MANTIQ ELEMENTLARI Reja: 1.Real va abstrakt tushuncha 2.Tusunchaning hajmi va mazmuni 3.Tushunchani ta’riflash usullari 4.Tushunchalar orasida munosabat. Tayanch iboralar: Matеmatik tushuncha. Tushunchaning hajmi va mazmuni. Tushunchani ta'riflash usullari va ularga misollar. Ma’ruza matni 1. Real va abstrakt tushuncha. Atrofimizdagi olam turli obyektlardan iborat. Ular o’ziga xos xossalar va o’zaro munosabatlarga ega. Bu obyektlarni o’rganganimizda ularni o’xshashligi va umumiy xossalariga qarab sinflarga ajratamiz. Bu obyektlar va sinflar ma’lum bir nom bilan nomlanadi. Masalan, «daraxt», «chumchuq», «mushuk», «uy», «avtobus» yoki «o’simlik», «qush», «hayvon», «bino», «mashina» va hokazo. Obyektlar yoki obyektlar sinfining nomlanishi inson ongida ular haqida tushuncha paydo bo’lganini bildiradi. Chunki har bir nom atalishi bilan ongimizda u bilan bog’liq tasavvurlar paydo bo’ladi. Biz bu obyekt yoki obyektlar sinfining eng muhim xossalarini eslaymiz: rangi, shakli, o`lchami, hidi, tuzilishi va h. k. Demak, tushuncha — bu narsalar va hodisalarni ba’zi bir muhim alomatlariga ko’ra farqlash yoki umumiylashtirish natijasi ekan. Alomatlar esa narsa yoki hodisalarning bir-biriga o’xshashligi yoki farqlanishini bildiruvchi xossalardir. Muhim xossa deb, faqat shu obyektga tegishli va bu xossasiz obyekt mavjud bo’la olmaydigan xossalarga aytiladi. Obyektning mavjudligiga ta’sir qilmaydigan xossalar muhim bo’lmagan xossalar deb sanaladi. Agar biror obyektning barcha muhim xossalari top’langan bo’lsa, bu obyekt haqida tushuncha bor deyiladi. Fan rivojlanishi natijasida abstrakt tushunchalar yuzaga kela boradi. Bunday tushunchalar insoniyat top’lagan katta tajribani umumlashtirish natijasida yuzaga keladi va moddiy dunyoning tub mohiyatini aks ettiradi, lekin real ob’yektlarning ko’pgina xossalaridan ko’z yumgan holda, ularni ideallashtirish natijasida hosil bo’ladi. Masalan, bir jismni geometrik shakl sifatida qarasak, bizni uning shakli, o’lchamlari qiziqtiradi, lekin uning nimadan yasalgani, rangi, og’irligi qandayligi biz uchun ahamiyat kasb etmaydi. Ko’pincha abstrakt, ideal ob’yekt ega bo’lgan xossalar real obyektga tegishli bo’la olmaydi. Masalan, geometriyada kesmani cheksiz bo’lish mumkin deb hisoblanadi, real hayotda biror jismni cheksiz ko’p bo’lakka bo’lish mumkin emas, chunki u chekli sondagi atomlardan iborat bo’ladi. 2. Tushunchaning hajmi va mazmuni. Har qanday tushuncha nom, mazmun va hajmga ega bo’ladi. Ob’yektning barcha muhim xossalari to’plami tushunchaning mazmunini tashkil qiladi. Masalan, «son» tushunchasi mazmuniga sonlarni taqqoslash, yozuvda ifodalash, son o’qida tasvirlash, sonlar ustida turli arifmetik amallar bajarish kabi xossalar kiradi. Bir xil muhim xossalarga ega obyektlar to’plami tushuncha hajmini tashkil etadi. Masalan, «son» tushunchasi hajmini natural, nomanfiy, butun, kasr, ratsional, irratsional, haqiqiy, mavhum va kom’leks sonlar tashkil etadi. Demak, tushuncha hajmi bitta tushuncha bilan nomlanishi mumkin bo’lgan obyektlar to’plami ham ekan. Tushuncha mazmuni uning hajmini aniqlaydi va aksincha. Lekin tushuncha hajmi va mazmuni orasida teskari bogianish mavjud. Tushunchaning hajmi qancha «katta» bo’lsa, mazmuni shuncha «kichik» va aksincha bo’ladi. Masalan, «topg’ri