MARJINALIZM. IQTISODIY TA'LIMOTLARDA NEOKLASSIK
YO'NALISHNING SHAKLLANISHI
1. Marjinalizmning umumiy ta'rifiva rivojlanish bosqichlari
X1X asrning ikkinchi yarmi- XX asrning boshlarida iqtisodiy ta'limotlarning
rivojlanishi (evolyusiyasi) kapitalizm iqtisodiyotida uning siyosiy ustqurmasida yuz
berayotgan tub siljishlarni aks ettirar edi. X1X asrning so'nggi chorasida erkin
raqobatning monopoliyaga aylanishi iqtisodiyotdagi eng muhim hodisa bo'ldi. Bu
jarayon kapitalizm ziddiyatlarning, ayniqsa mehnat bilan kapital o'rtasidagi
ziddiyatlarning chuqurlashuvi va keskinlashuvi bilan ayni bir vaqtda ro'y berdi. X1X
asrning 70-yillaridan boshlab qiymat nazariyasi va uni ilmiy tahlil qilishda ham
chinakam inqilobiy o'zgarish yuz berib aynan shu davrda Evropaning bir nechta
mamlakatlarida turlicha nazariy maktablar shakllandi. Ushbu maktablar yaratgan
iqtisodiy ta'limot fanda «marjinalizm» ta'limoti deb nomlanib XX asrning 30-
yillarigacha o'z mavqeini saqlab turdi.
Marjinalizm
fransuzcha
marginal
so'zidan
olingan
bo'lib
«eng
yuqori»,(chegaraviy)degan ma'nonibildiradi.
Bu boradagi o'zining ilk fikrlarining U.Stenli Jevons 1862yilda Britaniya fanlarini
rivojlantirish Assosiasiyasida qilgan «Siyosiy iqtisodning umumiy nazariyasi haqida
qisqacha bildirish»nomli ma'ruzasida bayon etgan edi. 1871yilda esa U.Jevons yangi
nazariyasini ilmiy asoslashga bag'ishlangan fundamental asar bo'lgan «Siyosiy
iqtisod nazariyasi»nomli kitobini Angliyada nashr qildirdi. Aynan mana shu yili
1871yilda Avstriyada Karl Mengerning «Siyosiy iqtisod asoslari»nomli kitobi ham
e'lon qilindi.Bu kitobda ham xuddi mana shu «eng yuqori foydalilik»nazariyasi tahlil
qilinib matematik formula va teoremalarsiz ilmiy jihatdan asoslab berildi.
1874 yilda Shveysariyada Leon Valrasning «Sof iqtisodiyot fani elementlari»nomli
kitobi nashrdan chiqdi. Bu kitobdagi iqtisodiy nazariya to'liq ravishda matematik
jihatdan rivojlantirildi. Shunday qilib yangi yo'nalish bir vaqtda uchta olim
tomonidan turli mamlakatlarda ingliz, nemis va fransuz tillarida ilmiy jihatdan
asoslab berildi.
Marjinalizm va uning rivojlanish davrini ikki bosqichga bo'lib o'rganish
maqsadga muofiqdir.
Birinchi bosqich XIX asrning 70-80-yillarini o'z ichiga olib iqtisodiy
tahlilning dastlabki marjinalistik g'oyalarini mujassam qilgan dastlabki ilmiy asarlar
yaratildi.(K.Menger, U.Jevons va L.Valras asarlari). Bu davrda asosiy kechib uni bu
ko'rinishi inson psixalogik xususiyati, ya'ni uning hissiyoti va qabul qilishi asosida
o'rganiladi. Shuning uchun marjinalizmning bu bosqichini iqtisodiy ta'limotlardagi
«sub'ektiv yo'nalish» deb ataldi.
Ikkinchi bosqich XIX asrning 90-yillariga to'g'ri kelib, bu
davrdan boshlab marjinalizm ko'pgina mamlakatlardamahur
va asosiy ta'limotga aylandi. Marjinalistlarning bu davrda
erishgan asosiy yutug'lari sub'ektiv-psixologik yo'nalishdan
vos kechib iqtisodiyotning asosiy maqsadi bu iqtisodiy
hayotning doimiy borishini mavjud shart-sharoitlar asosida
tushuntira bilish demakdir, dedilar. Natijada yangicha iqtisodiy g'oyalar
namoyondalari klassik iqtisodiy maktabning davomchilari sifatida baholanib,
K. Menger ularga neoklassiklar deb nom berildi.
Marjinal rivojlanishning ikkinchi bosqichini ya'ni neoklassik iqtisodiy
ta'limotni rivojlanishiga yirik iqtisodchi olimlar A.Marshall, Dj. B.Klark va V.Pareto
katta hissa qo'shdilar. Marjinal iqtisodiy g'oyalarni yuqorida qayd etilgan ikkala
bosqichini o'ziga xos xususiyatlarini quyidagicha ta'riflanimiz mumkin.
