbi, Maymanak, Koson, Po’lati, Parvoza, Fayzobod, Beshkent, Potron, Fazli, Jumabozor, Xonobod, Chim, Qorabog’ bo’lgan.Ko’lob bekligining ma’muriy bo’linishi o’ziga xos edi. Bu yerda 8 ta Mo’minobod, Ko’l, Sari-Chashma, Ilmiybaza.uz Quvray, Chubek, Sayot, Girdi-Qo’rg’oni Bolo va Girdi-Qo’rg’oni Poyon kabi amlokdorliklar bo’lgan. Sanab o’tilgan amlokdorliklardan tashqari yana alohida to’qqizta ma’muriy birlik Davlatobod, Tog’nov, Kishti, Poyondaryo, Bolodaryo, Rog’i, Sari-Ko’l, Vari, Du-Oba bor edi. Ularni badaxshonliklar egallagan bo’lib ular yuqorida ko’rsatib o’tganimizdek, Buxoro hukumati tomonidan berilgan imtiyozlar va yengilliklardan foydalanar edilar. Bu ma’muriy birliklar boshida merosxo’r hukmdorlar-sho (shoh)lar turardi. Bu so’z ilgari odatda Qorategin, Darvoz va Tog’li Badaxshondagi mayda mustaqil hukmdorlarga nisbatan ishlatilgan.Bevosita bekliklarga tobe amlokdorlardan tashqari amirga to’g’ridan-to’g’ri bo’ysinuvchi amlokdorliklar ham bo’lgan. Lekin ushbu holat doimiy emas, balki vaqtincha bo’lgan. Amirlikdagi amlokdorliklar o’z navbatida bir necha kichik ma’muriy-hududiy bo’g’inlarga bo’lingan. G’arbiy Buxoroda u kentlar deb atalgan. Sharqiy Buxoroda esa u turlicha atalgan. Masalan Qorateginda miri - hazor, Hisor va Qabadiyonda saod deyilgan.Kentlar bir necha qishloqlardan (arboblik) tashkil topgan bo’lib, ularni oqsoqollar (arboblar) boshqarishgan.Ba’zi manbalarda Buxoroga bo’ysunuvchi 7 ta amlokdorlik, ba’zilarida esa 9 ta amlokdorlik nomlari keltiriladi. Buni amlokdorlik markazining bir qishloqdan boshqasiga ko’chirilishi bilan ham tushuntirish mumkin. Chunki amlokdorlikning nomi uning markazi bo’lgan qishloq nomidan olingan. Shuningdek bir amlokdorlikning bir nechta nomga ega ekanligi holati ham uchraydi. Masalan, eng yirik amlokdorlardan bo’lgan G’ijduvon, shuningdek Xo’jai Jahon nomiga ham ega bo’lgan va bu nom maqbarasi G’ijduvonda bo’lgan Xo’ja Abdulholiq G’ijduvoniy sharafiga qo’yilgan bo’lishi mumkin. Biz bu masalaga oid barcha ma’lumotlarni o’rganib chiqib Buxoro amlokdorliklari soni to’qqizta bo’lganini aniqlashga muvaffaq bo’ldik. Xususan, Buxoro shimoli-sharqida Pirmast, Vobkent, G’ijduvon va Varganza shimol va shimoli-g’arbda Shofirkon, Zandani va Romitan, g’arbda Xayrobod (Jondor) va janubi-g’arbda Qorako’l amlokdorliklari joylashgan bo’lgan. Buxoro amlokdorliklari yoki tumanlari xonlik poytaxtiga yaqin bo’lganliklari sababli katta ahamiyatga ega edi. Bu yer amlokdorlari deyarli bekga teng bo’lgan va Ilmiybaza.uz amir tomonidan tayinlangan. G’ijduvon kabi yirik tumanda to’qsabodan tortib, biygacha bo’lgan unvondagi amaldorlar ham bor edi. Agar G’ijduvon amloklari amalga ko’tariladigan bo’lsa, ular odatda biror yerga bek sifatida jo’natilgan. Bu amlokdorliklarda bekliklardagi kabi qozi, rais, mirshab kabi amaldorlar bo’lgan va ular amlokdor bilan birgalikda chor hokim deyilgan. Bu amaldorlarning barchasini bevosita amir tayinlagan. Har bir amlokdorlikda zakotchi ham bo’lgan va uni qo’shbegi tayinlagan.Buxoroga yaqin qishloqlar «qishloqi atrofi shahar» deyilgan. Ular yuqorida sanab o’tilgan bironta ham ma’muriy birlikka kirmagan. Bu qishloqlar Buxoro bosh raisi yordamchilari-noiblari boshqaruvidagi bir nechta mayda ma’muriy birlikni tashkil etganlar. Buxoro noibliklari qatoriga Buxorodagi bosh ziyoratgoh-shayx Bahovuddin maqbarasi va unga tegishli yerlari bilan birga kirgan.Ma’muriy zinapoyaning keyingi pog’onasi qishloq ma’muriyati hisoblangan. Shu bilan birga qator tumanlarda yanada mayda ma’muriy birliklar ham bo’lgan. Sharqiy Buxorodagi tog’lik bekliklarni tadqiqot qilgan mutaxassislar shuni ko’rsatishadiki, ba’zi bekliklarda, masalan