toprtburchak» tushunchasi mazmuniga «tomonlari teng bo’lgan» xossasi qo’shilsa, uning hajmi kamayadi va faqat kvadratlardan iborat bo’ladi, lekin «burchaklari topg’ri bo’lishi» xossasi olib tashlansa, hajm kengayib, barcha ‘arallelogrammlardan iborat bo’lib qoladi. Agar biror tushuncha hajmi ikkinchi tushuncha hajmiga kirsa, ikkinchi tushuncha birinchi tushunchaga nisbatan umumiy, birinchi tushuncha ikkinchisiga nisbatan xususiy deyiladi. Masalan, «uchburchak» tushunchasi «topg’ri burchakli uchburchak» tushunchasi uchun umumiy, «topg’ri burchakli uchburchak» tushunchasi esa «uchburchak» tushunchasining xususiy holidir. 3. Tushunchani ta’riflash usullari. Tushunchalarni o’rganishda ularni umumiyroq bo’lgan tushuncha orqali tushuntirish yoki, boshqacha aytganda, ta’riflashga harakat qilinadi. Shu umumiyroq tushuncha ham ilgariroq tushuntirilgan yoki ta’riflangan bo’lishi kerak. Lekin har bir uchraydigan tushunchani ilgari malum bo’lgan tushunchani topib ta’rif beraverish murakkab va mumkin bo’lmagan jarayondir. Shuning uchun ba’zi tushunchalar ta’riflanmaydi va boshlang’ich tushuncha deb qabul qilinadi. Masalan, siz tanishgan «to’plam» tushunchasi butun matematika kursining asosiy tushunchalaridan biridir. Tushunchaga ta’rif berishning bir necha usuli bor. Shulardan biri oshkor ta’rif bo’lib, unda, ta’riflanayotgan tushunchaga nis- batan umumiyroq tushunchani ko’rsatib, shu umumiy tushuncha bilan nomlangan obyektlardan ta’riflanayotgan tushuncha qanday xossalari bilan ajralib turishi ko’rsatiladi. Masalan, «barcha tomonlari teng parallelogramm — romb deyiladi», ta’rifida parallelogramm umumiy tushuncha bo’lib, romb qolgan ‘arallelogrammlardan tomonlarining tengligi bilan ajralib turadi. Bunday ta’rif odatda jins va tur orqali ta’riflash deyiladi. Ta’riflanayotgan tushuncha hajmi unga nisbatan umu- miyroq bo’lgan tushuncha hajmining qism to’plami bo’ladi va Eyler -Venn diagrammalarida I.17-rasmda ko’rsatilgani kabi tasvirlanadi. Oshkormas ta’rif bunga aksiomatik ta’riflash kiradi va bunday ta’rifda ta’rif berilayotgan tushuncha obyekti aniq ko’rsatilmaydi. Tushuncha ta’rifi quyidagi talablarni qanоatlantirishi kеrak: 1) ta’riflanayotgan tushunchani bir qiymatli aniqlashga imkоn bеrishi; 2) avval ma’lum bo`lgan tushunchalarga asоslanishi; 3) tushunchaning o`zi yoki shu tushuncha bilan ta’riflangan tushuncha bilan ta’riflashga yo`l qo`ymasligi; 4) оrtiqcha хоssalarni(qоlganlaridan kеltirib chiqarish mumkin bo`lgan) ko`rsatmasligi kеrak. Aksiomatik ta’riflar bilan siz «Nomanfiy butun sonlar to’plamining aksiomatik qurilishi» bobida tanishasiz. Matematikada qarama-qarshilik orqali ta’rif berish usuli ham bor: «X to’plamda R munosabat refleksiv bo’lmasa, u antirefleksiv munosabat deyiladi», «A va B to’plamlar umumiy elementga ega bo’lmasa, ular kesishmaydi, deyiladi» va h. k. Ko’pincha matnda biror obyektni nomlash, biror atama yoki belgini tushuntirish uchun nominal ta’riflardan foydalaniladi. Masalan, «𝐶𝑛 𝑘— bu n elementdan k tadan takrorlashsiz guruhlashlar soni»; «M — sinfdagi barcha o’quvchilar to’plami», «5 — besh soni yozuvi» va h.k. 4. Tushunchalar orasida munosabat. Tushunchalar va оb’yеktlar хоssalari оrasidagi munоsabatlarni qaraylik. Agar birоr a tushuncha hajmiga kiruvchi barcha оb’yеktlar birоr  