Birinchi. Dastlabki marjinalistlar o'zlarining sub'ektiv oqimlarida asosiy e'tiborni
iqtisodiy tahlil jarayonida istemol (talab)ning tutgan o'rnini o'rganishga qaratib
klassiklardan farqli ravishda ishlab chiqarish (taklif)ni ikkinchi darajali qilib
qo'ydilar. Keyinchalik neoklassiklar har ikkala jarayonni birgalikda o'rganib ancha
mukammal ta'limot yaratdilar.
Ikkinchi. Birinchi bosqich marjinalistlari sub'ektiv yo'nalish
vakillari klassiklar singari sabab oqibatga asoslangan ilmiy
tahlilni
qo'llab
ularning
g'oyalarini
ma'lum
darajada
takrorladilar. Lekin birgina katta farq sub'ektiv maktab
qo'llagan iste'mol va tovarlarning foydaliligi usuli ularni
klassik
maktab
usulidan
farqladi.
O'z
navbatida
marjinalistlarning neoklassik yo'nalishi funksional ilmiy
tadqiqotni maydonga tashlash bilan birga ishlab chiqarish va
iste'molni yaxlit holda o'rganib meyoriy iqtisodiy o'lchamlarni taqsimot va
ayirboshlash jarayonlariga ham tadbiq etdilar.
Ye. Byom - Bavyerk Uchinchi. Marjinal inqilobning birinchi bosqichidan farq
qilib, ikkinchi bosqichda funksional ilmiy uslub bilan birga iqtisodiy tahlilga
iqtisodiy jarayonlarni matematik modellashtirish usuli ham olib kirildi. Shu
jumladan, har ikkala bosqich nazariyotchilari «erkin» raqobat yordamidagi iqtisodiy
o'sishni haligacha avtomatik avishda qo'llab kelinmoqda degan fikrga keldilar.
To'rtinchi. Neoklassiklar iqtisodiy ta'limotlar tarixida alohida o'rin egallagan
klassiklardan iqtisodiy liberalizm tamoyillariga sodiq qolishni meros qilish bilan
birga tadqiqot mavzuini yanada kengaytirib, unda funksional tadqiqot usulidan va
iqtisodiy ko'rsatkichlarni taqqoslash usuli va nihoyat sistemali matematik usuldan
keng foydalanishni amalga oshirdilar.
2. Avstriya maktabi. Sub'ektiv - psixologik yo'nalish
XIX asrning 70-yillarida iqtisodiy ta'limotlarning nufuzli maktablaridan biri
bo'lgan Avstriya maktabi vujudga keldi. Avstriya maktabini sub'ektiv yoki
sub'ektiv-psixologik maktab deb ham ataydilar. Uning mafkurachilari qo'llagan usul
munosabati bilan unga mana shunday nom berilgan. 70-yillarda Avstriya
maktabining asoschisi K.Menger (1840-1921) bu g'oyani rivojlantirib, uni
sub'ektiv-psixologik maktabning asosiy nazariyasiga aylantirdi. Evgeniy Byom-
Baverk (1851-1914), Fridrix Vizer (1851-1926) va boshqalar ham shu nazariyani
ishlab chiqdilar. Avstriya maktabining konsepsiyalari K.Mengerning «Siyosiy
iqtisod asoslari» (1871), F.Vizerning «Xo'jalik boyligining kelib chiqishi va
asosiy qonunlari to'g'risida» (1884), E.Byom-Baverkning «Kapital va foyda»
(1884-89), «Xo'jalik ne'matlari boyligi nazariyasining asoslari» (1886),
«K.Marks nazariyasi va uning tanqidi» (1896) va boshqa asarlarida bayon etilgan,
Avstriya maktabining ta'limoti Angliya, Germaniya, AQSh va Rossiyada hamda
boshqa mamlakatlarda yoyildi. Bu ta'limot iqtisodiyot fanining shundan keyingi
rivojiga katta ta'sir o'tkazdi.