Qorateginda amlokdorliklar qator hollarda, ammo har doim emas, yanada kichikroq miri hazor nomli ma’muriy birliklargabo’lingan, ba’zilarida esa miri hazorliklar biron-bir amlokdorlikka kirmay, to’g’ridan-to’g’ri bekka bo’ysungan. Bunday turli-tuman ma’muriy bo’linish mahalliy urf-odatlar va o’ziga xosliklar natijasida tarixan shakllangan bo’lib, u biz o’rganayotgan davrgacha yetib kelgan.Buxoro amirligi quyi ma’muriy bo’linishida biz uchratgan mirixazor va saada terminlari eski ma’muriy bo’linish – yuz (sada) va ming (hazorga) qoldiqlari edi. Mingboshi so’zining kelib chiqishini ham shunday tushuntirish mumkin.Ko’rsatilgan quyi ma’muriy bo’linishlar shuni ko’rsatadiki, Buxoro amirligining turli tumanlarida ular turlicha bo’lgan. Shu narsa kishi e’tiborini o’ziga tortadiki, qator hollarda qishloq ma’muriyati qishloq boshqaruvchisi (oqsoqoli) va bir guruh qishloqlarning boshqaruvchilariga bo’lingan. Bu oxirgilar amlokdor va qishloq oqsoqoli orasidagi oraliq bog’lovchi hisoblangan. Bu oraliq bog’lovchi har doim va har yerda ham bo’lavermagan. Ammo bu bo’linish ham shartlidir. Yirik qishloqlar mazelarga bo’lingan bo’lsa, har bir alohida mavze yoki masjid jamoasini ko’pincha oqsoqol boshqargan. Bu holda qishloqni Ilmiybaza.uz boshqaruvchi amaldor ixtiyorida bir nechta oqsoqollar bo’lardi. Aksincha, qishloqlar kichik bo’lsa, bir oqsoqol ulardan bir nechtasini jamlagan holda boshqarardi.Shunday qilib, Buxoro amlokdorliklari qishloqlarida oqsoqollar qo’yi ma’muriyat vakillari edi, har bir qishloqda, katta qishloqlarda esa har mavzeda (masjidda) bir oqsoqol bo’lardi. Davlat hukm surarkan, albatta uni ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy masalalarini hayotga tadbiq etuvchi amaldorlar va davlat lavozimlari bo’lib, ularda faoliyat ko’rsatuvchi shaxslar bo’lishi muqarrar.Amallar va lavozimlar har bir davlatda mavjud bo’lgan va bo’ladi. Shu bilan birga turli xil davlatlarda amallar va lavozimlar turli xil vaqtlarda turlicha bo’lib turgan. Ushbu lavozim va amallar har bir davlat o’z nomiga ega bo’lib, egallab turgan va bajargan ish darajasiga qarab turlicha nomlangan. Amirlikda qimmatbaho narsalar va amir savdo qiluvchi mollar saqlanadigan «Yuqori omborxona (amborxonayi bolo)» mavjud bo’lib, uni «Yuqori qo’shbegi» boshqargan. Zakotdan tushgan narsalar saqlanadigan omborxona «Qo’yi omborxona» (amborxonayi poyon) deb atalgan bo’lib, uni «Qo’yi qo’shbegi» boshqargan.Buxoro shahridagi jamoat tartibini saqlash mirshablarga topshirilgan bo’lib, odatda ular shahar mirshabboshiga bo’ysinishgan. Shu narsani ta’kidlash kerakki, Buxoro shahri mirshabboshisiga bir vaqtning o’zida amirlikdagi boshqa barcha shaharlar mirshablari ham bo’ysinishgan. Uning idorasini «mirshabxona» deyishgan. Buxoroda mirshabxona Arkdan tashqari, zindon yaqinida joylashgan edi. Buxoro shahrida odamlar harakati xufton nomozidan so’ng, ya’ni qorong’u tushgandan ozgina vaqt o’tgach to’xtagan. Aynan shu paytda Buxoro shahrining 11 (o’n bir) darvozasi va to’pchiboshi o’tirgan ark darvozasi qulflangan va barcha darvozalar kaliti qo’shbegiga topshirilgan. Shaharning har bir darvozasiga ikki qo’riqchi – darvozabon qo’yilgan. Shahar mirshabboshisi kechasi shaharni aylanib yurib, o’z odamlaridan shaharning qaysi mavzesi va qaysi uyda bazm va man’ etilgan o’yinlar o’ynalayotganligi to’g’risida ma’lumotlar olib, ushbu ma’lumotlar asosida o’z xizmatchilari bilan borib gunohkorlarni ushlab, ularga nisbatan jarima belgilab jazolashgan. Jarima to’lashga qurbi yetmaganlar vaqtincha Ilmiybaza.uz qamoqqa tashlangan. Shu narsani alohida ta’kidlash lozimki, Buxoroda hatto to’y va ruxsat berilgan bazmlar ham belgilangan