Ilmiybaza.uz MARKAZIY OSIYO – JAHON SIVILIZATSIYASINING AJRALMAS QISMI Reja: 1.“Sivilizatsiya” tushunchasi va uning rivojlanish bosqichlari. Oʻzbekiston hududi ibtidoiy jamoa tuzumi davrida. 2.“Avesto” – Oʻzbekiston tarixi boʻyicha eng qadimgi manba sifatida. 3.Oʻzbekiston hududidagi eng qadimgi davlatlar (Qadimgi Baqiriya podsholigi, Katta Xorazm) 4 . Oʻrta Osiyo Ahamoniylar saltanati tarkibida. Oʻrta Osiyo Ahamoniylar saltanati tarkibida. 5.Oʻrta Osiyoda mahalliy davlatlarning rivojlanishi (Q`angʻ, Dovon, Xorazm) 6. Oʻzbekiston hududi Kushon davlati tarkibida. Buyuk Ipak yoʻlining oʻrni. Ilmiybaza.uz Asosiy tushuncha va iboralar: sivilizatsiya;moddiy manbalar; ibtidoiy jamoa tuzumi; ma`lumot; yozma manbalar; “Avesto”,davlat; davlat tuzilmalari; podsholik; harbiy demokratiya; ellinizm; konfederasiya; teokratik davlat. “Sivilizatsiya” tushunchasi va uning rivojlanish bosqichlari Odamzodda ong paydo boʻlibdiki, oʻz davriga xos turmush tarziga, moddiy va ma’naviy madaniyatiga, ya’ni ma’lum darajadagi sivilizatsiyasiga ega boʻla boshlagan. Markaziy Osiyo, xususan Oʻzbekiston xalqlari ham qadim zamonlardan beri hayot tarzini takomillashtirar ekan, turli qulayliklar yaratgan, odatlar, rusumlar esa an'anaga aylangan. “Sivilizatsiya” qanday ma’noni bildiradi? Bu soʻz lotinchadan olingan boʻlib, u hozirgi zamonda odamning komillikka, yetuklikka intilish mazmunida talqin etiladi, shuningdek, u inson hayoti uchun qulayliklar yaratish jarayonini ifodalovchi tushuncha ham. Adabiyotda bu soʻz “tamaddun” deb ham ataladi, va madaniy hayotga, taraqqiyotga erishuv jarayoni ma’nosida ishlatiladi. Qomusiy kitoblarda sivilizatsiya-jamiyat taraqqiyoti jarayonida yaratilgan moddiy va ma’naviy boyliklar,shuningdek, ularni yanada koʻpaytirib va takomillashib borish usullarining majmui deyiladi. Ibtidoiy jamiyat va uning davrlari insoniyat qadim-qadimdan oʻz davriga xos turmush tarziga, moddiy va ma’naviy madaniyatga ya’ni ma’lum darajadagi sivilizatsiyaga ega boʻlgan. Davrlar oʻtishi natijasida insoniyat sivilizatsiyasi darajasi oʻsib, rivojlanib, takomillashib borgan. Bu jarayon odamlarning mehnat qilish usuli, qanchalik darajada moddiy va ma’naviy boyliklarni yaratish va koʻpaytirib borishi bilan bogʻliq kechgan. U yoki bu sivilizatsiya haqida soʻz borganda insoniyatning yashash uchun kurashi, tinimsiz mehnati, ma’naviyat va ma’rifatga intilishi tufayli oʻzi uchun yaratgan jismoniy va madaniy qulayliklar, ov va mehnat qurollari, kiyim bosh, uy- joy va oilaviy munosabatlari, ishlab chiqarish usullari, maishiy xizmat vositalari, Ilmiybaza.uz ijtimoiy ong va ma’naviy dunyosi, ijtimoiy-siyosiy hayoti, axloqiy-huquqiy munosabatlari darajasi asosida tavsiflanadigan ma’lum bir tarixiy davr tushuniladi. Masalan, qadimgi Sharq sivilizatsiyasi, Antik Yevropa sivilizatsiyasi, Islom sivilizatsiyasi, Xristian sivilizatsiyasi hozirgi zamon sivilizatsiyasi kabi tushunchalarda insoniyatning iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy hayoti, turmush tarzi, ahloqi, bilim saviyasi, mehnat qurollari va hokazo jihatlari mujassamlashgan boʻladi. Har bir mintaqada sivilizatsiya davriy nuqtai nazaridan ertaroq yoki kechroq, oʻziga xos shaklda shakllanib, rivojlanib borgan. Tarixiy, ilmiy tadqiqotlar bizning Oʻzbekistonimiz-Oʻzbekiston insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi oʻchoqlaridan biri ekanligidan dalolat bermoqda. Oʻzbekiston hududi ibtidoiy jamoa tuzumi davrida Ibtidoiy jamiyat odamlarning yashash tarzi, jismoniy va aqliy tuzilishi, ular tomonidan yasalgan mehnat qurollarining turi va materialiga koʻra bir qancha davrlarga boʻlinadi. Kishilik tarixining ilk bosqichi hisoblangan bu uzoq oʻtmish bir necha million yillar davom etgan. Bu davrda ming yilliklar osha ibtidoiy odam nihoyatda sekinlik bilan kamol topib, hozirgi zamon odami qiyofasiga kirgan. Uning mehnat qurollari, asosan, toshdan yasalgani bois odamzod oʻtmishining bu ilk bosqichi fanda "tosh davri" yoki "ibtidoiy toʻda" davri deb yuritildi. Paleolit. Bu bosqich oʻz navbatida 3 pogʻonaga boʻlinadi. Ilk paleolit, oʻrta paleolit, quyi paleolit. Ilk paleolit (Ibtidoiy toʻda davrining boshlanishi). Bu davr mil. avv. 1- million yildan to 100- mingyilliklarni oʻz ichiga oladi. Hozirgi Oʻzbekiston yerlarining tabiati kishilik tarixini ilk bosqichlaridayoq bu yerlarda ibtidoiy odamzod toʻdalarining yashashi uchun qulay boʻlgan O‘rta Osiyo hududlarida bundan qariyib 1million yil muqaddam ibtidoiy odamlar yashagan. Kishilikning ibtidoiy toʻda bosqichida odamlar tabiiy sharoit taqozosi bilan yirtqich hayvonlar xavfi tufayli toʻda-toʻda boʻlib yashashga majbur edi. Ov vaqtida Ilmiybaza.uz yolgʻiz hayvonga koʻpchilik boʻlib ov qilganlar. Ibtidoiy toʻda davrida odamlar oʻrtasida oilaviy aloqalar hali aniq tartibga tushmagan. Markaziy Osiyoda yashagan ibtidoiy odamlar fanda sinantron nomi bilan ataladi. Ilk paleolit odamlari ov qilish, terib-termachlab ozuqa topish uchun toshdan, sulkdan, daraxt shoxlaridan turli mehnat qurollari yasaganlar. Shu tufayli ular “Homohobilis” – “bilagʻon odam” deyiladi. Oʻzbekiston hududida ilk paleolit davri odamlari yashagan manzilgohlar Fargʻona vodiysining Soʻx tumanidagi Selungʻur gʻoridan va Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinidagi Koʻlbuloq makonidan topilgan va oʻrganilgan. Bu davr ibtidoiy odamlarining suyak qoldiqlari (bosh suyagining bir boʻlagi, yelka suyagi va oʻndan ortiq tishlari) arxeolog Oʻ. Aslonov tomonidan Selungʻur gʻoridan topilgan. Fanda unga “Fergantron” (“Fargʻona odami”) shartli nom berilgan. Selungʻurdagi topilmalar va ularni oʻrganish yer yuzida odamzodning paydo boʻlish muammosi yechimiga qoʻshilgan ulkan hissa boʻldi. Endilikda Markaziy Osiyo ibtidoiy odamzod ilk paydo boʻlgan joylar qatoriga kiritildi. Arxeolog M. Qosimov rahbarligida Koʻlbuloq makoni tadqiq etilib, uning ashel davriga oid 22 ta, mustye davriga oid 24 ta qatlam oʻrganildi. Koʻlbuloq topilmalari (tosh qurollar, hayvon va parranda suyaklari, oʻsimlik qoldiqlari va x.k.) ibtidoiy odam toʻdalarining mashaqqatli hayoti, tosh qurollar yasash texnikasi bu yerlarning tabiati hamda ibtidoiy ovchi va termogilarning turmushda sodir boʻlgan tadrijiy siljishlarni aniqlash imkonini berdi. Shunday qilib, qadimgi odamlarning mashgʻulotlari terib ozuqa topish, hayvonlarni