Avstriya maktabi iqtisodchilarining asarlarida avvalo siyosiy iqtisod
predmeti, uning uslubiy negizlari va tadqiqot usuli to'g'risidagi ta'limot yanada
kengaytirildi. Menger va uning tarafdorlari ishlab chiqarish munosabatlarini, ishlab
chiqarishning rivojini tartibga soluvchi iqtisodiy qonunlarni siyosiy iqtisod
predmetiga kiritmas edilar.
Ularning konsepsiyasiga ko'ra siyosiy iqtisod xo'jalik sub'ekti tajribasining
butun xilma-xilligi bilan uni idrok etishni o'rganishi lozim edi. Byom-Baverkning
da'vo qilishicha, siyosiy iqtisod sub'ekt hislarida iqtisodiy hodisalarni izohlaydigan
ildizlarni izlashi kerak. Alohida xo'jalik tadqiqot ob'ekti qilib olinar va shu xo'jalik
jamiyatning eng oddiy tipik elementi deb talqin qilinar edi. Jamiyatdan mutlaqo
ajralgan shaxs - Robinzon xo'jaligi mana shunday xo'jalikning oliy maqsadi deb
atalardi (D.Defoning asarini eslang). Avstriya maktabi kapitalistik xo'jalikni mana
shunday eng oddiy elementlarning mexanik yig'indisi deb talqin etardi. Umuman
iqtisodiyot qonunlarini o'rganish uchun alohida olingan bir xo'jalik (firma, korxona)
misolida shu qonunlarni ko'rib chiqish etarli deb hisoblanardi (mikroiqtisodiyot).
Tadqiqotning bu usuli Robinzonada usuli degan nom oldi. Shu usul yordamida
siyosiy iqtisoddan ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlari chiqarib tashlandi,
iqtisodiy kategoriyalarning ijtimoiy-sinfiy mazmuni kuchaytirildi, ijtimoiy ishlab
chiqarishning roli soddalashtirildi. Robinzonada usuli asosida siyosiy iqtisod tarixiy
va sinfiy muayyanlikdan mahrum bo'lar, unda individuallik keng targ'ib qilinardi.
Ayirboshlash konsepsiyasining tarafdorlari bo'lgan Avstriya maktablarining
iqtisodchilari iqtisodiy masalalarni faqat bozor munosabatlaridan, ya'ni ayirboshlash
munosabatlaridan iborat qilib qo'ydilar. Robinzonada usuli madhiyabozlik tusida
edi. U ochiqdan-ochiq sub'ektiv psixologik bo'lishiga qaramay, iqtisodiyot fanining
bisotiga kirdi va keng yoyildi.
Avstriya maktabining nazariyotchilari kapitalizmni faqat bozor munosabatlari
bilangina bog'langan yakkaxo'jaliklarning mexanik yig'indisi deb tasvirlab,
mehnatning rolini inkor etdilar va kapitalistik ekspluatasiyani niqobladilar. Ular
iqtisodiy jarayonni va uning omillarini sub'ektiv idealistik tarzda izohladilar.
Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning psixologiyasi bu jarayonning asosi deb
hisobladilar. Avstriya maktabining namoyandalari ijtimoiy ishlab chiqarish
taraqqiyotining ob'ektiv xarakterini va unga xos qonunlarni inkor etib, xo'jalik
turmushida iqtisodiyotni rivojlantirishda xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning
faoliyatini belgilaydigan psixologik sabablar hal qiluvchi rol o'ynaydi, deb da'vo
qildilar. Iqtisodiy jarayonlarni mana shunday sub'ektiv-psixologik talqin etish
Avstriya maktabi metodologiyasining asosini tashkil qildi. Avstriya maktabining
nazariyotchilari siyosiy iqtisodni ishlab chiqarishni o'rganishdan «xalos» etib,
iste'molni birinchi o'ringa qo'ydilar. Ular individlarning moddiy ne'matlarni iste'mol
qilishi xo'jalik faoliyatini tashkil etuvchi asosiy omil deb da'vo qilishdi.
Sub'ektivizm va individualizm mehnatning va ijtimoiy ishlab chiqarishning
ishlab chiqarish munosabatlarining rolini hamda ijtimoiy ziddiyatlar va sinfiy
kurashni inkor etishga hamda soxtalashtirishga asoslangan. Bu qoidalarning tigi
marksizmning ilmiy metodologiyasiga iqtisodiy ta'limotiga qarshi qaratilgan edi.