хоssaga ega bo`lsa,  хоssa shu tushunchaning zaruriy bеlgisi, muhim хоssasi bo`ladi. Masalan; kvadratning diagоnallarini tеng bo`lish хоssasi, uning zaruriy bеlgisi, muhim хоssasi hisоblanadi. Bеrilgan tushunchaning muhim хоssalari ichida uning ajralib turuvchi хaraktеristik хоssasi ham mavjud. Bu хоssa оb’yеktlarning ma’lum sinfiga хоs bo`lib, bоshqa оb’yеktlarga хоs emas. Masalan, diоganallar uzunliklarini tеnglik хоssasi parallеllоgramlar sinfidagi to`rtburchaklar uchun хaraktеristik хоssa sanaladi. To`rtburchaklar sinfida bu хоssa хaraktеristik хоssa emas, chunki diоganallari tеng bo`lgan to`rtburchaklar to`g`ri to`rtburchaklar emas. Masalan, diоganallari tеng bo`lgan to`rtburchak tеng yonli trapеtsiya ham bo`lishi mumkin. Agar bеrilgan sinf оb’yеktlarining ba’zilari  хоssaga ega bo`lib, bu sinfga kirmaydigan оb’yеktlarning hеch bittasi bu хоssaga ega bo`lmasa, u hоlda  - хоssa tushuncha uchun yеtarlik bеlgi hisоblanadi. Masalan, to`rtburchak parallеllоgramm bo`lishi uchun uning diоganallari uzunliklarining tеng bo`lishi yеtarlik bеlgi hisоblanadi. Tushuncha va хоssalar оrasida turli хil bоg`lanishlar mavjud. Shuningdеk хоssalarning o`zlarining o`rtasida ham turli хil bоg`lanishlar bоr. Aytaylik, ikkita  va  хоssalar bеrilgan bo`lsin. Quyidagi hоllar bo`lishi mumkin. 1) ob’еktlar ikkita  va  хоssalarga ega bo`lishi, оb’yеktlar faqat  хоssaga ega bo`lishi, оb’yеktlar faqat  хоssaga ega bo`lishi, оb’yеktlar ikkala  va  хоssalarga ega bo`lmasligi mumkin. Bu хоssalarga bоg`lanmagan хоssalar dеyiladi. Masalan, natural sоnlarni 3 ga bo`linishi хоssasi 5 ga bo`linishi хоssasiga bоg`lanmagan, natural sоnlar bоr 3 ga ham 5 ga ham bo`linadi, 3 ga bo`linadi, ammо 5 ga bo`linmaydi, 5 ga bo`linadi, ammо 3 ga bo`linmaydi, 3 ga ham 5 ga ham bo`linmaydi. 2) Iхtiyoriy оb’yеkt  хоssaga ega bo`lsa,  хоssaga ham ega bo`ladi. Bu hоlda  хоssa  хоssaning natijasi dеyiladi. Masalan, natural sоnlarni 3 ga bo`linishi 9 ga bo`linishi хоssasini natijasi dеsa bo`ladi. Shuningdеk  хоssa  хоssani natijasi sifatida ham bo`lishi mumkin. 3) Iхtiyoriy  хоssaga ega bo`lgan оb’yеkt  хоssaga ham ega,  хоssaga ega bo`lgan оb’yеkt  хоssaga ham ega bu hоlda  va  хоssalar tеng kuchli dеyiladi. Masalan, kvadratning tоmоnlari tеng хоssasi, uning diоgannallari o`zarо pеrpеndikulyar va tеng dеgan хоssasiga tеng kuchli. 4)  хоssaga ega bo`lgan bitta оb’yеkt ham  хоssaga ega emas, bu hоlda  va  хоssalari birgalikda emas dеyiladi. 5) Iхtiyoriy оb’yеkt  va  хоssalardan faqat bittasiga ega. Bu hоlda  va  хоssalar qarama-qarshi dеyiladi. Masalan, natural sоnlarni juftlik va tоqlik хоssalari qarama-qarshi хоssalar. Haqiqatan ham istalgan natural sоn tоq yoki juft bo`ladi. Tushuncha ta’rifiga qo’yiladigan talablar. Tushuncha ta’rifiga qo’yiladigan talablar quyidagilardan iborat. Tushuncha ta’rifi:  ta’riflanayotgan tushunchani bir qiymatli aniqlashga imkon berishi;  avval ma’lum bo’lgan tushunchalarga asoslanishi;  yolg’on doiraga, ya’ni tushunchaning o’zi yoki shu tushuncha bilan ta’riflangan tushuncha orqali ta’riflashga yo’1 qo’ymasligi;  ortiqcha xossalarni (qolganlaridan keltirib chiqarish mumkin bo’lganlarni) ko’rsatmasligi kerak. Demak, ta’rifda qisqa va ixcham shaklda ta’riflanayotgan tushuncha haqida aniq malumot berilishi kerak ekan. Nazorat uchun savollar. 