ovlash, tosh qurollar yasash va ularni mukammallashtirishdan iborat boʻlgan. Mana shundan mehnat jarayonida odamlarning oʻzlari ham oʻzgarib, takomillashib borgan. Oʻrta paleolit (m.av. 100- mingyillik – 40- mingyilliklar) Ibtidoiy toʻda davrining soʻngi bosqichi arxeologiya fani davriy tizimida Mustye madaniyati deb yuritiladi. Bu davrda yashagan ajdodlar esa ibtidoiy odam shajarasida neandertal nomi bilan fanga kiritilgan. Hozirgi vaqtda Oʻrta Osiyoda neandertal zamondoshlari Ilmiybaza.uz yashagan makonlar 90 dan ortiq joyda uchratilgan. Toshkent viloyatida Obirahmat gʻori, Xoʻjakent, Poltov, Koʻlbuloq makoni, Samarqand viloyatida Omonqoʻton gʻori, Qoʻtirbuloq, Zirabuloq, Novoiy viloyatida Uchtutda topilgan va tadqiq qilingan. Teshiktosh gʻoridan topilgan neandertal odamning suyak qoldiqlari fan olamida jiddiy kashfiyot boʻldi. Odam suyaklari atrofiga terib chiqilgan arxar va Buxoro bugʻusi shoxlarining topilishi odamni dafn qilish marosimining ibtidoiy koʻrinishlari bilan bogʻliq. Xullas, Oʻrta paleolit davrida odamlar olov chiqarishni, gulxanlar yoqib, sovuqdan va xavf-xatardan saqlanishni, goʻshtni oʻtda pishirib iste'mol qilishni bilib olganlar. Dastlabki diniy e'tiqod paydo boʻlgan. Soʻnggi paleolit. Mil.avv. 40- mingyildan to 12- mingyilliklargacha davom etgan. Bu davrda hozirgi zamon odami (kromanyon) shakllandi. Oʻsha davr odamlari fanda “Homo-sapines” – idrokli odam deb nomlangan.Mehnat qurollari takomillashdi, tosh bilan birga suyak va yogʻochdan ham foydalanildi. Odamlar bu davrda faqat gʻorlarda emas, balki tekisliklarda ham makon qura boshlaganlar. Ona tomonidan urugʻdoshlik mustahkamlanib matrearxat paydo boʻldi. Tasviriy va amaliy san'atning ibtidosi ham oʻsha davrdan boshlandi. Hozirgi kunda Oʻrta Osiyoda bu davrga mansub 30 dan ortiq yodgorliklar topib oʻrganilgan. Ular orasida ayniqsa Samarqand makoni, Toshkent viloyatida Oqtosh makoni va Koʻlbuloq topilmalari muhim. Soʻnggi paleolit bosqichida muzlik davri tugab, iqlim issiqlash boshladi. Oʻsimlik va hayvonot dunyosi ham asta-sekin hozirgi qiyofaga kirdi. Mezolit – oʻrta tosh davr (mil.av. 12-7- mingyilliklar) ham deyiladi. Mezolitda oʻq-yoy kashf etilgan va bu oʻsha davr odamlari hayotida buyuk burilish boʻldi, chunki ovdan keladigan oziq-ovqat hajmi ortdi. Tosh qurollar va ularni yasash takomillashdi, hayvonlarni qoʻlga oʻrgatish boshlandi. Mezolit davrida Ilmiybaza.uz g`orlar devoriga oʻyib chizilgan yoki rangli boʻyoqlar bilan tasvirlangan ibtidoiy san'at paydo boʻldi. Oʻzbekistonda shu davr manzilgohlari ichida Obishir gʻori xilma-xil mayda tosh qurollari bilan ajralib turadi. Bu davrga oid bir qancha yodgorliklar Toshkent atrofida Qoʻshilish (Boʻzsuv yoqasida), Surxandaryoda Machay gʻorida oʻrganildi. Neolit – yangi tosh davri (mil.avv.6-4- mingyillik)dir. Neolit odamlari tosh qurollarni yasashda yangi usullar – silliqlash, parmalash, arralash usullarini ixtiro etadilar. Bu davrda mikrolit qurollar yasash takomillashdi. Ovchi jamoalar endilikda yertoʻla, chayla yoki kapalar qurib ba’zan guvalalardan kulbalar bino qilib, oʻtroq hayot kechirishga oʻtadilar. Bu joylarda neolit davrining ilk qishloqlari qad koʻtargan. Oʻtroq turmush tarzining qaror topishi bilan dehqonchilik va chorvachilik vujudga keldi. Kulolchilik kashf qilindi. Jundan ip yigirish, mato toʻqish va tikuvchilik ixtiro qilindi. Mil. av. 4-3- mingyillikda hozirgi Oʻzbekiston hududida (Xorazm va Buxoro vohasi) Kaltaminor madaniyatiga mansub ovchi va baliqchilar yashagan. Bu madaniyatning eng nodir va muhim yodgorligi Jonbosqal’a IV makoni va Tolstov manzilgohlaridir. Eneolit – mil.avv. 4-3 mingyilliklarda tosh davri tugab, eneolit (mis tosh) davri boshlandi. Bu davrda tosh bilan birga, metaldan, ya’ni dastavval misdan qurol yasashga oʻtildi.Biroq mis tarkiban yumshoq va moʻrt metall boʻlgani sababli mehnat va ov qurollarining aksariyati hamon toshdan ishlanar edi. Bu davr arxeologik yodgorliklari Zarafshon quyi oqimida “Kaptarning qumi", shuningdek, Nomozgohtepa (Turkmaniston) kabilarda oʻrganilgan. Bronza davri. Bu davr Oʻzbekiston yerlarida mil.av. 3- mingyillik oxiri – 2- mingyillikka toʻgʻri keladi. Mis, qalay va qoʻrgʻoshin qorishmasidan bronza (jez) kashf etildi. Natijada mehnat qurollarining turi koʻpaydi, Bronzadan keskin tigʻli qurol yarogʻlar, roʻzgʻor va kosmetika (pardoz) buyumlari, ma’budalar, naqshdor muhrlar yasala boshlandi. Ot, eshak, tuya va xoʻkizdan transport vositasi sifatida Ilmiybaza.uz foydalanildi, hayvonlarga qoʻshiladigan aravalar vujudga keldi va gʻildirak kashf etildi. Birinchi mehnat taqsimoti dehqonchilikdan chorvachilik ajralib chiqdi. Bronza davri manzilgohlari Sopolitepa, Sarazm, Zomonbobo kabilardir. Temir davri. Temir davri yodgorliklari Oʻzbekiston yerlarida mil.avv. IX-VI asrlar va undan keyingi davrlarga oid. Ular Xorazm, Baqtriya, Sugʻd, Choch yerlarida va Fargʻona vodiysida oʻrganilgan. Temirdan xoʻjalik hamda qurol yarogʻlar yasashda keng koʻlamda foydalanila boshlandi. Dehqonchilik maydonlari kengaydi va sugʻorish inshootlari qurish rivojlandi. Chorvachilik ham oʻsdi. Bu davrga kelib hunarmandchilik dehqonchilikdan ajralib chiqdi. Mehnat unumdorligi oʻsishi bilan qoʻshimcha mahsulot ishlab chiqarila boshlandi. Bu esa ibtidoiy jamoa tuzumining yemirilishiga olib keldi. Temir va poʻlatdan yasalgan buyumlardan keng miqyosda foydalanish qishloqlar taraqqiyotiga ham samarali ta’sir koʻrsatdi. Qishloqlar murakkab mudofaa inshootli qal'alarga aylantirib mustahkamlandi. Bandixontepa, Kuchuktepa, Qiziltepa, Talashqontepa va boshqa yodgorliklar shular jumlasidandir. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, Oʻzbekiston qadimgi shahar sivilizatsiyasi ilk bor shakllangan hududga kiradi. Bunga Sopollitepa va Jarqoʻton topilmalari misol boʻla oladi. Dastlabki sivilizatsiya ma’lum darajada til va yozuvlar bilan bogʻliq. Yozuv madaniyatining eng qadimgi oʻchoqlari Misr, Mesopotamiya, Old Osiyodir. Markaziy Osiyoda ham yozuv mil.avv. I-mingyilliklarda paydo boʻlgan. Yozuv yaratish harakatlarining dastlabki qadamlarini xalqamizdagi qoyatoshlarga ishlangan ajoyib suratlarda koʻramiz. Bundan 2,5 mingyil avval yurtimiz xalqlari ilk bor chizma belgilarda nutq tovushini ifodalovchi (fonetik) yozuv tajribasini yarata boshlagan. Bu harakat axmoniylar davrida ma’lum bir yozuvga aylangan. Mutaxassis olimlar mil. av. V-III asrlarda oramiy yozuvlari tajribasi asosida Soʻgʻd, Xorazm, Baxtar, Parfiya kabi oʻlkalarda mahalliy tillarni ifodalashga moʻljallangan yangi yozuvlar yaratildi, deb ta’kidlaydilar. Bular fonetik ifoda jihatdan oromiydan farq qiluvchi mustaqil yozuv tizimlari boʻlgan. Mil. avv. IV-III asrlarda, shuningdek, Ilmiybaza.uz Yunon imlosi ham ishlatilgan. Ajdodlarimiz turkiy-run (Urxun-Enasoy), uygʻur, soʻgʻd yozuvlarini qoʻllaganlar. “Avesto”– Oʻzbekiston tarixi boʻyicha eng qadimgi manba sifatida Qadimda oʻlkamizda yashagan aholining ma’naviy va madaniy qiyofasi mashhur “Avesto” mazmunida oʻz ifodasini topgan. Ma’lumki, bu muqaddas kitob Markaziy Osiyo xalqlari toʻgʻrisidagi dastlabki noyob manbadir."Avesto" avval xalq ogʻzaki ijodi shaklida tarqalgan va bir necha asrlar davomida ogʻizdan-ogʻizga oʻtib, qadimgi Turon, Xuroson, Eron, Ozarbayjon elatlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayotini, olam haqidagi tasavvurlarini va diniy qarashlarini oʻzida aks ettirgan. Bu asar koʻp yillar davomida zardushtiylik-otashparastlik dinining ulamo qoxinlari tomonidan toʻldirilib, takomillashtirilgan. Abu Rayxon Beruniyning "Oʻtmish xalqlardan qolgan yodgorliklar"kitobida ta’kidlanishicha, “Avesto” ilk bor mil. av. VI asr boshlarida toʻliq holda 12 ming qoramol (hoʻkiz) terisiga zarxal harflar bilan bitilgan. Iskandar Zulqarnayn (Aleksandr Makedonskiy) Sharqni zabt etganda “Avesto”ning nodir nushasidan oʻziga ma’qul boʻlgan joylarini tarjima qildirib olib qolgan, boshqa qismini esa yoqtirib yuborgan. Shu sabab, bu qomusiy asarning 5 dan 3 qismi yoqib yuborilgan. Keyinchalik milodiy I-IV asrlarda “Avesto”ning qolgan qismlarij amlanib , ayrim joylari qayta tiklanib,yangidan kitob holiga keltirilgan. Bizga qadar “Avesto”ning ayrim qismlarigina yetib kelgan.Bular: “Yasna” – ibodat paytida ijro etiladigan matnlar; “Yasht”– otashparastlarning tangrini ta’riflash madhiyalari; “Vendidot” – zardushtiylikda zulm timsoli boʻlgan devlarga qarshi qonunlar va afsonalar; “Visparat” – ibodat yoʻsinlari va mazmuni haqida ma’lumotlardir. “Avesto” katta hajmda boʻlganligi sabab, dindorlarning kundalik faoliyatida foydalanishi uchun kichik “Avesto” ham yaratilgan. Unga katta "Avesto"dan tanlab Ilmiybaza.uz olingan duolar kiritilgan. Demak, “Avesto”da zardushtiylik dinining qonun- qoidalari, ibodat vaqtida ijro etiladigan qoʻshiqlari bitilgan. “Avesto” ta’limotining asoschisi tarixda paygʻambar nomi bilan tanilgan Zardushtra (Zardust) ismli shaxs boʻlgan. Zardushtra-oltin tuyali yoki oltin tuya yetaklovchisi degan ma’noda ishlatilgan. Zardushtra otashparastlik gʻoyalarini oʻz hamfikrlari bilan birgalikda Katta Xorazm, Baqtriya, Soʻgʻdiyona, Eron, Ozarbayjon qisman Hindiston aholisi oʻrtasida targʻib etgan. Beruniy keltirgan rivoyatga koʻra, Baqtriya podshosi Vishtasp va malika Xutaosa birinchilardan boʻlib zardushtiylik e'tiqodini qabul etganlar, soʻng bu din keng yoyilgan. “Avesto”da dunyo ezgulik va yovuzlikning doimiy kurashidan iborat, ezgulik xudosi Axuramazda (Xurmuzd) yovuzlik tangrisi Axriman ustidan gʻalaba qozonishi bayon etilgan. Zardushtiylik dinida olov muqaddaslashtirilib, u insonning baxtu-saodati ramzi sifatida ulugʻlangan.Zardushtiylik jamiyatda odamlar tanasining rangidan, tili, urf-odatlari va yashagan joylaridan qat'i nazar, osoyishtalik bilan yorqin hayot kechirishga haqlidir, deb hisoblaydi. Bu din odamlarni jur'atli, dovyurak, yetuk insonlar boʻlishga da’vat etadi.Otashparastlikda zamin (yer), suv,quyosh vaxavo ilohiyat darajasigakoʻtariladi va ularni ifloslash ogʻir gunoh hisoblanadi. Kitobda aytilishicha, Zardusht odamlarga murojaat qilib, yerga, tuproqqa sifatli urugʻlar sepinglar, pirovard natijada oʻzlaringiz har xil illatlardan va balolardan holi boʻlasizlar. Bilib qoʻyinglar, ishlov berilmagan tashlandiq yerlarda turli kasalliklar, iflos narsalar va balo-qazolar paydo boʻladi. Demak, sizlar yerga ishlov berib, unga yaxshi urugʻ sepib, tuproqni e'zozlasangiz har xil balolardan qutulasiz, hayotga, insonga ishonchingiz kuchayadi, yashagan joyingizga, Oʻzbekistoningizga mehringiz oshadi, deydi. Koʻrib turibmizki, zardushtiylikda tabiatga ehtirom asosiy yoʻnalish boʻlgan.Zardushtiylik diniga oid turli buyumlar, rasmlar, urf-odat asoratlari qadimgi Xorazm, Soʻgʻd va boshqa oʻlkalarda koʻplab topilgan. Ilmiybaza.uz Koʻpchilik tadqiqotchilarning fikricha, “Avesto” yaratilgan hudud Amudaryo sohili, aniqrogʻi qadimgi Xorazmdir. Bu asarda olingan 16 ta yirik hududiy- geografik nomlarning koʻpchiligi Oʻrta Osiyoga taalluqlidir.Bular Xorazm, Soʻgʻd, Baqtriya yurtlari,Hisor, Pomir, Tiyanshan togʻlari,Kaspiy, Orol, Issiqkoʻl suv xavzalari, Amudaryo va Sirdaryolardir. “Avesto” jahon olimlari tan olgan nodir madaniy yodgorlik va noyob tarixiy manbadir. U dunyoning koʻplab tillariga tarjima qilingan. Kitob fransuz, ingliz, rus, nemis, fors va boshqa tillarda chop etilgan. Asarning jahon madaniyati va dinlar tarixida tutgan oʻrni beqiyosdir. Shuning uchun ham 1999- yil noyabrda YUNESKO bosh konferensiyasi “Avesto” yaratilganligining 2700- yilligini dunyo miqyosida keng nishonlashga qaror qildi, 2001- yil oktabrida Xorazm zaminida “Avesto” va uning insoniyat taraqqiyotidagi oʻrni mavzusida xalqaro ilmiy konferensiya oʻtkazildi. Ma’lumki, qadimgi zamon moddiy va ma’naviy taraqqiyoti fanda antik, ya’ni, qadimgi sivilizatsiya deb ataladi Jahonning turli mintaqalarida vujudga kelgan bunyodkorlik va taraqqiyot bora-bora umuminsoniy qadriyatlarga, madaniyatga, sivilizatsiyaga aylandi. Oʻzbekiston esa insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi oʻchoqlaridan biri boʻlgan. Demak, oʻlkamizda yashab oʻtgan qadimgi odamlar jahon ravnaqiga, uning bugungi rivojiga oʻzining munosib hissalarini qoʻshganlar. Shu bois bugungi mustaqil Oʻzbekiston xalqlarida milliy gʻurur bilan birga taraqqiyotga, sivilizatsiyaga intilish hissi kattadir. Oʻzbekiston hududidagi eng qadimgi davlatlar (Qadimgi Baqiriya podsholigi, Katta Xorazm) Ilmiybaza.uz “Avesto” hamda yunon mualliflarining guvohlik berishicha, miloddan avvalgi VII-VI asrlarda Oʻzbekiston hududida Soʻgʻdiylar, baqtriyaliklar, xorazmliklar, sak va massaget elatlari yashaganlar. Zarafshon va Qashqadaryo vodiysida dehqonchilik bilan shugʻullanuvchi