Avstriya maktabining namoyandalari va avvalo Byom-Baverk qiymatning mehnat
nazariyasini K.Marks ta'limotining ilk negizi deb bilib, shu nazariyadagi qo'shimcha
qiymat ta'limotiga xuruj qilib, «Kapital»ning birinchi va uchinchi tomlari o'rtasida
ziddiyat borligini isbotlashga urindilar (bu haqda oldingi mavzuda aytib o'tilgan edi).
Qadriyat (qimmat) nazariyasi Avstriya maktabining konsepsiyalarida markaziy
o'rinni oldi. Bu nazariya «eng yuqori foydalilik» nomini oldi. Siyosiy iqtisodda
qabul qilingan «tovar» va «qiymat» kategoriyalari ijtimoiy mazmundan mahrum
bo'lgan ne'mat va qadriyat tushunchalari bilan almashtirildi. K.Menger, E.Byom-
Baverk va boshqalar qiymat - ijtimoiy zarur mehnatning ifodasi, mehnat esa uning
birdan-bir manbai ekanligi to'g'risidagi qoidani noto'g'ri deb e'lon qildilar. Ular
qiymat kategoriyasini sub'ektiv mazmun bilan to'ldirdilar. Uning ustun omili sifatida
iste'mol qiymati yoki moddiy ne'matlarning foydaliligi qabul etildi. Byom-
Baverkning fikricha, Avstriya maktabi iste'mol qiymatiga murojaat etish orqali
qadriyatni «lozim bo'lgan daraxtdan ildizning o'zidan» tahlil eta boshladi.
Haqiqatda ham Avstriya maktabi qiymatning yangicha ta'rifini ishlab chiqish
yo'lidan bordi. Qiymat iste'mol qiymati bilan belgilanishi mumkin emasligi
to'g'risidagi fikrni siyosiy iqtisodning klassiklariyoq o'rtaga tashlagan edilar. Lekin
qariyib 200 yil davomida iqtisodiyot fanida bu g'oya etakchi bo'lishi va shunga
qaramay, Avstriya maktabi foydalilikda zo'r berib qadriyatning sub'ektiv
nazariyasini yaratdi. Foydalilik deganda Byom-Baverk moddiy ne'matlarning
umumiy xususiyatini tushunar edi. Bu xususiyat moddiy ne'matlarning shaxslar
farovonligiga ehtiyojlarning qondirilishiga munosabati bilan belgilanadi, deb
hisoblar edi. Qiymat qimmat va qadriyat tushunchasi bilan almashtiriladi.
Qadriyatning vujudga kelishi mehnatdan va ishlab chiqarishdan ajratib talqin
etilar edi. Ne'matning foydaliligi uning asosi deb hisoblanardi. Byom-Baverk
foydalilikning ikki turini: oddiy (mavhum) va malakali (aniq) turini bir-biridan farq
qilardi. Mavhum foydalilik mo'l-ko'l bo'lgan moddiy ne'matlarga xos bo'lgan
umuman foydalilik deb ta'riflanar edi. Bu holatda ne'mat birligining foydaliligi 0 dan
iborat deb hisoblanardi (daryo enida suv, havo va boshqalar). Zahiralari cheklangan
ne'mat malakali foydalilik deb ta'riflanar, bu ne'matlarning hatto birlik hajmida
kamayishi ham shaxsning farovonligiga ta'sir qiladi, deb uqtirilardi. Foydalilikning
bunday bo'linishi moddiy ne'matlar qadriyatining vujudga kelishi bilan bog'liq qilib
qo'yilar edi. Hamma ne'matlar emas, balki miqdori cheklangan ne'matlarnigina
Avstriya maktabining iqtisodchilari qadriyatga ega bo'ladi, deb hisoblashardi.
Ularning nazarida mana shu qadriyatlargina ayirboshlanishi mumkin edi. Byom-
Baverkning fikricha, qadriyatning vujudga kelishi uchun noyob foydalilik bilan
birga qo'shilishi zarur, ammo mutlaq noyoblik emas, balki mazkur turdagi
buyumlarga bo'lgan mavjud ehtiyojning miqyosiga qiyosan «nisbiy» noyoblik
nazarda tutilardi.