vaqtda tugashi shart bo’lgan va ayrim sabablar bilan ushlanib qolgan to’y yoki bazm ishtirokchilari shu xonadonda tonggacha qolishlari shart edi. Buxoro amirligidagi markaziy davlat boshqaruvida amirlik poytaxti hisoblanmish Buxoro shahri alohida o’rin tutgan. Jumladan Buxoro shahri hokimi amirning birinchi vaziri va boshqa viloyat boshliqlari boshqaruvchisi hisoblangan. Buxoro shahri mirshablari boshlig’i esa o’z navbatida barcha bekliklardagi mirshablar ishini boshqargan. Poytaxt oliy qozisi, ya’ni qozikalon-amirlikning barcha qozilari boshlig’i hisoblangan. Mana shu holat asosida Buxoro amirligida juda katta markazlashuv vujudga kelgan.Yana shuni ta’kidlash lozimki, Buxoroda o’sha davrda qo’shbegi, qozikalon, bosh rais va Buxoro shahri mirshabboshisini birgalikda «chor hokim», ya’ni «to’rt hokim» deb yuritilgan.P. Shubinskiy ma’lumotlariga qaraganda amir huzurida o’sha davrda din, fuqarolik va harbiy sohalar vakillardan iborat kengash faoliyat ko’rsatgan. Ushbu kengashda qo’shbegi, bosh zakotchi, to’pchiboshi va boshqa oliy amaldorlar ham ishtirok etishgan. Ushbu kengash doimiy ravishda faoliyat ko’rsatmagan bo’lsa kerak, negaki biror bir arxiv hujjatlari, yohud mahalliy tarixchilar asarlarida va boshqa manbalarda ushbu kengash to’g’risida deyarli ma’lumotlar uchramaydi va fikr bildirilmaydi. Bizningcha ushbu kengash biror bir muhim islohot o’tkazilayotgan paytda va o’ta muhim masala yechimi qidirilgan paytda chaqirilgan bo’lishi ehtimoldan holi emas. Buxoro amirligi ijtimoiy-siyosiy hayotida, davlat boshqaruvida harbiy ma’muriy va din peshvolarining tutgan o’rni ham o’ziga xos bo’lgan. Buxoro amirligida din vakillari juda ko’p bo’lgan va ular ta’sirli kuchga ega bo’lishgan. Din vakillari aksariyat hollarda imtiyozli guruhlardan-sayyid va xo’jalardan tashkil topgan edi. Amirlikdagi yuqori diniy amaldorlardan biri hisoblangan shayxulislom XVII – XVIII asrlarda davlatda eng oliy toifali din vakili hisoblangan. Ammo biz ko’rib chiqayotgan davrda uning vazifalari ancha torayib, asosan arzlar va payg’ambar, hamda uning xalifalaridan kelib chiqishi muammolarga bag’ishlangan masalalarni ko’rib chiqishdan iborat bo’lib qolgan. XIX asr ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida Ilmiybaza.uz shayxulislom o’rnini qozikalon egallaydi. Amir huzuridagi Kengashda din vakillaridan qozikalon, shayxulislom, naqib va rais (muhtasib) qatnashgan. Buxoro amirligi tarixi, davlat tuzumi to’g’risida tadqiqot olib borishgan ko’p olimlar diniy unvonlar to’g’risida to’xtalishganda ba’zan muftiy, qozi va boshqalarni ham ko’rsatib o’tishgan. Aslida bu noto’g’ri. Boshqacha qilib aytganda ular unvon bilan amalni chalkashtirib yuborishgan. Aslida esa Buxoro amirligida rasman uchta diniy unvon: 1) o’roq, 2) sudur va 3) sadr mavjud bo’lgan. Tarixiy ma’lumotlar shundan guvohlik beradiki, madrasani tugatgan shaxs mulla, qozi, rais amallarini egallashlari mumkin bo’lgan. Yuqoridagi amallarda bir necha yil ishlagandan so’ng, fiqh sohasida qo’lga kiritgan yutuqlari asosida unday shaxslarga dastlab o’roq, keyin sudur va so’ngra sadr unvonlari berilgan. Eng oxirgi – yuqori diniy unvon sohibi bo’lgan shaxs qozikalon, muftiy a’lam, oxun kabi diniy amallarni egallashi mumkin bo’lgan.Buxoro amirligida din vakillarining kuchi va ta’siri ancha salmoqli bo’lgan. Din vakillari sudni, odamlar xulqini, ta’limni nazorat qilib, uni boshqarishga mas’ul hisoblangan.Buxorodagi barcha fuqaro sudi shariat bo’yicha boshqarilgan va bu boshqaruv «qozi» deb ataluvchi shaxslar qo’lida bo’lgan.Bosh qozi, ya’ni qozikalon poytaxt bosh qozisi va ayni paytda amirlikdagi boshqa barcha qozilar boshlig’i