koʻplab aholi istiqomat qilgan. Yozma manbalarda bu hudud Soʻgʻda (“Avesto”da), Suquda (Behistun yozuvlarida), Arrian, Strabon, Kursiy Ruf asarlarida esa Soʻgʻdiyona deb nomlangan. Amudaryoning quyi oqimida yashaydigan oʻtroq dehqon elatlari xorazmliklar boʻlgan. Ularning yurti Xvarizam (“Avesto”da), Xvarazmish (Bexistun yozuvlarida), Xorasmiya (Arrian, Strabon asarlarida) deyilgan. Soʻgʻdiylarning eng yaqin qoʻshnilari baqtriyaliklar boʻlib, ularning yurti Surxon vodiysi, Afgʻonistonning shimoli, Tojikistonning janubiy hududlarida joylashgan. Yozma manbalarda u Baxdi ("Avesto" da), Baqtrish (Bexistun yozuvlarida) deb nomlangan. Yunon-rim mualliflari uni Baqtriana yoki Baqtriya deb ataganlar. Amudaryo boʻylarida koʻchmanchi massaget qabilalari yashaganlar. Markaziy Osiyoning togʻlik, choʻl va sahro yerlarida asosiy mashgʻuloti chorvachilik boʻlgan saklar istiqomat qilishgan. Miloddan avvalgi VI asrda ular oʻz yerlarini turli qabilalar hujumidan ximoya qilish uchun harbiy-ittifoq tuzadilar. Qadimgi rim va yunon tarixchilarining yozishlaricha, saklar uch ijtimoiy guruhga boʻlingan. Ularning koʻpchilik qismi saka-tigra-xauda, ya’ni oʻtkir uchli kigiz qalpoq kiyib yuruvchi saklar deb atalgan. Ular hozirgi Toshkent viloyati va Janubiy Qozogʻiston yerlarida yashaganlar. Ikkinchi guruh saka-tiay-darayya, ya’ni daryoning narigi tomonida yashovchi saklar deb atalgan. Ular Orol dengizi boʻylarida, Sirdaryoning quyi oqimidayashaganlar. Pomirning toqli tumanlarida va Fargʻonada saka-xaumovarka deb ataluvchi saklar yashaganlar. Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda yuqorida koʻrsatilgan oʻlkalarda yashovchi aholi ilk davlat uyushmalarini tashkil etganlar. Bu davlat uyushmalari oʻzining ma’lum hududi, chegaralariga ega boʻlib, iqtisodiy-geografik makon-katta bir Ilmiybaza.uz viloyat sifatida shakllanib borgan. Bu davrlarda Xorazm, Baqtriya, Margʻiyona, Soʻgʻdiyona, Fargʻona kabi viloyatlar mavjud edi. Ahamoniylar bosqiniga qadar oʻlkaning asosiy qismini birlashtirib turuvchi siyosiy markaz shimolda Xorazm, janubda Baqtriya hisoblangan. “Katta Xorazm” davlat uyushmasi ittifoqi hududi hozirgi Xorazm yerlari bilan chegaralanib qolmay, balki uning atroflari – hozirgi Qoraqalpogʻiston, Marv hamda Amudaryoning quyi oqimigacha boʻlgan yerlarni oʻz ichiga olgan. Yunon tarixchisi Gerodot ma’lumotiga koʻra, qadimda Oks (Amudaryo) boʻylab 360 dan ziyod sun’iy kanallar, suv inshootlari mavjud boʻlgan. Dehqonchilikda dukkakli ekinlar, meva- sabzavot yetishtirishga e'tibor koʻp boʻlgan. Paxtachilik rivoj topa boshlagan. Qal’aliqir, Koʻzaliqir, Janbosqal’a kabi shaharlar barpo etilgan. Qurilishda paxsa, xom qisht ishlatilgan. Davlatni mustahkamlash maqsadida poytaxt va boshqa shaharlar qalin va mustahkammudofaa devorlari bilan oʻrab olingan edi. Ichki va tashqi savdo-sotiq yuksak darajada rivojlandi. Hunarmandchilik sohalari, togʻ-kon ishlari rivoj topadi. Chorvachilikda ot, tuya, qoʻy-echkilar boqishga e'tibor kuchayadi. Tabiiyki, bu jarayonda dastlabki davlat tizimining uyushtiruvchilik oʻrni oʻsib borgan. “Avesto”da ta’kidlanishicha, Xorazmning dastlabki sulolasi Siyovushiylar boʻlgan. Xorazm davlatimiloddan avvalgi VI asrgacha oʻz mustaqilligini saqlab qola olgan. Xorazmning mustaqil davlat sifatidasaqlanibqolishiga uning mukammalharbiybazasi sabab boʻlgan. Harbiy qism mustahkamotliq va piyoda askarlardan iborat boʻlib, yaxshiqurollangan va qattiq itizomga rioya qilgan edilar. Markaziy Osiyodagi yana bir qadimgi davlat uyushmasiBaqtriya boʻlgan. Bu davlatning hozirgi Surxondaryo, qisman Qashqadaryo viloyatlari, janubiy Tojikiston va shimoliy Afgʻoniston hududlarida joylashganligi ma’lum. Uning poytaxti Baqtro (hozirgi Balx) shahri, podshohlaridan biri Oqslart ismli shaxs boʻlgan. Gerodot Baqtriyani Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga oladi. Qadimgi Baqtriya tabiiy boyliklari tufayli Xitoy, Hindiston, Misr, Bobilga qadar mashxur boʻlgan. Masalan, Badaxshon lojuvardi (lazuriti) boshqa yurtlarda Ilmiybaza.uz hamqadrlangan. “Avesto”da Baqtriya eng goʻzal oʻlkalardan biri sifatida ta’riflanadi. Unga qarashli Vaxsh vodiysi unumdor boʻlib, dehqonchilik madaniyati taraqqiy topgan. Hunarmandchilik ayniqsa zargarlik keng rivojlangan edi. Eronda saroy tabibi boʻlib ishlagan yunon tarixchisi Ktesiyning yozishicha, Baqtriya miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda qudratli davlat boʻlgan. Bu davlat bir qancha mahalliy hokimliklarni birlashtirgan harbiy demokratiya tipidagi davlat edi. Baqtriya hukmdorlari oltin va kumush tangalar zarb etganlar. “Baqtriya” nomi Esxilning eramizgacha boʻlgan 472- yili sahnaga qoʻyilgan “Forslar” tragediyasida ham uchraydi. Koʻplab mualliflar baqtriyaliklarga “koʻp sonli”, “jangavor” va “botir” xalq sifatida tavsif beradilar. Mamlakatda mustahkamligi sababli “zabt etib boʻlmaydigan” koʻplab joylar, shu jumladan, poytaxt Baqtra (Balx) bor edi, deb hisoblaganlar. Oʻrta Osiyo Ahamoniylar saltanati tarkibida. Mil. av. VI asr boshlarida vujudga kelib kuchayib borgan ahmoniylar davlati atrofidagi bir qancha hududlarni bosib oladi va bu sulola Eronda yirik saltanat barpo etadi. Soʻng ular 545- yildan boshlab Oʻrta Osiyoga bir necha bor harbiy yurishlar qiladi, lekin massagetlarning qarshiligiga duch keladi. Ahmoniylar podshosi Kir II ning qoʻshinlari Markaziy Osiyoga qilgan ikkinchi yurishida hammahalliy aholining qattiq qarshiligiga uchraydilar. Mil. avv. 530- yilda Kir II massagetlar ustiga yangi yurish qilganda bosqinchilarga qarshi kurashga malika Toʻmaris boshchilik qiladi. Bu janglarda ahmoniylar katta talofot koʻradi, Kir II esa oʻldiriladi. Miloddan avvalgi 522- yilda Eronda hokimiyat tepasiga kelgan Doro I ga qarshi Margʻiyonada keng xalq ommasi Frada boshchiligida qoʻzgʻolon koʻtaradi. Ammo u shafqatsizlik bilan bostiriladi. Bunday harakatlar keyingi davrlarda hamdavom etib, mil.av 519-518- yillarda Doro I Markaziy Osiyodagi sak qabilalari ustiga yurish qiladi. Bu janglarda mahalliy aholining koʻpchiligi oʻldirilib, bir qismi asir olinadi. Saklarning bosqinchilarga qarshi kurashida otboqar Shiroq kabi mardonavor Oʻzbekistonparvarlar jonbozlik qiladilar. Ilmiybaza.uz Xulosa qilib aytganda, uzoq yillar davomidagi ahmoniylarning OʻrtaOsiyo hududiga harbiy yurishlari natijasida bu oʻlka