MARKAZIY OSIYO MADANYATI RIVOJLANISHIDA
ZARDUSHTIYLIKNING O‘RNI
Reja:
1. Zardushtiylikning paydo bo`lishi
2.Zardushtiylik ta`limoti
3.Zardushtiylik tamoyillari va marosimlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1
1. Zardushtiylikning paydo bo`lishi
Xorazmda o`troq hayot undan ham birmuncha oldin yuzaga kelgan, davlat uning
mahsuli tarzida tashkil topgan. Bu haqda bundan tahminan 3 ming yil avval yaratilgan
«Avesto»ning qo`lyozmasi binobarin yozma tarixning ilk debochasi ishonchli dalolat
bergan. «Bu nodir kitob, deb yozgan edilar, I.A.Karimov, bundan XXX asrlar
muqaddam ikkidaryo oralig`ida mana shu muqaddas zamin umrguzorlik qilgan
ajdodlarimizni biz avlodlarga qoldirgan ma`naviy, tarixiy merosidir»3. Yurtboshimiz
«Avesto» Xorazmdek qadimiy o`lkada buyuk davlat, boy ma`naviyat qimmatli
madaniyat bo`lganligini hech kim inkor eta olmasligini ham ta`kidlagan.
Xulosa shuki, Zardushtiylik eradan avvalgi 7-6 asrlarga xos bo`lgan din sifatida undan
oldingi urug` qabilachilik dinlari negizida paydo bo`lgan yakka xudolik dini bo`lgan.
U to 7-9 asrlargacha turli shaklda davom etib, so`ng o`rnini islom egalladi. U
dastavval Xorazm vohasida shakllanib, yaqin va o`rta Sharqqacha tarqalib, ayrim
qoldiqlari haligacha saqlanib kelmoqda. Vujudga kelishi. Zardushtiylik mil. av. III-II
ming yilliklarda Markaziy Osiyoda vujudga kelgan dindir. Zardushtiylik vahy orqali
e`lon qilingan jahon dinlarining eng qadimiysidir. U insoniyatga boshqa barcha
dinlarga nisbatan bevosita va bilvosita eng ko`p ta`sir o`tkazgan dindir. Insoniyat
tarixida har bir kishi utsidan ilohiy hukm amalga oshirilishi, jannat va jahannam,
qiyomat-qoyim, unda tanalarning qayta tirilishi, tana va ruh qayta birlashib mangu
yashashi haqida birinchi bor shu din doirasida fikr yuritildi. Keyingi asrlarda bu
g`oyalar yahudiylik, xritsianlik va boshqa dinlar tarafidan o`zlashtirildi. Aytib o`tish
joizki, ushbu din paydo bo`lgan davr va uning vatani
2
talqin etiladi. Zardushtiylik yana «Behdin», ya`ni «Eng yaxshi din» deb ham
ulug`langan. Uning ta`limotiga ko`ra, barcha ezgu borliq Mazdaning irodasi bilan
yaratilgan. «Mazda» so`zi oldiga ulug`lash ma`nosini anglatuvchi «Axura» qo`shilib,
zardushtiylikning ilohiyati
3
keladi. Avestoda Axura-Mazda tomonidan yaratilgan «Barakot va najot» sohibi bo`lgan
bir qator mamlakatlar zikr etiladi va ularning eng birinchisi, «dunyoda hech narsa
chiroyiga teng kela olmas Airyanem-Vayeja», keyin esa «odamlar va chorva podalariga
mo`l» Sug`d (So`g`d), «qudratli va muqaddas» Mouru (Marv), «baland ko`tarilgan
bayroqlar mamlakati» Baxdi (Baqtriya) zikr etiladi.