hisoblangan. Amirlikda harbiylar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar va ularning shikoyatlarini shu masala bo’yicha shug’ullanuvchi maxsus amaldor, ya’ni qozi askar ko’rib chiqqan. Ushbu turdagi jinoyatlarga fatvo tayyorlash muftiy askar zimmasida bo’lgan.Bundan ko’rinib turibdiki, amirlikdagi harbiylar va fuqarolik ishlari alohida-alohida mahkamalar tomonidan ko’rib chiqilgan. Buxoro amirligi boshqaruv tizimida o’ziga xos o’rinni «rais» egallagan. Ushbu amal yarim diniy, yarim tartibotchi usulida edi. Buxoro amirligida bosh rais odatda eshon rais yoki rais-ush shariat deb atalgan. Bosh raisga barcha mahalliy raislar bo’ysingan. Bosh rais ularni amir oldida tekshiruvdan o’tkazib turgan.Davlat tizimidagi keyingi amaldor bu artilleriya boshlig’i to’pchiboshiyi askar hisoblangan. Uning qo’l ostida shogird-pesha, mirza va merganlar bo’lgan.Keyingi amaldor Ilmiybaza.uz amirlikda bosh qozi-qozikalon hisoblangan. Qozikalon apparatiga devonbegi, alamiyon, tergovchi, mahram boshi, miroxo’r boshi, tarakachi, muharrir, mulozimlar, mirzalar, shotirlar, tilmoch va dahboshi (o’nboshi) kirgan. Qozikalondan keyin turadigan amaldor raisi kalon hisoblangan. U eshon rais deb ham yuritilgan. Uning apparatiga vaqtincha o’rinbosarlik qiluvchi xalifa, noib, durra-dast, mulozimlar, mirzalar, miroxo’r boshi, devonbegi, tarakachi, tergovchi, shahar mirobi kirgan.Shuningdek ijro hokimiyatini amalga oshiruvchi lavozimlar qatoriga shahar xavfsizligiga javobgar bo’lgan mirshab va uning qo’l ostidagilar, suv ta’minotiga javobgar shaxs bo’lgan mirob va uning qo’l ostida ishlaydiganlar kirgan. Mirshab qo’l ostida yasavul boshi, devonbegi, mahramboshi, mirzalar, dahboshi, kechki qarovul hisoblangan shabgardlar, farroshboshi va miroxo’rboshi faoliyat ko’rsatgan.Mirob taasarufida esa mahram, mirzalar, bakavullar, miroxo’rlar, suv tarmoqlari nazoratchilari, arboblar, mahalla, mavze va qishloq oqsoqollari bo’lishgan.mir Muzaffar huzurida yuqorida keltirilgan yuqori mansabdorlar bilan birga qo’yidagi amaldorlar ham xizmat qilishgan. Amir farmonlarini yetkazuvchi parvonachi, amirga doimo hamroh bo’lib yuruvchi hidoyachi, amir maslahatchisi va xorijiy mehmonlarni kutib oluvchi shig’ovul, amir osoyishtaligi va tinchligini muhofaza qiluvchi tongotar, amirga qaratilgan barcha salom va ta’zimlarni qabul qiluvchi va javob beruvchi salom og’asi, amir dasturxoniga javobgar dasturxonchi, amir safari chog’ida namozga chorlovchi-imomi jilov, amir safari chog’ida qonun bilan shug’ullanuvchi-mufti jilov, amir maslahatchilari guruhi-jamog’a shular jumlasidandir.Amirga bo’lgan sadoqati va xizmati uchun alohida diqqatga sazovor bo’lganlar dodxoh, inoq, to’qsabo, otaliq, eshik-og’asi kabi unvonlarga ega bo’lishgan. Davlat boshqaruvi tizimi. Buxoro amirligida XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab mang’itlar sulolasining vakillari hukmronlik qiladilar. Sulola hukmronligining asoschisi Rahimbiy ibn Hakimbiy biroz muddat (1747 yildan keyin) Abdulfayzxonning o’g’illariga otaliq bo’lgan bo’lib, 1756 yilda sayidlar, xo’jalar va ruhoniylar tomonidan Buxoro taxtiga o’tqaziladi. Rahimbiy xon Ilmiybaza.uz unvonini olmasdan o’zini “noib ulhukumat” (“hokim o’rinbosari”) deb bilgan. Doniyolbiy otaliq ham xonlikka da’vo qilmay avval Fozilto’rani, keyin esa Abdulg’oziyni(1758- 1784 yy.) xon deb e’lon qilib, o’zi ularga noib hisoblangan. Shohmurod 1785 yilda Buxoroda “amir” unvoni bilan taxtga o’tiradi. Buxoro amirligining siyosiy tizimi, idora etish tartib-qoidalari, davlat ramzlari, unvon va mansablar haqida ko’pgina olimlar tadqiqot ishlari olib borganlar. Ushbu tadqiqotlarning tahlillari shuni