katta Eron imperiyasi tarkibiga qoʻshib olindi. Ahmoniylar yurtimizda deyarli 200 yil mobaynida hukmronlik qildilar. Oʻsha paytlarda Oʻrta Osiyo toʻrt satraplikka (viloyatga) boʻlindi-Eron amaldorlari boshliq etib tayinlandi. Mahalliy aholi ahmoniylarga katta miqdorda kumush hisobidan soliq toʻlar edi. Shuningdek, soliq sifatida qimmatbaho toshlar, chorvachilik va dehqonchilik mahsulotlari ham Eronpodsholariga"sovgʻa" etilar edi. Mil.avv. IV asrda qadimgi dunyo tarixida bir qancha siyosiy oʻzgarishlar boʻlib oʻtdi. Bu davrdamakedoniyaliklar ahmoniylarga qaqshatgich zarba beradi. Mil.av. 336- yilda Makedoniya taxtiga Filippning oʻgʻli 20 yoshli Iskandar oʻtirdi va dunyoni zabt etishni davom ettirdi. Natijada mil.av. 329- yilning bahorida uning qoʻshinlari Amudaryo boʻylariga yetib keldi va Oʻrta Osiyoni istilo etishga kirishdi. Amudaryodan suzib oʻtgan yunon-makedon qoʻshinlari dastlab Navtaka viloyatiga, soʻng Soʻgʻdiyonaning poytaxti Maroqanda shahriga yoʻl oladilar. Lekin bu yerda bosqinchilarnnng harbiy yurishlari ogʻir kechdi. Soʻgʻdlar oʻz yerlarining ozodligi va mustaqilligini mardonavor ximoya qildilar. Bu yunon-makedon qoʻshinlariga qarshi kurashning birinchi bosqichi edi. Baqtriya va Soʻgʻdiyonaning barcha joylarida Iskandarga qarshi xalq qoʻzgʻolonlari koʻtariladi. Miloddan avvalgi 329- yilning koʻzida boshlangan bu qoʻzgʻolonlarga mahalliy sarkardalardan boʻlgan Spitamen boshchilik qildi. Samarqandda Iskandar qoldirib ketgan harbiy garnizonni qirib tashlab, shaharni egalladi. Natijada Iskandar Zarafshon aholisidan qattiq oʻch olish niyatida oʻz qoʻshinlari zarbasini tinch aholiga qaratdi. Soʻgdiyona, Baqtriya oʻlkasida koʻtarilgan qoʻzgʻolonlar yunon-makedon zulmidan ozod boʻlishga qaratilgan boʻlib Iskandarning “varvarlarni” osonlikcha bosib olmoqchi boʻlganini chippakka chiqardi. Lekin harbiy kuch-qudrat jihatidan Iskandar qoʻshini ustun edi. Uzoq vaqt shafqatsiz davom etgan janglarda yunonlar gʻalaba qozondi. Spitamenning halokati Ilmiybaza.uz bilan yunon-makedon bosqinchilariga qarshi ozodlik harakati toʻxtab qolmadi. Harakatning ikkinchi bosqichi yakunlandi, xolos. Bosqinchilar uchun Soʻgʻdiyonadagi ahvol xavfli boʻlib qolaverdi. Ularga qarshi harakatning uchinchi bosqichida qoʻzgʻolonchilar mahalliy zodagonlar boshchiligida toq qal'alarida kurashni davom ettirdilar. Yunon askarlari anchagina toliqqan, charchagan edi. Bundanepchillik bilan foydalangan “Qadimiy Xorazm” podshoh Farasman vaziyatga qarab murosa qiluvni afzal koʻrdi. Iskandar Zulqarnayn Baqtriya Soʻgʻdiyonani zabt etganda Farasman oʻz qoʻshiniga bosh boʻlib sovgʻa-salomlar bilan Iskandar huzurigaborib, unga Xorazmni zabt etmaslikni iltimos qiladi va oqibatda diplomatik usullarniishlatganligi tufayli Xorazm oʻz mustaqilligini saqlab qoladi. Nihoyat, Iskandar Soʻgʻdiyona va Baqtriya aholisining qarshiligini kuch bilan yenga ololmasligiga ishongandan soʻng mil. av. 328- yildan boshlab turli yoʻllar bilan ularga yaqinlashishga, munosabatlariga iliqlik kiritishga harakat qiladi. Natijada, u zardushtiylik dinini qabul qildi, mahalliy zodagonlar Oqslart, Sisimitr, Xorien qabilarning mulklarini hamqaytarib berdi, ular bilan qarindoshchilik aloqalarini oʻrnatdi. Mahalliy zodagonlarning deyarli barchasi asta-sekin Iskandar hokimiyatini tan olib, uning xizmatiga oʻtdilar. Mil.av. 327- yilning oxirlarida qoʻzgʻolonlar bostirilib, Oʻrta Osiyo Iskandar hukmronligi ostida qoldi. Shunday qilib, Soʻgʻdiylarning yunon-makedon bosqinchilariga qarshi uch- yil davomida olib borgan kurashi tugadi. Iskandar qoʻshinlariga qarshi kurash olib borar ekan, mintaqa xalqlari mislsiz jasorat koʻrsatdi. Ular oʻz davrining yuksak harbiy san'ati va madaniyatiga ega ekanliklarini namoyish etdilar. Yunon qoʻshinlari bunday qattiq qarshilikka hechqaerda uchramagan edilar. Ulkan saltanatga asos solgan Aleksandr Makedonskiy miloddan avvalgi 323- yilda vafot etadi. Uning vafotidan keyin bepoyon davlat uch qismga: Makedoniya, Misr va Suriyaga boʻlinib ketadi. Bu davlatlar Aleksandrning eng yaqin safdoshlari tomonidan boshqariladi. Uzoq davom etgan oʻzaro urushlardan keyin, miloddan avvalgi 312- yilda lashkarboshilardan biri Salavk Bobil davlati hukmdori boʻladi. Ilmiybaza.uz Salavkiylar davlati tarkibiga Mesopotamiya, Eron, Parfiya, Natriya, Soʻgʻdiyona davlatlari kirgan edi. Salavkiylar davlatidaboshqarish tizimi uch boʻhindan: satraplar, eparxlar va giparxlardan -iborat boʻlgan. Shu bois Salavk Markaziy Osiyo yerlarini satrapliklarga boʻlib boshqarar edi. Ularga oʻziga yaqin kishilardan satraplar tayinlardi. Salavk I mil.av. 293- yildaoʻgʻliAntioxni sharqiy viloyatlar:Parfiya, Baqtriya, Soʻgʻdiyona hukmdori qilib tayinlaydi. Bu hududlar harbiy-strategik va iqtisodiy ahamiyatga ega boʻlgani sabab, savdo yoʻllari boʻylab shahar va boshqa manzilgohlar qurdirgan edi. Antiox I davrida Baqtriya hayotida dastlabki tangalar-kumush, mis draxm vatetradraxmlar (pul birligi) zarb qilingan. Urushlar tufayli izdan chiqqan turmush Soʻgʻdiyona, Baqtriyada tiklana boshladi va savdo-sotiq, dehqonchilik, hunarmandchilikrivojlana boshladi. Bu davrda Baqtriya madaniyatida yunon madaniyatining ta’siri birmuncha kuchaydi. Hududga yunon yozuvi, yunon ogʻirlik oʻlchov birliklari, pul munosabatlari, hunarmandchilik va ellin san'ati kirib keladi.Moddiyva badiiymadaniyat, savdo va shahar sozlik yangicha yoʻnalishda rivojlana boshlaydi. Oʻznavbatida, yunonlarmahalliy madaniyat va an'analarni qoʻllay boshlaganlar. Natijada, aralash madaniyatning-yunon va mahalliysharq madaniyatininig tashkil topishjarayoni yuzaga keldi. Antiox I ning gʻarbga qilgan harbiy yurishlari natijasida sharqiy viloyatlar ma’lum darajada uning e'tiboridan chetda qoldi. Bundan foydalangan sharqiy viloyatlar mustaqil siyosat yurita boshlaydilar. Natijada mil.av. 250- yillargakelib, Oʻrta Osiyoda salavkiylar davlatidan ikkita – Parfiya, keyin esa Yunon-Baqtriya davlatlari ajralib chiqadi. Yunon-Baqtriya davlati salavkiylar sulolasidan boʻlgan Diodot davrida tashkil topadi. Bu davlat Baqtriya hududida boʻlib poytaxti shimoliy Afgʻonistondagi Baqtro (Balx) shahri boʻlgan, yunonlar boshqargan. Ilmiybaza.uz Hukmdorlardan Yevtidem, Demetriy, Evkratid davrlarida Hindistonning shimoli- harbiy qismi, Amudaryo va Sirdaryo oʻrtasidagi katta yerlar bosib