Axuramazdaning rasmiy tus olishiga qadar uning Zardusht orqali vahiy qilingan
ilohiy xabarlari Turon va Eron zamini xalqlari orasida asrlar davomida turli diniy
marosimlar, duolar, madhlar, sura va oyatlar sifatida yig’ila boshlagan. Bular
Zardushtning o’limidan keyin muqaddas kitobga to’plangan va bu kitob «Avesto» deb
atalgan (o’rnatilgan, qat’iy qilib belgilangan qonun-qoidalar)1. «Avesto» haqida buyuk
olim Abu Rayhon Beruniy-ning «O’tmish xalqlardan qolgan yodgorliklar» nomli
asarida yozib qoldirilgan. Jumladan, bu asardagi quyidagi fikrlar diqqatga sazovordir:
«Podshoh Doro ibn Doro xazinasida 12 ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir
nusxasi bor yedi. Iskandar (A.Makedonskiy) otashxonalarni vayron qilib, ularda xizmat
yetuvchilarni o’ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun Avestoning
beshdan uchi yuqolib ketdi». Binobarin, «Avesto» A.Maksdonskiyning Osiyoga qilgan
harbiy yurishlariga qadar mavjud edi. «Avesto» A.Makedonskiy hukmronligi tugagach,
miloddan avvalgi 25Oyilda arshohiylar davrida yana tiklana boshlangan va yangi
matnlar bilan to’ldirilgan. Milodning PT asrida esa sosoniylar podshosi Shopur I
davrida kitob holatiga keltiril-gan. «Avesto»ning tiklangan kitoblaridan 3 tasi asl tilida,
bittasi eesa pahlaviy tilida tiklangan.Ularning arab bosqinchilari tomonidan istilo
etilishi va Islom dinining tarqalishi natijasida zardushtiylik dini, uning muqaddas kitobi
«Avesto» qattiq ta’qibga olingan. Natijada Eron zardushtiylaridan bir qismi sharqiy
o’lkalarga, xususan, Hindistonga ko’chib ketib jon saqlaganlar. Ularning avlodlari
hozirgi kunda Hindistonning Bombay va Gujarot viloyatlarida zardushtiylikni saqlab
kelayotirlar. Ular forslar (ba’zi adabiyotlarda parslar) deb ataladi. Ular nafaqat
zardushtiylikni, ayni paytda uning muqaddas kitobi «Avesto»ni ham saqlab
4
kelmoqdalar. Biroq, «Avesto» to’la saqlanmagan. Uning 21 kitobidan diniy marosimlar
uchun eng zarur deb hisoblangan, odatda, asosan, diniy jamoalarda yod olinadigan
qismlarigina saqlangan, xolos.
Biz yuqorida Avestoning tiklangan kitoblari haqida qayd yetib o’tgan edik. Bu
tiklangan (4 ta kitob) kitoblarning birinchisi «Vadovdot» (Devlarga qarshi qonun) deb
ataladi. U 22 bob bo’lib, asosan Zardusht bilan Axuramazdaning savol-javoblari va
muloqotlaridan iborat. Ikkinchi kitob «Yosin» deb ataladi va uning mazmunini asosan
Zardushtning xatlari (nomalari) yoki gatlari tashkil etadi. U 72 «Ha», ya’ni bashoratdan
iboratdir. Birinchi bashoratda tabiat va halolliklar hukmdori, hamma narsani biladigan
va hamma narsaga qodir Axuramazdaning vahiylari haqligiga iymon keltirishga doir
duolar mavjuddir. «Avesto»ning uchinchi kitobi «Visporat» deb nomlangan. U 24
bobdan iborat bulib, olamni bilishga doir pand-nasihatlardan iboratdir. Uni ibodat
nomozlari yig’indisi ham deyishadi. U ayni paytda «Yosin»ga qo’shimcha hisoblanadi.