ko’rsatadiki, mang’itlar hukumronligi davrida davlat tizmida jiddiy o’zgarishlar amalga oshirilmagan. Bu davrda oliy hukumdor garchi amir unvoni bilan hokimiyatni boshqargan bo’lsa-da, Buxoro amirligi ham o’z tizimi, qonun-qoidalari, boshqaruv tartiblari va butun mohiyati bilan, o’rta asrlar Movarounnahrdagi musulmon davlatlari, xususan, shayboniylar va ashtarxoniylar davlat tizmidan deyarli farq qilmagan. Buxoro amiri Sayyid Olimxon o’zining “Buxoro xalqining hasrati tarixi” asarida Buxoro amirligining siyosiy va idoraviy tashkilotlari hamda davlat boshqaruvi haqida ma’lumotlar berib, jumladan quyidagilarni yozadi: “Buxoro amirlari hukm yuritishlarida – shariat usul va odatlariga rioya qilar edilar. Buxoroning islom ulamolari amirni payg’ambar xalifasi-o’rinbosari, usul va shariat himoyachisi deb bilar edi. Amirning tirikchiligi butunlay shariatga mos bo’lardi, uni buzish mumkin emas edi. Buxoro xonlari butunlay mang’itlarning o’zbek toifasidan bo’lgan. Buxoro podshohlarini o’zbek odatlariga ko’ra, to’shakcha ustiga tabarrukona o’tqazib, sayyidlar, xo’jalar va mullolar uni yerdan ko’taradilar. Buxoro mamlakati 28 ta viloyat (bog’ot)ga bo’linar edi. Eng katta viloyatlarga amirning o’zi hokimlarni tayinlar edi. Bu viloyatlarga Nurota, Qorako’l, Boysun, Hisor, Dehnov, Qo’rg’on, Boljuvon, Ko’lob, Qubodiyon, Darvoz, Ro’shon, Samarqand, Miyonqol, Farob, Urmeton va Maschohlar kirar edi. Valiahdga qarashli mulk Qarshi hisoblanar edi.” Buxoro amirligida davlat mutlaq qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatga ega bo’lgan amir tomonidan boshqarilar edi. Davlat ahmiyatiga molik bo’lgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy,diniy va boshqa masalalar Buxorodagi bosh qarorgoh – Arkda ko’rib chiqilgan hamda hal etilgan. Bosh qarorgoh hisoblangan Arkda amir va uning oilasidan tashqari qo’shbegi, shig’ovul, to’pchiboshi, mirzaboshi kabi saroy Ilmiybaza.uz amaldorlari o’z oilalari va xizmatkorlari bilan yashagan. Zaruratga qarab mamlakat poytaxtida amir boshchiligida Davlat Kengashi chaqirilib turilgan. An’anaga ko’ra, lavozimlariga qarab 5 tadan 20 tagacha amaldorlar a’zo bo’lgan ushbu kengashda mamlakat hayotiga doir eng muhim masalalar ko’rib chiqilgan. Ilgarigi davrlarda bo’lagani kabi mang’itlar davrida ham davlat boshqaruvi tizimi ikki bo’g’in – markaziy va mahalliy boshqaruv tizimidan iborat bo’lgan. Bu tizimlar musulmon davlatlariga xos bo’lgan murakkab boshqaruv tarmoqlariga ega bo’lgan hamda asosan amir, saroy amladorlari, o’zbek urug’lari va qabila boshliqlari, ulamolar, harbiy boshliqlardan tashkil topgan. Amirlikdagi markaziy hokmiyat amir boshchiligidagi saroy a’yonlari qo’lida bo’lsa, mahalliy boshqaruv viloyat noiblari qo’lida edi. Viloyat beklari amir tomonidan asosan mang’it urug’i vakillaridan tayinlangan. Amirlikning poytaxti Buxoro va uning atrofidagi tumanlar amir tomonidan boshqarilgan. Viloyat beklari nisbatan kichik hududiy bo’linmalar amlok mulklar hisoblanib, ularning boshqaruvchilari amaldor deb atalgan. Amirlikning ma’muriy tuzilishidagi eng quyi bo’g’in qishloq jamoalari bo’lib, ularni oqsoqollar boshqargan. Xullas, Buxoro amirligi rus istilosiga qadar hozirgi O’zbekiston, Tojikiston va Turkmaniston respublikalarining katta qismini o’z ichiga olgan O’rta Osiyodagi yirik davlat edi. Buxoro amirligining davlat boshqaruvi ikki qismdan iborat bo’lgan.Birinchisi, amir saroyining xizmati bo’lsa, ikkinchisi bevosita davlat boshqaruvi hisoblangan.Saroyda quyidagi aniq vazifalar mavjud bo’lgan: Udaychi – ularning vazifasiga doim amirning yonida bo’lish, unga ish yuzasidan ma’lumotlar berib turish, shuningdek, Peterburg va Turkiston