olinadi. Yunon-Baqtriya davlatida hokimiyat podshoh tomonidan boshqarilgan edi. Davlat bir necha viloyatlarga boʻlingan. Viloyat hokimlari esa podshohga boʻysungan. Yunon-Baqtriya podshohligi davrida Oʻrta Osiyoda dehqonchilik, hunarmandchilik va shaharsozlik rivojlanganini, madaniy hayot oʻsganligini arxeologik topilmalardan bilish mumkin. Yunon-Baqtriya davlatida tangalar hukmdor tasviri bilan zarb qilingan. Termiz, Taxti-Sangin, Denov, Hampirtepa Afrosiyobdan topilgan yodgorliklar bu davlatning ijtimoiy madaniy hayotda ellinlar madaniyatining sezilarli ta’siri boʻlganligidandarak beradi. Osiyoning tubjoy aholisi oʻzlarining qadimiy madaniyatlari, an'analariga sodiq qoldilar. Shu bilanular ellinmadaniyatining afzal tomonlarini qabul qiladi.Yunon-Baqtriya podshohligi davridadeyarli barcha viloyatlarda iqtisod va madaniyatyuksaladi. Mil av. II asrning oʻrtalariga kelib Yunon-Baqtriya davlati oʻz qudratini yoʻqota boshlaydi. II asrning uchinchi choragiga kelib bu davlat Sharqiy Turkiston orqali kirib kelgan Yue-chje qabilalari hujumi natijasida inqirozga uchraydi. Oʻrta Osiyoda mahalliy davlatlarning rivojlanishi (Q`angʻ, Dovon, Xorazm podsholigi) Mil. av. III asr oxiri – mil.av. II asrda Fargʻona Dovonda, Soʻgʻdda alohida shahar-davlatlar shakllanadi. Ayni shu davrda Qangʻ davlati qaror topishi yuz bergan. Bu davlatlarning har biri oʻz tangalarini zarb etgan. Tadqiqotchi olimlarning fikriga koʻra, Fargʻona vodiysida davlatchilik V-IV asrlarda paydo boʻlgan. Mil. av. II-I asrlarga oid Xitoy manbalrida qadimgi Fargʻona keng, boy va koʻp aholili, 70 dan ortiq katta va kichik shaharlari bor deb tilga olinadi. "Polona" bu Fargʻonaning xitoycha talaffuz etilishidir. Vohadashaharlar koʻp boʻlib, poytaxti Ershi shahri (hozirgi Marhamat) boʻlgan. Dovon qishloq xoʻjaligi yuksak darajada rivojlangan mamlakat edi. Dehqonchilik bilan shugʻullanuvchi oʻtroq aholi Ilmiybaza.uz bilan bir qatorda, Fargʻonaning choʻl va dasht hududlarida koʻchmanchichorvadoraholi ham yashagan. Manbalarda bu koʻchmanchilarning ot ustida turib hamon otishga mohir ekanliklari haqida qayd etiladi. Oʻsha davrda Dovon davlati oʻzining “afsonaviy”va“samoviy” otlari bilan shuhratqozongan. Dovon argʻumoqlari mamlakatdan tashqarida ham xususan, Xitoyda qadrlangan. Dovonliklar usta savdogar hisoblanganlar va foyda ustida raqobatlashganlar. Mil.av. II asrning oxirlarida Xitoy imperatorlariDovonnibosib olishga bir necha bor harakat qiladilar. Ammo Xitoy qoʻshinlari istexkomga aylantirilgan Dovon qal'alarini sindirishga ojizlik qiladilar. Shuningdek, qoʻshni davlatlar tomonidan qoʻllab-quvvatlangan dovonliklar xitoyliklar ta’siriga tushmasdan oʻz mustaqilliklarini saqlab qola oladilar. Qadimgi Fargʻona davlati ancha adolatli va demokratik jamiyat hisoblangan. Podshoh davlat ishlarini Oqsoqollar kengashiga suyangan holda yuritgan. Oqsoqollar kengashi doimiy boʻlib, unda davlatning eng muhim masalalari muxohama qilingan. U oʻziga xos qonun chiqaruvchi organ vazifasini bajargan. Mamlakat hududlari shaharlar va vohalarga boʻlingan holda boshqarilgan. Har bir shahar, vohaning oʻzhukmdori boʻlgan. Ichki tartibni saqlash,mamlakatnitashqi dushmanlardan himoya qilish uchun Dovonda asosan piyoda askarlar va suvoriylardan iborat boʻlgan 60 ming kishilik qoʻshin mavjud boʻlgan. Jangchilar zarur oziq-ovqat mahsulotlari bilan oʻzlarini oʻzlari ta’minlaganlar. Dovon oʻzining butun tarixi davomida yirik imperiyalar va kuchli davlatlar ta’siri ostiga tushmasdan oʻz siyosiy erkinligini saqlab kelgan. Qangʻ davlati mil.av. III asrning boshlarida Yunon-makedon hukmronligiga qarshi kurashlar va ichki nizolari keskinlashuvi natijasidapaydo boʻlgan. Bu davlat hududi dastlabSirdaryoning oʻrta oqimidagi yerlar (Toshkentvohasi hamdaungatutashtogʻ va choʻl zonalari)dan iborat edi. Mil.av. II asrning boshlariga kelib Qangʻ davlatining yerlari birmuncha kengayib, sharqda Fargʻona vodiysi shimoliy-sharqda Yue-chje qabilalari bilan, shimoli – gʻarbda Sarisuv daryosi, gʻarbda Sirdaryogacha borgan. Bu katta hudud Toshkent vohasini, Talas vodiysini Ilmiybaza.uz va qisman Chu daryosining quyi oqimidagi hudud Qangʻ davlatining asosiy yerlari hisoblangan. Bu davlat iqtisodiy va madaniy jihatdan ancha rivojlangan edi. Davlatning taqshi siyosati qoʻshni mamlakatlar bilan savdo-sotiq aloqalarini oʻrnatish, keskinlashgan vaziyatning oldini olish vaoʻz hududida osoyishtalik oʻrnatishga qaratilgan edi. Shu bilan birga payti kelganda kuchsizlanib qolgan qabilalarga, viloyatlarga hujum qilib ularni qaram qilishga harakat qilgan. Qangʻ davlatining asosiy aholisi oʻtroq va yarim oʻtroq boʻlib uning hududida koʻchmanchi chorvadorlar hamyashar edi. Oʻtroq aholi asosan vodiyda yashab, dehqonchilik, bogʻdorchilik va hunarmandchilik bilan shugʻullanib kelgan. Sun'iy sugʻorish ishlari yaxshi yoʻlga qoʻyilgan. Chorva mollarining koʻpchiligi qisman koʻchmanchi va yarim oʻtroq xolda yashovchi aholi ixtiyorida boʻlgan. Qangʻ podshohlari, ya’ni xoqonlari va ularning xonadoniga yaqin kishilar boy chorvadorlardan boʻlgan. Qangʻ hukmdorlarining markaziy shaharlari ikkita boʻlib, yozni ’trorda, qishlovni Qangʻdizda (uning harobalari Toshkent viloyati Oqqoʻrgʻon tumanida) oʻtkazaredilar. Qangʻliklarda koʻplab qal'a va koʻrganlar boʻlib, ular dushman qamal iga bardosh beradigan qilib qurilgan. Ularda hunarmandchilikning turli sohalari yaxshi rivojlangan. Qangʻ harobasidan, Choshtepa va Toshkent vohasi boshqa tepaqoʻrgʻonlardantopilgan arxeologik ashyolar Qangʻ davlati madaniyatiningnamunasihisoblanadi. Miloddan avvalgi IV-II asrlarda qadimgi Xorazm mustaqil davlat boʻlib, Iskandar, Salavkiylar va Yunon-Baqtriya davlatlari tarkibiga kirmagan. Bu hol Xorazmda oʻziga xos mahalliy davlatchilik tizimi rivojiga muhim omil boʻldi. Davlat tipi – podshohlik boʻlib boshqarish shakli mutloq monarxiya, ya’ni yakkahokimlik edi. Milodiy I asrdan boshlab Xorazmda Afrigidlar sulolasi hokimlik tepasiga kelgan va 700-800 yil davomida hukmronlik qilgan. Bu davrlarda podshohlikda markazlashtirilgan tartibda tanga zarb qilingan va hokimiyat sulolaviy tarzda meros boʻlib qolgan. Zarbqilingan tangapullardaArtov, Artamux, Vazamir kabi Xorazmshohlarismlari uchraydi. Ilmiybaza.uz Arxeologik tadqiqotlar natijasida Xorazm hududlaridan koʻplab yodgorliklar