To’rtinchi kitob «Bundaxash» deb atalib, u qadimiy eron tilida — pahlaviy tilida
yozilgan. U xudoni zolim kuchlarga qarshi kurashda ulug’lovchi o’ziga xos qadimiy
qo’shiqlardan iborat, qo’shiqlari 22 tadir. «Avesto» haqida eng muhim manba IX asrga
oid «Denkard (Din amallari) asaridir, Unda «Avesto»ning 21 kitobi to’la ta’riflab
berilgan. Bu ta’ riflar: savobli ishlar yo’riqnomasi; diniy marosimlar va rasm-rusumlar
qoidasi; zardushtiylik ta’-limoti asoslari; dunyoning Axuramazda tomonidan
yaratilishi; oxirat kuni va undagi hisob-kitob; falakiyot; ijtimoiy-huquqiy qonun-
qoidalar; Zardushtning tug’ilishi va bolaligi; haq yo’lini tutishi; jamiyat a’zolarining
haq-huquqlari; devlar, jinlar kabi yovuz kuchlarga qarshi o’qiladigan duolar, amallar
va boshqalardan iboratdir. Zardushtiylik dini haqida ingliz olimi Dj. Buger, fransuz
olimi A.Dyupperon juda qimmatli ma’lumotlar qoldirgan. Masalan, A.Dyupperon 1755
yilda Hindistonga ilmiy safar qilib, u yerdagi zardushtiylar orasida 3 yil yashagan,
ularning ibodatlari, urf-odatlarini yaxshi o’rgangan va «Avesto»ni fransuz tiliga tarjima
qilgan. 3 jildlik tarjima 1771 yilda nashr yetilgan. Ayni paytda shuni ham ta’kidlash
5
joizki, olimlarimizning fikricha, «Avesto» G’arbiy Evropa, Eron va Hindiston tillari
orqali bizga yetib kelgani uchun undagi nomlar, terminlar aksariyat hollarda asliga
to’g’ri kelmaydi. «Avesto»dagi turkona jihatlar kam qolgan.
Bu dinning ta’limotiga ko’ra, xudo Axuramazda «Oliy ibtido»dir. U hamma
mavjudotni yaratuvchi va boshqaruvchi Oliy ruh. Uning na xotini, na farzand-lari bor.
Axuramazdaning 6 nafar eng yaqin yordamchisi bo’lgan. Bular — Vohu Manah (ezgu
fikr) poda va chorvani boshqargan; Asha Vahishta (yuksak haqiqat) olovni boshqargan;
Xshatra Varьya (munosib qudrat, hokimiyat) ma’danlarni boshqargan; Siyenta Armati
(muqaddas itoat) erni boshqargan; Xarvatat (salomat-lik) suvlarni boshqargan;
Amyeryetat (mangulik) o’simliklar dunyosini boshqargan. Axuramazda butun
mavjudlikning ikki oliy ibtidosi — ezgulik va yovuzlik haqida vahiy qiladi. Bir-biriga
qarama-qarshi bo’lgan bu kuchlar har doim birgalikda mavjud bo’lib, ular hayot va
o’lim, osmon va jahannam ma’nolarini anglatadi. Jahannam hayotning eng yomon
onlaridir. Osmon esa ruhning eng yuksak holati sifatida gavdalanadi. Borliqdagi
yovuzlik va nomukammallik narsalar va hodisalarning mohiyatidan kelib chiqadi.
Ularni bartaraf etish esa, istiqboldagi ish bo’lib, imonli kishilar bu jarayonda faollik
kursatishga da’vat etiladi. Ular Axuramazda yuborgan qonunlar, tartibotlar, o’git-
nasihatlarga amal qilsalar, ezgulik, yovuzlik ustidan tantana qilib boraveradi.
Olam qarama-qarshilik kurashi asosida qurilgan. Bu hol jismoniy narsalarda yorug’lik
va zulmat; tirik tabiatda hayot va o’lim; ma’naviy olamda ezgulik va yovuzlik; ijtimoiy
hayotda esa adolatli qonunlar bilan qonunsizliklar o’rtasidagi kurashlarda o’z ifodasini
topgan,Din ezgulikni qaror toptirish ruhi bilan yovuzlik o’rtasidagi kurashga
asoslanadi. Axuramazda ezgulikni vujudga keltiraveradi, yovuzlik ruhi bo’lgan
Axriman esa unga qarshi kurashib odamlarni yomon ishlarga boshlayveradi.