Qadriyatning hosil bo'lishida Byom-Baverk ikki bosqichni alohida ko'rsatdi,
birinchi bosqichni u sub'ektiv qadriyatning hosil bo'lishi bilan bog'ladi, bunda u
ne'matning shaxs ehtiyojlarini qondirishda qanday rol o'ynashiga qarab, shu sub'ekt
ne'matga beradigan shaxsiy baho nazarda tutilar edi. Agar foydalilik mavhum bo'lsa,
u holda ne'mat baho olmaydi va uning sub'ektiv qadriyati 0 ga teng bo'ladi. Sersuv
buloq yonida turgan kishi uchun bir stakan suv bunga misol qilib ko'rsatildi. Ammo,
sahroga borib qolgan kishi uchun o'sha bir stakan suvning o'zi aniq foydalilik kasb
etadi. Shaxsning farovonligigina emas, uning hayoti ham shu suv bilan bog'liq
bo'lishi mumkin. Bu holatda bir stakan suv sub'ektiv qadriyatga ega bo'ladi. Byom-
Baverkning fikricha, moddiy ne'matlar tufayli insonga keltirilgan foydaning miqdori
ham shu ne'matlar qadr-qimmatining o'lchovidir. Qiymatni iste'mol qiymati bilan
aynan bir narsa deb talqin etish (aslida almashuv qiymati ham bor) foydalilik
qiymatini aniqlash avstriya maktabidan avval ham siyosiy iqtisodda ma'lum edi.
Avstriya maktabining nazariyotchilari bu prinsipni matematikadan olingan me'yor
tushunchasi bilan to'ldirdilar. Qadriyat negizi sifatida endi shunchaki foydalilik
emas, balki shaxsning eng kam ehtiyojini qondiradigan eng yuqori (oxirgi qatordagi)
foydalilik tushunchasi ishlatila boshlandi. Byom-Baverkning ta'biricha, buyumning
qadriyati uning eng yuqori me'yoriy foyda miqdori bilan o'lchanadi, bunda xo'jalik
ne'matlari muayyan turidan olinadigan eng oz naf nazarda tutiladi. Buni Robinzon
etishtirgan besh qop don misolida ko'rish mumkin, bir qopi oziqqa, ikki qopi
urug'likka, uch qopi em uchun va hokazo. Byom-Baverk bu «qonun»ning amal
qilishini besh qop don hosili olgan shaxsning xo'jaligi misolida ko'rsatadi. Hamma
qoplardagi donning sifati va vazni teppa-teng. Biroq, Byom-Baverknig nazariyasiga
ko'ra, bir qop donning sub'ektiv qadriyati kamayib boruvchi foydalilik prinsipi
asosida belgilanishi kerak. Birinchi qop don shaxsning eng zarur hayotiy ehtiyojini
qondiradi va shu sababli eng ko'p foydalilikka ega bo'ladi. Keyingi qoplarning
foydaliligi kamayib boradi. To'tiqo'shni boqishga mo'ljallangan so'nggi qop ham
foydalilikka ega bo'ladi. Ana shu so'nggi qop don mazkur moddiy ne'mat birligining
sub'ektiv qadriyatini belgilaydi. Barcha mavjud don zapasi besh qop bo'lgan taqdirda
bir qop donning qadriyati to'tiqush boqish qiymatiga teng bo'ladi, deb da'vo qiladi
Byom-Baverk. Bu misollar turkumini eyilayotgan beshta olma misolida va
boshqalarda ham ko'rish mumkin.
Byom-Baverk qadriyat hosil bo'lishidagi ikkinchi bosqichni «ob'ektiv
qadriyat» bilan bog'ladi. U mazkur bosqichni talab va taklif xususidagi mavjud eski
nazariya asosida izohladi. Ob'ektiv qadriyatning hosil bo'lishini talab va taklifning
stixiyali nisbati davomida bozordagi sub'ektiv baholarni baravarlashtirishdan iborat
qilib qo'yildi, shuning natijasida yangi, o'rtacha qadriyat paydo bo'lib, mana shu
ob'ektiv miqdor deb ko'rsatildi.
Shunday qilib, Avstriya maktabining iqtisodchilari ilmiy nazariyaning qiymat
tovarlarning ob'ektiv xususiyati bo'lib, mana shu xususiyat bu tovarlarning ichki
mazmunini belgilaydi, degan tub qoidasini rad etish orqali qiymat hosil bo'lishi
jarayonini yangicha talqin etadilar. Ular buni baho beruvchilik mulohazalariga va
individlarning psixologiyasiga bog'liq bo'lgan sub'ektiv kategoriyaga aylantirib
qo'ydilar. Bu esa navbatdagi yangi nazariya edi, bu nazariyani yaratuvchilar
qiymatni u hosil bo'ladigan sharoit va manbadan - ishlab chiqarish va mehnat
sohasidan butunlay ajratib qo'ydilar. Byom-Baverkning hamma mulohazalari
haqiqiy jarayonni oydinlashtiradigan, ushbu kategoriyada ifodalanadigan ishlab
chiqarish munosabatlarini kengaytiradigan fikrlar asosiga qurilgan edi.