topilgan. Jonbosqal’a, Qoʻyqirilganqal'a, Tuproqqal'a shular jumlasidandir. Bu shaharlaratrofi mudofaa devorlari bilan oʻrab olingan. Devorlarda shinaklar vaminoralar mavjud boʻlgan. Koʻxna shaharlarning asosiy inshooti ulkan qal'a boʻlib, Xorazm hukmdorlarining qarorgohi boʻlgan. Tuproqqal'ada ikki qavatli binolar boʻlib, ulardan turli maqsadlarda foydalanilgan. Tashqari xonadonlarda maxsus qabulxonalar, ya’ni “shohlar koshonasi” ham boʻlgan. Qabulxonaning devorlari va supalari turli tasvirlar bilan bezalgan. Shuningdek, bu qal'ada yozuv namunalari ham topilgan. Xorazmda dehqonchilik va hunarmandchilik yuqori darajada rivojlangan. Shaharlar muhim savdo yoʻllarida joylashgan. Oʻzbekiston hududi Kushon davlati tarkibida Kushon podshohligi. Spitamen qoʻzgʻoloni magʻlubiyatga uchragandan soʻng mil.av. IV asr oxirlarida asli Oʻrta Osiyoda yashagan massaget-tohar qabilalarining katta bir qismi Sharqiy Turkistondan to Mugʻiliston chegaralarigacha boʻlgan hududlarga koʻchib oʻtganlar. Ana shu qabilalar tarixi bilan bogʻliqmil.av. IV asr oxirlari va milodning V asriga oid ma’lumotlar Xitoy manbalaridan olinganligi sababli qabila, urugʻ, shaxslar, joy va shaharnomlari xitoycha nomlar bilan berilgan. Oʻrta Osiyodan Sharqqa tomon koʻchib oʻtgan massaget-toharlar Xitoy manbalaridayue-chjelar nomi bilan atalganlar. Xitoyning shimolidagi katta hududlarda xunn qabilalari yashagan. Taqdir taqozosiga koʻra,xunnlar bilan yue- chjelar oʻrtasida ziddiyatlar kuchayadi. Natijada, xunnlar mil.av. 176- yili yue- chjelarni gʻarbga siqqib chiqaradi. Fargʻona (Dovon) podshohligi hududlariga chekingan yue-chje qabilalari bu yerda shaharva qishloqlar barpo qiladilar. Hozirgi Namangan viloyati Kushon qishlogʻi va Kosonsoy tumani shular jumlasidandir. Ular mil.av. 140-130- yillarda Yunon-Baqtriyani ham oʻzlariga tobe qiladilar va“Katta Yue-chje” davlat uyushmasiga asos soladilar. Bu davlat uyushmasiga beshta hokimlik: Guyshuan, Xyumi, Shaunmi, Xise va Dumilar boʻysunar edi. Bulardan biri Guyshuan (Kushon) hokimligi ancha kuchayib, boshqa Ilmiybaza.uz hokimliklarni birlashtiradi va Guyshuan hokimi Kujula Kadfiz oʻzini yagona hokim deb e'lon qiladi. Natijada, yangi davlat – Kushon davlati paydo boʻladi va hozirgi Surxondaryo viloyatining Shurchi tumanidagi Dalvarzintepada joylashgan manzilgoh bu davlatning poytaxti boʻlib qoladi. Kujula Kadfiz davlat chegaralarinikengaytirib,qudratini oshiradi. Parfiya, hozirgi Afgʻoniston hududi va Kashmirni egallaydi. Kujula vafotidan keyin uning oʻgʻli Vima taxtga chiqadi va Hindistonning markaziy viloyatlarini oʻz davlati tarkibigaqoʻshib oladi. Vima Kadfiz 30yil hukmronlik qilgan. Undan soʻng Kanishka mamlakatni boshqaradi va u Hindistonning janubiy hududlarini zabt etadi. Natijada, Kushon davlati katta saltanatga aylanib, XitoydagiXandavlati hamda Rim imperayasi bilan raqobatlashish darajasiga koʻtariladi. Kushonda davlat tipi konfederativ podshohlik boʻlib, boshqaruv shakli monarxiya edi. Viloyatlar va shaharlar davlattepasida turuvchi oliyhukmdor noiblaritomonidanboshqarilgan. Ular oliyhukmdorga soʻzsiz itoat etib, doimiy ravishda davlat xazinasiga oʻlponlartoʻlabturganlar. Kushonlar davlatida zarb etilgan kumush, oltin tangalarning bir tomonida Budda xudolari, zardushtiylar xudolari Anaxita, Mitra rasmlari uchrasa, ikkinchi tomonida esa “shoh”, “shohlar shohi” atamasini koʻramiz. Buyuk ipak yoʻli tarmoqlarida joylashgan Kushon podshohligi gullab yashnadi. Koʻpdan-koʻp yangi shaharlar bunyod etildi. Bu davrda koʻplab sugʻorish inshootlari qurilib, yangi yerlar oʻzlashtirildi. Shaharlar qurilishida aniq binokorlik qoidalari amalga oshirilgan. Shaharlar toʻgʻri burchakliboʻlib, qalin devorlar bilan oʻralgan. Shahartuzilishiga koʻra, u bir necha qismlarga boʻlingan: hokim saroyi (qal'a), hunarmandchilik ustaxonalari, guzarlar, alohida ibodatxonalar joylashgan qismi, savdo maydoni vaboshqalar tartibli ravishda joylashgan edi. Kushon podshohligi iqtisodiyotining asosini sugʻorma dehqonchilik, savdo va hunarmandchilik tashkil qilgan. Ular yuqori darajada rivojlangan. Hindiston, Xitoy va Rim saltanati bilan savdo va elchilik munosabatlari oʻrnatilgan edi. Savdo munosabatlarining rivojlanishida Buyuk ipak yoʻlining ahamiyati katta boʻlgan. Termizdan Rim tangalari xazinasi, oʻrtayer dengizi atrofi hududlarida esa kushon Ilmiybaza.uz tangalari topilgan. Kanishka davrida Hindistondan tarqalgan Budda dini davlat diniga aylandi. Oromiy va yunon yozuvlari bilan birga kushon yozuvi hammavjud boʻlgan. Kushon saltanati davrida me'morchilik va tasviriy san'at yuksak darajada rivojlangan edi. Buni oʻlkamiz ning Ayritom, Koʻxna Termiz,Qoratepa budda ibodatxonalari Fayoztepa, Xolchayon, Dalvarzintepa va boshqa joylardan qazib olingan arxeologik topilmalardan koʻrishimiz mumkin. Kushon saltanati inqirozi Xuvishka podshohligi davridan boshlanadi. Bu jarayon Erondagi Sosoniylar davlatining tarix sahnasiga chiquviga asosiy omil boʻldi. Xususan, sosoniy hukmdorlardan Shopur I ning (milodiy 242-243- yillar) va Shopur II ning (milodiy 309-379- yillar) Kushonlarga bergan zarbalari hal qiluvchi oʻrin tutdi. IV asrga kelib Kushon podshohligi asosiy hududlaridan mahrum boʻldi. Kushonlarning ayrim mulklari faqat Shimoliy Hindistonda ma’lum vaqtgacha saqlanib qoldi. Buyuk Ipak yoʻlining oʻrni Buyukipak yoʻlimiloddan avvalgi I ming- yillikning ikkinchi yarmidan to milodiy XV asrgachaXitoy,Hindiston, Oʻrta Osiyo, Eron, Yaqin Sharq hamda Oʻrta dengiz mamlakatlarini gʻarb bilan tutashtiruvchi savdo-sotiq iqtisodiy va madaniy aloqalarining rivojlanishida asosiy vosita boʻlgan. Nemis sharqshunos olimiFerdinand fon Rixtgofen 1877- yilda Xitoy nomli asarida bu karvon yoʻllartarmogʻini avvallariular orqaliasosan ipakvashoyi tashilgani uchun "ipak yoʻli"deb atadi. Keyinchalik “Buyuk ipak yoʻli” atamasini koʻpchnlik tadqiqotchi va olimlar ishlatadigan boʻldilar. Lekin miloddan burungi bir necha asrlar qimmatbaho toshlar tashiladigan “Lojuvard yoʻl” Badaxshonni Eron, Mesopatamiya, Suriya Misr kabidavlatlar bilan bogʻlangan. “Nefrit yoʻli” esa Turkistonni Sharqiy Xitoy bilan bogʻlangan. Miloddan avvalgi II asr oxiridan boshlab Oʻrta Osiyo bilan Xitoy oʻrtasida muntazam diplomatik va savdo munosabatlari amalga oshirila boshlangan. Xitoy Ilmiybaza.uz hukmdorlari oʻz elchilarini katta sovgʻa-salomlar