Ezgulik va yovuzlik o’rtasidagi doimiy kurashda oraliq yo’l yo’q, shuning uchun
har bir odam bu kurashning u yoki bu tomonida ishtirok etishga majbur. Shuning uchun
6
dindorlikda iymon-e’tiqod barkamollik nishonasi sifatida muhim o’rin tutadi, u
odamlarga ezgulikni yovuzlikdan farqlash imkonini beradi. Iymon-e’tiqodli odam
albatta ezgulik tarafida turadi. Zardushtiylik iymoni 3 tayanchga — fikrlar sofligaga;
so’zning sobitligiga; amaldorlarning insoniyligiga asoslanadi.Odamlar o’z istaklarida
xolis bo’lishlari; bir-birlari bilan murosa qilib yashashlari; qonunsiz ishlardan uzlarini
tiyishlari lozim.Bergan so’zning ustidan chiqish, unga sodiq qolish, savdo-sotiqda
shartnomalariga qat’iy rioya qilish, qarzni vaqtida to’lash, aldamchilik va xiyonatdan
xoli bo’lish kabilar iymonlilik alomatlaridir.
Zardushtiylik ta’limotida tuproq, suv, havo va olov muqaddaslashtirilgan. Tuproq,
suv, havoni bulg’ash, ifloslantirish eng og’ir gunohdir. SHuning uchun ham marhumlar
erni, suvni, havoni zaharlab qo’ymasin deb, ularning jasadlari maxsus idishlarda
ko’milgan. Zardushtiylik ta’limoticha, bu borliq, dunyo odam uchun sinov maydonidir.
Zardushtiylik ta’limotida Odam Ato haqidagi fikrlar o’ziga xosligi bilan ajralib turadi.
U Iyim nomi bilan atalgan bu dinda. Insoniyat Iyim podsho bo’lgan davrlarda baxt-
saodat makonida kasallik va o’lim ko’rmay yashagan. Iyim odamlarni, hayvon va
qushlarni parvarishlagan, Yer yuzida qizil shu’lali olovni ko’paytirgan va 900 yil umr
kurgan. Axuramazda Iyimga oltin nayza bilan oltin qamchi sovg’a qilgan. Yer odamlar
yashashi uchun torlik qilib qolganida, Iyim nayzani erga suqib, xudodan uni
kengaytirishni suragan va bunga erishgan. Axuramazda Iyimga muzlik davri
kelayotganining xabarini bergan va bu ofatning oldini olishni aytgan. Iyim maxsus uy
qurib, hamma hayvon va usimliklarning eng yaxshi: zoti hamda navidan bir juftdan
saqlab qolgan. Iyim qanchalik jasorat ko’rsatmasin, u o’z imkoniyatlariga ortiqcha baho
beradi, mag’rurlanib ketadi: va xudo man etgan ne’mat — qoramol go’shtini yeb
quyadi. Oqibatda u xudoning qarg’ishiga uchraydi, endi odamzot abadiylikdan mahrum
bo’ladi. Endi odamzot tiriklik tavshishlariga, ya’ni yeb-ichish zaruriyatiga, kasallik va
o’limga yuzma-yuz bo’ladi. Axriman Axuramazda tanidan ajralib chiqib yovuzliklar
yaratishga tutinadi. Endi odamzot hayotining birinchi davri tugab, ikkinchi davri
7
boshlanadi. Bu davrda dunyo azaliy ezgulik bag’riga qaytarilishi uchun kurash
boshlanadi. Dunyoni azaliy ezgulik bag’riga qaytarishning birdan-bir yo’li esa pok
hayot; halol mehnat; yaratuvchanlik; yovuzlikni qalbdan chiqarib tashlash; iymonli-
e’tiqodli bo’lish; miskinlarga yordam berish; yaxshi niyat va yaxshi so’zdir.
Ikkinchi davr Zardusht faoliyati va uning diniy islohoti bilan bog’liq bo’lib, u din va
iymon uchun beomon kurashdan iboratdir. 3000 yillik kurashdan so’ng Zardusht
farzandi boshchiligida dunyoda osoyishtalik va farovonlik davri yuzaga keladi,
yovuzlik timsoli bo’lgan dev — Axriman yengiladi.