general- gubernatori qoshidagi elchixonalarda alohida topshiriqlarni bajarish kirgan; Shig’ovul – shaxsiy adyutantlar; Mirzo, munshiy – amirning shaxsiy kotiblari; Mirzo- mushrif – amirning ikkinchi darajali kotiblari; Mehmonxona amaldori (mehmonxudoy) – amir mehmonxonasi xodimi; Devonbegi – daromad, xarajat va xo’jalikni boshqaruvchi mansabdor shaxs; Miroxurboshi – otlar, anjom va harakatlanish qismlarini boshqaruvchi shaxs; Ilmiybaza.uz Mirshabboshi – politsiya qismini boshqaruvchi shaxs; Jamoat – mehmon kutish va yig’ilishlarda ishtirok etuvchi shaxslar; Yurtchi – amirning chiqishlarida oldinga chiqib yo’l ochib boruvchi shaxs; Shogird-pesha – amirning maxsus farmonlari bitilgan pochtani yetkazib berish bilan shug’ullanganlar va alohida topshiriqlarni bajarib turganlar; Sarkarda – qabila boshliqlari, sobiq beklar ham tayinlanganlar, ular Buxoro navkarini boshqarganlar; Mahramlar – yaqin shaxsiy himoyachilar; Farroshboshi, sharbatdor, oftobachi (yuvinish asboblarining mutasaddisi), bakovul-oshpaz, shabgard (tungi qorovullar) va boshqalar; Ma’muriy boshqaruvni maxsus tashkil etilgan quyidagi to’rtta markaziy organ amalga oshirgan: davlat devonxonasi, moliya-soliq organi, diniy sud organi va nazorat organi. Davlat devonxonasi boshqaruv organi sifatida amaldorlar tarkibini to’ldirish, ularni almashtirish, Rossiya siyosiy agenti va mahalliy (joylardagi) amaldorlar bilan yozishmalar olib borish, chet el mahsulotlaridan soliq yig’ish ishlarini boshqarish bilan shug’ullangan. Devonxonani mamlakatning bosh vaziri Qo’shbegi boshqargan. Amir mamlakatda bo’lmagan paytlarda davlat boshqaruvi uning qo’lida bo’lgan. Ikkinchi boshqaruv moliya-soliq organi bo’lib, ma’muriy boshqaruv organi hisoblangan va uni Devonbegi boshqargan. Devonbegi lavozimi Qo’shbegidan keyin ikkinchi o’rinda turgan. Bu organ mamlakatda soliq yig’ish, xazinaning daromad va xarajatlarini hisoblash bilan shug’ullangan. Uning qoshida mirzolar, shogirdpeshalar, mehmonxona amaldorlari, zakotchilar, miroxurboshi, sharbatdor, mahramlar, navkarlar (300 nafarga yaqin) va quyi izmatchilar bo’lgan. Barcha amaldorlar Devonbegi tomonidan lavozimiga tayinlangan va amir tomonidan unvon berilgan. Uchinchi ma’muriy boshqaruv diniy sud organi hisoblanib, uni amirning bosh din peshvosi Qozikalon boshqargan. Bu organ sud ishlari, notarial vazifalar, din veshvolariga bog’liq masalalarni hal qilish va o’quv muassasalarining faoliyatiga Ilmiybaza.uz rahbarlik qilgan. Uning qoshida mirzolar (ish yurituvchilar), qozilar, mullai azimlar (tergov ishlarida jalb etiladigan vakillar), devonbegi (xo’jalik yurituvchi shaxs), miroxurboshi, mahramlar hamda quyi xizmatchilar faoliyat ko’rsatgan. Mazkur mansabdorlarni Qozikalon tayinlagan va vazifasidan ozod qilgan. To’rtinchi ma’muriy nazorat organi Rais qaramog’ida bo’lib, uning vakolatiga qonunlarning bajarilishi, axloqiy soflik, diniy e’tiqodni himoya qilish hamda bozorlarda tosh-tarozi va o’lchov birliklarining aniqligi ustidan nazorat qilish kirgan. Uning qoshida mirzalar, raislar (topshiriqlarning bajarilishiga mutasaddi amaldor), mahramlar, devonbegi(xo’jalik boshqaruvchisi), miroxurboshi va quyi xizmat vakillari faoliyat ko’rsatgan. Barcha amaldorlarni Bosh Raisning o’zi tayinlagan. Bosh Rais bevosita amir va Qozi kalon oldida javob bergan. Mansablar, unvonlar va amallar. Avvalo, ta’kidlash lozimki, manbalar va adabiyotlarda Buxoro amirligida mavjud bo’lgan unvon, mansab hamda amallarga oid ma’lumotlar juda chalkash, ko’p hollarda bir-birini inkor etadi. So’nggi yillarda Sh.Vohidov va R. Xoliqovalar o’z tadqiqotlarida ushbu masalalarga aniqlik kiritishga harakat qilganlar. Quyida ularning