«Eng yuqori foydalilik» nazariyasi Avstriya maktabi va boshqa iqtisodiyot
konsepsiyalari uchun asos bo'ldi, bu konsepsiyalar esa kapitalizm sharoitida
iqtisodiyotning ijtimoiy mazmunini kuchsizlantiruvchi, uning sinfiy xarakterini
inkor etuvchi bir narsadir. Byom-Baverkning ta'biricha, qadriyat to'g'risidagi
ta'limot daromadni taqsimlash, shu jumladan er rentasi, ish haqi, kapitaldan
olinadigan foyda to'g'risidagi butun o'z doktrinasining markaziy bandidir.
Avstriya
maktabining
taqsimlash
nazariyasi
bir
qancha
mavjud
konsepsiyalarni:
J.B.Seyning
ishlab
chiqarishning
uch
omili,
taqsimot
konsepsiyasini, «eng yuqori foydalilik» nazariyasini o'z ichiga oladi. Bu o'rinda
ishlab chiqarish omillari unumli ne'matlar deb atalgan. Ularning har biriga (er,
kapital va mehnatga) olingan iste'mol ne'matlarining muayyan qismi muvofiq keladi.
Taqsimotning mana shu o'ziga xos konsepsiyasi kapitalistik ekspluatasiyani o'zgalar
mehnatining kapitalistlar tomonidan o'zlashtirib olinishini inkor etadi. U kelajakdagi
ne'matlar va kapitalistning iste'moldan «tiyilishi»ga nisbatan haqiqiy ne'matlarni har
xil baholash asosida foydani oqlaydi. Bu o'rinda foyda kapitalistning haqiqiy
ne'matlarni iste'mol qilishdan «tiyilishi» uchun va o'z kapitali bilan bo'lajak
ne'matlarni hozirgi ne'matlarga aylantirishni ta'minlaganligi uchun «mukofot» deb
ko'rsatiladi. Shunday qilib, taqsimot nazariyasida ham muayyan sinfiy maqsadlarni
ko'zlaydigan yangicha qisqacha xulosalarlar bor.
Avstriya maktabining uslubiyati ham, iqtisodiy nazariyalari ham tarixdan
tashqari yondashuv asosida yaratilgandir. Bu metodologiya va nazariyalar
kapitalistik tovar xo'jaligi sharoitlarida jamiyatning sinfiy strukturasini e'tibordan
chetda qoldirib, ishlab chiqarishdan iste'molni ustun qo'yadi. Marjinalizm
asoschilari qo'llagan sabab-oqibat asosidagi iqtisodiy tahlil (analiz) oddiy mantiqiy
qisqacha xulosalarlarning yuzaga kelishiga sabab bo'ldi, bu esa ularni real
kapitalizmdan uzoqlashishga olib keldi. Biroq, yuqorida qayd etilgan xususiyatlarni
aytish bilan birga biz bu maktab namoyandalarining shu uslublari natijasiz va
ularning konsepsiyalari to'g'ri ilmiy qisqacha xulosalarlar bermadi, demoqchi
emasmiz. Aksincha, kapitalistik bozor muammolarini anglashda va ayniqsa
iqtisodiy fanga e'tiborni iste'mol va talabni to'laroq qondirishga qaratishda bu
maktabning xizmatlari kattadir.
Bu maktabning konsepsiyalari kapitalistik xo'jalik sistemasining eng
muqaddas narsasi - xususiy sohibkorlik, erkin bozor, raqobat va shu kabilar
posbonligida turgan siyosiy iqtisodning bundan keyingi rivojlanishiga katta ta'sir
o'tkazdi. Avstriya maktabining uslubiyati ayniqsa matematik maktab va umuman
hozirgi zamon iqtisodiy maktablarining shakllanishida katta rol o'ynagan. Bu
yo'nalish yangi klassik oqimning keng rivojlanishida alohida o'rinni egalladi.