Uchinchi davrda qiyomat-qoyim boshlanadi va uliklar tirilib, xudo huzuriga o’z
qilmishlari haqida hisob bergani borishadi. Hamma ishlardan xabardor bulgan va
hisob-kitob qilgan xudoni aldab bo’lmaydi.
Zardushtiylik ta’limotiga ko’ra, odam o’lganidan so’ng, uning joni 3 kun davomida
tanada turadi, 4-kuni o’z mahrami — go’zal qiz qiyofasidagi farishta yo’lboshchiligida
narigi dunyodagi «Chinvot» (qil ko’prik) degan ko’prikdan o’tishi kerak. Ezgu ishlar
qilgan odamlar uchun bu ko’prik kengaygan holda turadi, ular undan bemalol o’tib,
jonlari abadiy rohat-farogatda ketadi va oxiratda, o’liklar tiriladigan kunda o’z
tanalariga kirishni kutib yotadilar. yovuz ishlar bilan shug’ullanganlarga esa «Chinvot»
ko’prigi qilday torayadi va ular jahannam azoblariga mahkum bo’ladilar. Yaxshilar
yana o’z tanalaidda yashashni davom ettiradilar. Odamlar dunyoga har 3 ming yilda
qaytib turadilar.Bugungi kunda Zardushtiylikka e’tiqod qiluvchi aholi Hindistonning
Bombay, Gujarot shtatlarida, shuningdek, kam sonli bo’lsada Eronda yashaydi.
2.Zardushtiylik ta`limoti
8
Zardushtiylik ta`limoti Markaziy Osiyoda ibtidoiy davrda mavjud bo`lgan tabiat
kuchlarini ilohiylashtiruvchi e`tiqodlarga (Markaziy Osiyo qadimgi aholisining «yeski
dini»ga) nisbatan monoteitsik ta`limotdir. U behuda qon to`kuvchi qurbonliklar, harbiy
to`qnashuvlar, bosqinchilik urushlarini qoralab, o`troq, osoyishta hayot kechirishga,
mehnatga, dehqonchilik, chorvachilik bilan shug`ullanishga da`vat etadi. Moddiy
hayotni yaxshilashga urinishni yovuzlikka qarshi kurash deb hisoblaydi. Zardushtiylik
dinida qo`riq yer ochib, uni bog`u rog`ga aylantirgan odam ilohiyot rahmatiga
uchraydi. Aksincha, bog`lar, ekinzorlarni, sug`orish inshootlarini buzganlar katta
gunohga qoladilar. Zardusht insonlarga tinch-totuv yashashni, halol mehnat qilishni
o`rgatmoqchi bo`ladi. Bunga ko`ra insonning bu dunyodagi hayotiga yarasha narigi
dunyodagi taqdiri ham bo`lajak, har bir inson o`lgandan so`ng o`zining bu dunyodagi
qilmishiga yarasha abadiy rohat
9
Ozarbayjon, Eron va Kichik Osiyo xalqlari unga e`tiqod qilganlar. Eronda Sosoniylar
sulolasi hukmronligi davrida uning muqaddas kitobi Avesto ruhoniylar tomonidan
og`zaki rivoyatdan yig`ilib, birinchi marta kitob shakliga keltirilgan. Ayrim qismlariga,
ayniqsa «Videvdat» bo`limiga o`zgartirishlar kiritilib, qayta ishlangan. VIII asrda
O`rta Osiyoga islom dini kirib kelib, keng tarqalguniga qadar zardushtiylik mahalliy
xalqlarning asosiy dini hisoblangan. Buni, jumladan, arxeologik tadqiqotlar isbotlaydi.