bilan nafaqat Oʻrta Osiyoga, balki Buyuk ipak yoʻli orqali Eron Mesopotamiya va Kichik Osiyo davlatlariga hamyuborganlar. Buyukipak yoʻlida yangi-yangishaharlar, karvonsaroylar va savdo nuqtalaribunyod etildi. Oʻrta Osiyo hududlari oʻzining geografik joylashgan mavqeiga koʻra Buyuk ipak yoʻli taraqqiyotida munosib oʻrin egallagan. Chunki, savdogarlar Sharqiy Turkiston, Xorazm, Buxoro, Naxshab, Termiz, Samarqand kabi shaharlarda oʻz mollarini sotibbu hududlardan oʻzlariga kerakliboʻlganbuyumlarniharid qilibqaytaredilar. Buyuk ipak yoʻli 12 ming km uzunlikda boʻlgan. U Sariq dengiz sohilidan boshlanib, Sharqiy Turkiston, Markaziy Osiyo, Eron, Mesopotamiya orqali Oʻrta er dengizi sohillarigacha borgan. Ikkinchi yoʻnalish Markaziy Osiyoorqali Hindistongaolib borgan. Bu yoʻlda qator qadimiy shaharlar joylashgan: Sian, Dunxuan, Yorkent, Samarqand, Buxoro, Termiz, Marv va boshqalar. Markaziy Osiyo kumushiga ehtiyoj sezgan mamlakatlarga boradigan "Kumush yoʻli" ham boʻlgan. Bu yoʻl Xazar xoqonligi va Bulgʻor davlati orqali Kiev, Rusi va Yevropa mamlakatlariga borgan. U Buyuk ipak yoʻlning shimoliy tarmogʻihisoblanib,VI asrdanboshlab ishga tushgan. Fargʻona vodiysida ipak yoʻli ikki tarmoqqa boʻlingan. Birinchisi Oʻzgandan Axsi, qamchiq davoni orqali (yozda) Iloq vohasi va Toshkentga kelgan. Ikkinchisi janubiy tarmoq boʻlib, oʻzgandan Oʻsh, Quva, Margʻilon, Qoʻqon orqali Xoʻjand, Samarqand, Buxoroga oʻtgan. Asosiy karvon yoʻllaridan tashqari ichki savdo yoʻllari ham boʻlgan. Biri Axsidan Koson orqali Chust vohasiga oʻtgan. Yana biri Pop, Zarkent orqali konchilar qarorgohlari va yaylovlariga borgan. Qurama va Oloy togʻlari qazilma boyliklari va Zarafshon daryosi boyliklari tufayli buyoʻl tarmogʻi “Oltin yoʻl” debatalgan. BuyoʻlXV-XVI asrlarga kelib oʻzining dastlabki mavqeini yoʻqota bordi. Chunki bu davrlarda dengiz yoʻli kashf etildi, savdo kemalari orqali turlidavlatlar bilan bordi- Ilmiybaza.uz keldi qilinadigan boʻldi. Keyingi asrlarda oʻzaro iqtisodiy va oʻzga munosabatlar birmuncha osonlashdi, yangidan-yangi transport vositalari kashf etildi. Sinov savollari. 1.Vatanimiz hududida ibtidoiy odamlar manzilgohlarini topib o’rgangan olimlardan kimlarni bilasiz? 2.Ibtidoiy jamiyat qanday davrlarga bo’linadi va nima uchun? 3.Paleolit davrida odamlar nimalarni kashf etishgan? 4.Mezolit davriga oid odamlar manzilgohlari qaerlarda, kimlar tomonidan opib o’rganilgan? 5. Neolit davrida odamlar nimalarni kashf etishgan? 6. Bronza davrida odamlar hayotida qanday yangiliklar sodir bo’ldi? Ilmiybaza.uz 7. O’rta Osiyo sharoitida ilk davlat tuzilmalarining yuzaga k qanday tarixiy sharoitlarda kechdi? 8. Qadimgi Xorazmning ilk davlatchilik maqomi to’g’risida olasiz? 9. Qadimgi Baqtriya davlati, uning o’ziga xos hayoti xususida 10. «Avesto»da qanday g’oyalar ilgari surilgan? 11. Ahamoniylarning yurtimizga bosqini qachon va qanaq ko’zlab amalga oshirilgan? 12. Makedoniyalik Iskandarning O’rta Osiyoga istilochili uyushtirishdan ko’zlagan maqsadlari nima edi? 13. Ellinizm madaniyati nima va siz uni qanday talqin etasiz? 14. Yunon-Baqtriya davlati qachon vujudga kelgan? 15. Qang’ davlati qachon va qaysi hududlarda vujudga kelgan? 16. Davan (Farg’ona) davlati haqida tushuncha bering. 17. Kushonlar davlatining vujudga kelishiga oid qanday ma’lumotlarni bilasiz? 18. Kushonlar davrida O’rta Osiyo ijtimoiy-iqtisodiy hayotida qanday muhim o’zgarishlar yuz bergan? 19. Buyuk ipak yo’li Vatanimiz xalqlari hayotida qanday o’rin tutgan? 20. Amir Temur va Temuriylar davrida Buyuk ipak yo’li shuhrati nima sababdan ortib ketgan? Ilmiybaza.uz Testlar: 1. Ma’lumki jahonda taraqqiyot jihatdan orqada qolgan xalqlar mavjud. Mazkur xalqlarning urf - odatlari, o‘ziga xos xususiyatlarini qaysi fan o‘rganadi? A. Etnografiya B. Arxeologiya C. Lingvistika. D. Antropologiya. 2. O‘zbekiston tarixi bo‘yicha eng qadimgi yozma manba... A. «Avesto» B. Geradotning«Tarix » asari C. «Bexustun yozuvlari» D. Strabonning«Geografiya» asari 3. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q” asarining muallifi. A. I.A. Karimov B. Ulug‘bek C. A.Temur D. A.Navoiy 4. O‘rta Osiyoda Ahmoniylar xukmronlik qilgan davr. A. Mil.avv. VI – IV asrlar B. Mil.avv.VII-V asrlar C. Mil.avv. V- IV asrlar Ilmiybaza.uz D. Mil.avv. IV- III asrlar 5. Aleksandr Makedonskiy O‘rta Osiyoni qachon zabt etdi? A. Mil. avv. IV a. B. Mil.avv. III a. C. Mil.avv. VI a. D. Mil.avv. I a. 6. Buyuk ipak yo‘liga qachon asos solingan? A. Mil. avv. II asr B. Mil. avv. V asr C. Mil. avv. IV asr D. Mil. avv. VII asr 7. Demetriy, Yevtidem, Yevkratid nomli podsholar qaysi davlatda hukmronlik qilishgan? A. Yunon-Baqtriya davlatida B. Qang‘ davlatida C. Parfiya davlatida D. Salavkiylar davlatida 8. Quyida keltirilgan davlatlardan qaysi birida budda dini davlat dini darajasiga ko‘tarilgan? A. Kushon davlati B. Ahmoniylar saltanati C. Yunon-Baqtriya Ilmiybaza.uz D. Qang‘ 9. Salavkiylar davlatiga qachon asos solingan? A. Mil.avv. 312 yil B. Mil.avv. 23 yil C. Mil.avv. 193 yil D. Mil.avv. 580 yil 10. Mil.avv. II-I a.O‘rta Osiyoda kaysi davlatlar tashkil topgan? A. Dovon, Qang‘ B. Kang‘, Kushon podsholigi C. Qadimgi Baqtriya podsholigi D. Yuechji podsholigi, Kushon podsholigi 11. Dovon davlatining poytaxti qaysi shaxar edi? A. Ershi B. Toshkent C. Afrosiyob D. Sho‘rton 12.Quyida keltirilgan shaxslardan qaysi biri Kushon davlati podshosi bo‘lgan? A. Vima Kadfiz B. Antiox C. Demetriy D. Kserks Ilmiybaza.uz 13.Qang‘ davlatining poytaxti qanday atalgan? A. Kang‘dez B. Axsikat C. Yershi D. Qashg‘ar 14.Antiox I qaysi davlatning hukmdori edi? A. Salavkiylar davlati B. Yunon-Baqtriya C. Kushon podsholigi D. Dovon Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quraylik. T.,O‘zbekiston, 2017. 2. Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. T. 1. – T. O‘zbekiston.: 2017. 3. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T.: O‘zbekiston. 2017. 4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. – T.: Sharq, 1998. 5. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O‘zbekiston, 2011. 6. Oblomurodov N.H. O’zbekistonning eng yangi tarixi. Darslik. T.: Iqtisod-moliya. 2022. 7. Oblomurodov N.H. O’zbekiston tarixi. Darslik. – T.: Yangi asr avlodi, 2022. Ilmiybaza.uz 8. Usmonov Q. O’zbekiston tarixi. Darslik. - T.: Iqtisod-moliya. 2016.