Lekin shuni ham ta'kidlash zarurki, «eng yuqori foydalilik» nazariyasi yangi
tashkil bo'layotgan nazariy maktablar uchun ilk manba rolini o'ynadi. «Eng yuqori
(chegaraviy) foydalilik» nazariyasining neoklassik (yangi klassik) varianti ingliz
iqtisodchisi A.Marshall boshchiligida «eng yuqori foydalilik» nazariyasini «ishlab
chiqarish chiqimlari» nazariyasi bilan qo'shib, yangi ilmiy nazariya vujudga
keltirilganligida o'z aksini topdi.
3. U.Jevons va L.Valrasning marjinalistik g'oyalari
Uilyam Stenli Jevons (1835-1882) London universitetida matematika va
ximiya fanlaridan tahsil olish bilan birga siyosiy iqtisodni ham qiziqib o'rgangan.
1863 yilda Manchester shahridagi kollejga siyosiy iqtisod o'qituvchisi bo'lib ishga
kirdi. Oradan ko'p vaqt o'tmasdan iqtisodiy mavzudagi uning asosiy asarlari e'lon
qilindi.
Ular quyidagilar: «Siyosiy iqtisod nazariyasi» (1871) va
«Fan tamoyillari» (1874) va boshqalar.
X1X asrning oxirigacha U.Jevons va uning asarlari o'zining
kuchli matematik ifodasi tufayli o'quvchilar tomonidan
to'liq e'tibor bilan qabul qilinmadi. Lekin uning
g'oyalaridagi sub'ektivizm asosiy ilmiy asarlarida aniq o'z
o'rnini topgan edi. Masalan, iste'mol, talab, foydalilik haqida
o'z holicha tushunchalar berish bilan birga U.Jevons tovarlar
narxi uning me'yoriy foydaliligi bilan funksional bog'liqdir deb ko'rsatadi.
Shuningdek olim klassiklarning raqobat haqidagi fikrlarini qo'llab, sotuvchi va
oluvchi o'zaro muloqatda bo'lib
U. Jevons kerakli ma'lumotni bir-biridan olishi mumkin deb ko'rsatadi. Natijada u
quyidagi qisqacha xulosalar keltirib chiqaradi: bozordagi sotuvchilar (sub'ektlar)
insonlar ehtiyoji uchun zarur bo'lgan tovarlarni muhayo qilib, ularning iste'mollarini
to'laroq qondiradilar. Shu fikri bilan U Jevons dastlabkilardan bo'lib me'yoriy
taxlilni maydonga tashlayda va marjinalizm asoschilaridan biriga aylandi.
Leon Valras (1834-1910) marjinalizmning Lozanna (Shveysariya) deb ataluvchi
maktabi asoschisi hisoblanadi. Unga keyinchalik Pareto, Italiyadan Borone,
shvesiyalik Kassel, amerikalik Leontev va boshqalar qo'shildi. L.Valrasning «Sof
iqtisodiy
fan
elementlari»
(1874)
asari
iqtisodiyot
bilimlari
olamida
matematikaning shaxdam qadamlariga asos soldi.
Shu sababli u matematik maktabning davomchisi hamdir. Har
qanday iqtisodiy tahlilni matematik izohlashga intilish bu
maktab va uning izdoshlarining xarakterli xususiyati
hisoblanadi. Valrasning fikricha, har qanday iqtisodiy
nazariyani faqat matematika asosida qisqa, aniq va ochiq
isbotlash mumkin. Uning o'zi matematika ni yaxshi bilgan va
Kurnoni o'zining ustozi deb hisoblagan holda undan
ilhomlangan. Keyinchalik «eng yuqori foydalilik» (naf) deb atalgan tushunchani
L.Valras «noyoblik» (rarete)
L. Valras deb izohlaydi. Buni u miqdor iste'molning kamayuvchi funksiyasidir deb
ifodalaydi (ya'ni biror noz-ne'matning iste'mol soni oshishi bilan uning noyoblik
miqdorining ko'rsatkichi tobora pasayadi). L.Valras shuni aniqladiki, eng yuqori
foydalilik - bu iste'molchi tomonidan (mazkur daromad doirasida) sarflanayotgan
mablag'larning so'nggi porsiyalari (ulushi) uning uchun iste'mol qilinayotgan barcha
noz-ne'matlardan bir xil qoniqish hosil qilishidir. Shu bilan birga iste'molchi A
ne'mat B ne'matdan qimmatliroq ekanligini o'zi belgilaydi. Masalan, unga paypoq