tadqiqotlariga asoslanib amirlikdagi mansablar va unvonlar haqida so’z yuritamiz. Buxoro amirligidagi eng yuqori unvon va mansablar, avvalo mang’it urug’i vakillariga,sayyidlarga, xo’jalarga hamda ulamolarga berilgan bo’lib, davlatdagi eng yuqori unvon amir ul-umaro, otaliq, hokim(valiy, bek), qo’shbegi va devonbegilar bo’lgan. Davlat amir, amir ul-umaro tomonidan boshqarilib, u amalda va rasman cheklanmagan huquqlarga ega bo’lgan. Oltin O’rda davlatida joriy etilgan otaliq unvoni mang’itlar davriga kelib otaliqqa olingan shaxsning maslahatchisi va ishonchli vakili, harbiy va ma’muriy ishlarda asosiy vakiliga aylandi. Amir Shohmurod davrida otaliqning vakolatlari cheklanib, unga Zarafshon daryosi suvining tasimotini nazorat qilish, Buxoro kanali(rud-i shahr) va dorug’alik vazifasi yuklanadi. Budavrda qo’shbegi yoki qo’shbegiyi bolo eng oliy saroy mansabi hisoblanib uning mavqei juda baland bo’lgan. Amalda bosh vazir vazifasini bajargan bu mansab egasi iqtisodiy,siyosiy va harbiy masalalar bo’yicha amirning eng yaqin odami bo’lgan. Saroydagi oliy mansablardan yana biri Ilmiybaza.uz devonbegi bo’lib,bu mansabdor vazir vakolatlariga ega bo’lgan. Devonbegi moliya ishlari, daromad va xarajatlar hamda soliq yig’ish ustidan to’la nazorat qilish ishlariga javob bergan. Amirlikdagi markaziy davlat boshqaruvida Buxoro shahri alohida o’rin egallagan. Jumladan, Buxoro shahri hokimi amirning birinchi vaziri va boshqa viloyatlar boshqaruvchisi hisoblangan. Shahardagi jamoat tartibini saqlash mirshablarga topshirilgan bo’lib, ular shahar mirshabboshisiga bo’ysunishgan. Buxoro shahri mirshabboshisiga boshqa barcha shaharlar mirshabboshilari bo’ysungan. Mang’itlar davrida Buxoroda qo’shbegi, qozikalon, bosh rais va mirshabboshi birgalikda “chor hokim”, ya’ni, “to’rt hokim” deb yuritilgan. Amirlikning boshqaruv tizimida bosh rais alohida ahamiyatga ega bo’lgan. Ushbu amal yarim diniy, yarim targ’ibotchi usulida edi. Amirlikda bosh rais odatda eshon rais yoki rais-ush shariat deb atalgan bo’lib unga barcha mahalliy raislar bo’ysungan. Bosh rais ularni vaqti-vaqti bilan amir oldida tekshiruvdan o’tkazib turgan. Eshon rais qozikalondan keyin turadigan amaldor bo’lib, uning mahkamasiga vaqtincha o’rinbosarlik qiluvchi xalifa, noib, mulozimlar, mirzalar, miroxo’rboshi, tergovchi, shahar mirobi kabilar kirgan. Amir saroyida ijro hokimiyatini amalga oshiruvchi lavozimlar qatoriga shahar xavfsizligiga javobgar bo’lgan mirshab va uning qo’l ostidagilar, suv ta’minotiga javobgar bo’lgan mirob va uning qo’l ostida ishlaydiganlar kirgan. Mirshab qo’l ostida yasovulboshi, devonbegi, mahramboshi, mirzalar, dahboshi,shabgard(kechki qorovul), farroshboshi kabilar bo’lgan. Mirob tasarrufida esa mahram,mirzalar, bakovullar, miroxo’rlar, suv tarmoqlari nazoratchilari,mahalla, mavze va qishloq oqsoqollari faoliyat yuritganlar. Amirning ikkinchi vaziri qo’shbegi poyon, ba’zi manbalarda mir poyon deb atalgan bo’lib, unga yasovulboshi, miroxo’rboshi, xazinachi, mirzalar,bakovulboshi, zakotchilar bo’ysungan. Miri poyon ularni bevosita o’z nazoratiga olib turgan. Buxoro amiri huzurida yuqori lavozimdagi mansabdorlar bilan birga quyi amaldagi mansabdorlar ham mavjud bo’lgan. Amir farmonlarini yetkazuvchi parvonachi, amirga doimo hamroh bo’lib yuruvchi hidoyachi, amir maslahatchisi va xorijiy mehmonlarni ko’tib oluvchi shig’ovul, amir osoyishtaligi va tinchligini muhofaza qiluvchi tongotar(tunqator), amirga qaratilgan salom va ta’zimlarni qabul qiluvchi javobgar Ilmiybaza.uz salom og’asi, amir dasturxoniga javobgar dasturxonchi, amir safari chog’ida nomozga chorlovchi imomi jilov, amir safari chog’ida