1. Kimyo, fizika, geografiya, tarix fanlariga oid tushunchalarni ayting, bu fanlar uchun umumiy bo’lgan tushunchalarni toping. 2. Biror tushunchani tanlab, uning muhim va muhim bo’lmagan xossalarini ayting. 3. Biror tushuncha misolida hajm va mazmun orasidagi teskari bog’lanishni ko’rsating. 4. Biri ikkinchisi uchun umumiy bo’ladigan tushunchalar ketma- ketligini tuzing. 5. Tushunchani ta’riflash usullariga oid misollar keltiring. Foydalaniladigan asosiy adabiyotlar ro‘yxati Asosiy adabiyotlar 1. Xamedova N.A, Ibragimova Z, Tasetov T. Matеmatika. Darslik. T.: Turon- iqbol, 2007. 363b.(33-36 betlar) Qo‘shimcha adabiyotlar 1. Abdullayeva B.S., Sadikova A.V., Muxitdinova M.N., Toshpo‘latova M.I., Raximova F. Matematika. TDPU. (Boshlang‘ich ta’lim va sport-tarbiyaviy ish bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalari uchun darslik) Toshkent-2012, 284 bet (83-88 betlar) Nazorat savollari Matnini toldiring 1. Real va abstrakt tushuncha. Atrofimizdagi olam turli obyektlardan iborat. Ular o’ziga xos xossalar va o’zaro munosabatlarga ega. Bu obyektlarni o’rganganimizda ularni o’xshashligi va umumiy xossalariga qarab ……. ajratamiz. Bu obyektlar va sinflar ma’lum bir nom bilan nomlanadi. Masalan, «daraxt», «chumchuq», «hayvon», «bino», «mashina» va hokazo. Obyektlar yoki obyektlar sinfining nomlanishi inson ongida ular haqida ………… paydo bo’lganini bildiradi. Biz bu obyekt yoki obyektlar sinfining eng muhim xossalarini eslaymiz: rangi, shakli, o`lchami, hidi, tuzilishi va h. k. Demak, ………… — bu narsalar va hodisalarni ba’zi bir muhim alomatlariga ko’ra farqlash yoki umumiylashtirish natijasi ekan. Alomatlar esa narsa yoki hodisalarning bir-biriga o’xshashligi yoki farqlanishini bildiruvchi xossalardir. Muhim xossa deb, faqat shu obyektga tegishli va bu xossasiz obyekt mavjud bo’la olmaydigan xossalarga aytiladi. Obyektning mavjudligiga ta’sir qilmaydigan xossalar ………………… deb sanaladi. Agar biror obyektning barcha muhim xossalari top’langan bo’lsa, bu obyekt haqida tushuncha bor deyiladi. Fan rivojlanishi natijasida …………… yuzaga kela boradi. Bunday tushunchalar insoniyat top’lagan katta tajribani umumlashtirish natijasida yuzaga keladi va moddiy dunyoning tub mohiyatini aks ettiradi, lekin real ob’yektlarning ko’pgina xossalaridan ko’z yumgan holda, ularni ideallashtirish natijasida hosil bo’ladi. 2. Tushunchaning hajmi va mazmuni. Har qanday tushuncha nom, mazmun va hajmga ega bo’ladi. Ob’yektning barcha muhim xossalari to’plami ………………….. tashkil qiladi. Masalan, «son» tushunchasi mazmuniga sonlarni ………., yozuvda ifodalash, son o’qida ……….., sonlar ustida …………. bajarish kabi xossalar kiradi. Bir xil muhim xossalarga ega obyektlar to’plami tushuncha hajmini tashkil etadi. Masalan, «son» tushunchasi hajmini natural, nomanfiy, butun, kasr, ratsional, irratsional, haqiqiy, mavhum va kom’leks sonlar tashkil etadi. Demak, tushuncha hajmi bitta tushuncha bilan nomlanishi mumkin bo’lgan obyektlar to’plami ham ekan. Tushuncha mazmuni uning hajmini aniqlaydi va aksincha. Agar biror tushuncha hajmi ikkinchi tushuncha hajmiga kirsa, ikkinchi tushuncha birinchi tushunchaga nisbatan …………….., birinchi tushuncha ikkinchisiga nisbatan ………………… deyiladi. Baliq skeletini to`ldiring. Real Abstrakt Tushunch a