galstukdan, go'sht paypoqdan qimmatliroqdir va hokazo. Boshqacha qilib aytganda,
iste'molchi o'zining belgilangan daromadini galstukka nisbatan paypoqqa tezroq,
paypoqqa nisbatan go'shtga tezroq sarflaydi. Mana shunday turli-tuman ehtiyoj
bo'lganligi tufayli, iste'molchi har bir ne'matdan shunday miqdorda xarid qiladiki,
so'nggi juft paypoq, oxirgi galstuk va so'nggi nimta go'shtdan bir xil qoniqish hosil
bo'ladi. Faqat shundagina barcha sotib olingan narsalar unga maksimal umumiy
qoniqishni paydo qiladi. L.Valras hamma iste'molchilar o'z ehtiyojlarini
koniqtirishda maksimumga ega bo'lsalar (yuqorida aytilganlarning hammasini,
shuningdek har birining cheklangan daromadini hisobga olgan holda) iqtisodiy
muvozanat yuzaga keladi. deb hisoblaydi. U bundan umumiy bozor muvozanati
nima ekanligi to'g'risidagi masalani hal etishga muhim qadam qo'yadi. Gap
shundaki, har bir iste'molchi va har bir ishlab chiqaruvchi (har bir xaridor va
sotuvchi) o'z sheriklaridan va iqtisodiyotda ro'y berayotgan barcha jarayonlardan
to'la ajralgan holda harakat qila olmaydi. Boshqacha qilib aytganda, iqtisodiyotda
hamma narsalar, barcha jarayonlar o'zaro bog'liq. Har bir baholash boshqa baholarga
bog'liq, ammo u ham boshqalarga ta'sir etadi. Bunga hayotda misollar bisyor.
Masalan, mamlakatning biror hududida qishloq xo'jaligining ortda qolishi shu
mamlakat paytaxtida zargarlik buyumlariga talabning oshuviga olib kelishi mumkin.
Iqtisodchilar ikki xil o'zaro bog'liqlikni ajratadilar: o'zaro almashinuv va o'zaro
to'ldirish. Ularning har biri talab sohasida hamda ishlab chiqarish sohasida qayd
etilishi mumkin. O'zaro almashinuvga oid misollar iste'mol tovarlarida ko'p
uchraydi: plashch va zont, pivo va koka-kola, qo'y go'shti va tovuq go'shti, qand va
shakar... Ishlab chiqarish sohasida: g'isht va beton, paxta tolasi va sintetik tola,
ko'mir va gaz... O'zaro almashinuv har doim ham to'la-to'kis bo'lavermaydi, shuning
uchun odatda tovarlarning biri ikkinchisiga nisbatan afzalroq bo'ladi (hammasi
xaridorning beradigan bahosiga bog'liq). Bir-birini o'zaro to'ldiruvchi noz-
ne'matlarni odatda odamlar birgalikda iste'mol etishni istaydilar yoki shunga majbur
bo'ladilar. Masalan, qo'ylak va galstuk, videomagnitofon va videokassetalar, nina va
ip, avtomobil va benzin va shu kabilar. Ishlab chiqarish sohasida ham bunday
misollar ko'p: stanok va elektrenergiya, istalgan materiallar va unga kerakli asbob-
uskunalar va hokazolar.
Mehnat va mashinalar ayrim holatda o'zaro almashinuvchi resurslar sifatida,
boshqa holatlarda o'zaro to'ldiruvchi bo'lib kelishi mumkin. Xuddi shu fikrni
mehnat, kapital va erga qo'llash mumkin. Klassik maktab vakillari uch resurs, ya'ni
mehnat, er va kapitalni faqat o'zaro to'ldiruvchilar deb hisoblashgan. Neoklassiklar
(Tyunendan boshlab) esa ularni ma'lum darajada o'zaro almashuvchi deb qaray
boshlashgan. Iqtisodchilar ana shu ikki tipdagi bog'liqlikni aniqlashning aniq
yo'llarini ishlab chiqdilar. Iste'molchining daromadi o'zgarmas deb hisoblanganda
tovarlarga u yoki bu tipdagi bog'liqlik boshqa tovarning narxi o'zgarganda bu
tovarga bo'lgan talabning o'zgarishiga mosligi bilan aniqlanadi. Agar bir tovarning
narxi pasaysa va ikkinchi tovarga talab kamaysa, demak ularning ikkalasi o'zaro