qonun bilan shug’ullanuvchi mufti jilov, amir maslahatchilari guruhi jam’og’a kabilar shular jumlasidan. Amirga bo’lgan sadoqati va xizmati uchun alohida shaxslar dodhoh,inoq, to’qsabo,otaliq, eshikog’asi kabi unvonlarga ega bo’lganlar. XVIII-XIX asrning birinchi yarmida amirlikda eng oliy diniy mansab shayxulislom hisoblangan. Ammo,bu davrda uning vazifalari ancha toraygan edi. XIX asr o’rtalaridan boshlab shayxulislom o’rnini qozikalon egallaydi. Yuqorida eslatilgan amir huzuridagi kengashda din vakillaridan qozikalon, shayxulislom, naqib va rais qatnashgan. Amir Muzaffar davridan boshlab amirlikdagi barcha huquqiy normalar qozilar tomonidan hal qilingan. Barcha fuqarolik,xo’jalik va jinoiy ishlar Qur’on asosida ko’rib chiqilgan hamda jazolar tayinlangan. Qozilar amir irodasiga ko’ra qozikalon tomonidan tayinlangan. Shariat bo’yicha boshqaruv qozilar qo’lida bo’lgan. Qozikalon amirlik poytaxtining bosh qozisi bo’lishi bilan birga, davlatdagi boshqa qozilar boshlig’i hisoblangan. Amirlikda rasman uchta diniy unvon – o’roq, sudur va sadr mavjud bo’lgan. Manbalarga ko’ra, madrasani tugutgan shaxs mulla, qozi, rais amallarini egallashi mumkin bo’lgan. Yuqoridagi amallarda bir necha yil ishlagnidan so’ng shariat huquqlari sohasida to’plagan bilim va tajribalari asosida bunday shaxslarga dastlab o’roq, keyin sudr va so’ngra sadr unvonlari berilgan. Eng oxirgi diniy unvoni bo’lgan shaxslar qozikalon, muftiy, a’lam, oxun kabi diniy amallarni egallashi mumkin bo’lgan. Amirlikda harbiylar tomonidan sodir etilgan jinoyatlar va ularning shikoyatlarini shu masalalar bilan shug’ullanuvchi maxsus amaldor-qozi askar ko’rib chiqqan. Harbiy jinoyatlar bo’yicha fatvo tayyorlash muftiy askar zimmasida bo’lgan. Demak, amirlikdagi harbiylar va fuqarolik ishlari alohida-alohida mahkamalar tomonidan ko’rib chiqilgan. Amir Nasrullo davrida amirlikda muntazam qo’shin – sarbozlar qo’shini tashkil etilgan. Eng yuqori harbiy unvonlar sarkarda, amiri lashkar, dodxoh(qo’shin boshlig’i) kabilar bo’lib, qo’ronbegi, to’qsabo, mingboshi kabi oliy toifali harbiy amaldorlar ham faoliyat yuritgan. Bekliklar hududidagi qo’shinga beklarning o’zlari rahbarlik qilganlar. Bekning eng Ilmiybaza.uz yaqin yordamchilari yasovulboshi boshchiligidagi yasovullar bo’lgan. Qo’shinda ponsadboshi, yuzboshi, ellikboshi, o’nboshi, miroxo’r kabi bo’linma boshliqlari ham bo’lgan. Ming boshi bayroq(tug’) ko’tarib yurish huquqiga yega. Manbalar va adabiyotlar: 1)Istoriya Uzbekistana (XVI – pervaya polovinaXIX v.). – T.: Fan, 2012. 2)To’raev H. Buxoro xonligining XVI – XVII asrlar ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy- madaniy hayotida jo’ybor xojalarini tutgan o’rni. – T., 2007. 3) Xoliqova R. Rossiya – Buxoro: tarix chorrahasida (XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlari). – T.:O’qituvchi, 2005. 4) O’zbekistonda harbiy ish tarixi (eng qadimgi davrlardan hozirgacha) / Mas’ul muharrir D.Ziyaeva. – T.: Sharq, 2012. 5).Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. – T.: Sharq, 2000. 6)Sagdullaev A., Aminov B.B., Mavlonov O’.M., Norqulov N. O’zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: Akademiya, 2000. 7)..Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.– Toshkent: Akademiya, 2006. 8).Eshov B.J. O’zbekiston davlatchiligi va boshqaruvi tarixi.- T.; Yangi asr avlodi, 2012. 9)O’zbekistonning davlat muassasalari tarixi. I Qism. (Eng qadimgi davrlar – XIX asrning o’rtalari). Darslik. Mas’ul muharrir Z.A. Saidboboev. – Toshkent: MUMTOZ SO‘Z, 2017 10) Eshov B.J. O’zbekiston davlat va mahalliy boshqaruv tarixi:Birinchi kitob /.- Toshkent: Yangi asr avlodi, 2019. Ilmiybaza.uz