Hozirgi kunda zardushtiylikka e`tiqod qiluvchi diniy jamoalar mavjud. Ular
Hinditsonning Mumbay (Bombey, G`ujarot shtatlarida; 115 ming kishiga yaqin),
Pokitson, Shri Lanka, Buyuk Britaniya, Kanada, AQSH, Avsraliya va Eronning
(Tehronda 19 ming kishidan ortiq) ba`zi chekka viloyatlarida saqlanib qolgan. Eron
Islom Respublikasida zardushtiylik diniga e`tiqod qilish qonun tomonidan ruxsat
etilgan. Mumbayda zardushtiylarning madaniy markazi Koma nomidagi insitut faoliyat
olib boradi. Undan tashqari Mumbayda homiy Dxalla raisligida dunyo zardushtiylari
madaniyati fondi ishlab turibdi. 1960 yilda zardushtiylarning I umumjahon kongressi
Tehronda o`tkazildi. Keyingi kongresslar Boybeyda o`tkazildi.
Bu dinning ta’limotiga ko’ra, xudo Axuramazda «Oliy ibtido»dir. U hamma
mavjudotni yaratuvchi va boshqaruvchi Oliy ruh. Uning na xotini, na farzand-lari bor.
Axuramazdaning 6 nafar yeng yaqin erdamchisi bulgan. Bular — Vohu Manah (yezgu
fikr) poda va chorvani boshqargan; Asha Vahishta (yuksak haqikat) olovni boshqargan;
Xshatra Varьya (munosib qudrat, hokimiyat) ma’danlarni boshqargan; Siyenta Armati
(muqaddas itoat) erni boshqargan; Xarvatat (salomat-lik) suvlarni boshqargan;
Amyeryetat
(mangulik)
usim-liklar
dunbsini
boshqargan.
Axuramazda butun mavjudlikning ikki oliy ibti-dosi — yezgulik va yovuzlik haqida
vahiy qiladi. Bir-biriga qarama-qarshi bulgan bu kuchlar har doim bir-galikda mavjud
bulib, ular hayot va o’lim, osmon va jahannam ma’nolarini anglatadi. Jahannam
haetning yeng yomon onlaridir. Osmon yesa ruhning yeng yuksak holati sifatida
gavdalanadi. Borliqdagi yovuzlik va nomukammallik narsalar va hodisalarning
10
mohiyatidan kelib chiqadi. Ularni bartaraf yetish yesa, istiqboldagi ish bulib, imonli
kishilar bu jarayonda faollik kursatishga da’vat yetiladi. Ular Axuramazda yuborgan
qonunlar, tartibotlar, ugit-nasihatlarga amal qilsalar, yezgulik evuzlik ustidan tantana
qilib boraveradi. Olam qarama-qarshilik kurashi asosida qurilgan. Bu hol jismoniy
narsalarda yoruG’lik va zulmat; ti-rik tabiatda haet va o’lim; ma’naviy olamda yezgulik
va yovuzlik; ijtimoiy haetda yesa adolatli qonunlar bilan qonunsizliklar urtasidagi
kurashlarda uz ifodasini topgan, Din yezgulikni qaror toptirish ruhi bilan evuz-lik
urtasidagi kurashga asoslanadi. Axuramazda yezgu-likni vujudga keltiraveradi,
yovuzlik ruhi bulgan Ax-riman yesa unga qarshi kurashib odamlarni emon ishlar-ga
boshlayveradi. Ezgulik va evuzlik urtasidagi doimiy kurashda oraliq yul yo’q, shuning
uchun har bir odam bu kurash-ning u eki bu tomonida ishtirok yetishga majbur.
SHuning uchun dindorliqda iymon-ye’tiqod barkamollik nishonasi sifatida muhim urin
tutadi, u odamlarga yezgulikni yovuzlikdan farqyaash imkonini beradi. Iymon-
ye’tiqodli odam albagga yezgulik tarafida tu-radi. Zardushtiylik iymoni 3 tayanchga —
fikrlar sof-ligaga; suzning sobitligiga; amaldorlarning insoniyligiga — asoslanadi.
Odamlar uz istaklarida xolis bulishlari; bir-birlari bilan murosa qilib yashashlari;
qonunsiz ishlardan uzlarini tiyishlari lozim. Bergan so’zning ustidan chiqish, unga
sodiq qolish, savdo-sotiqda shartnomalariga qat’iy rioya qilish, qarzni vaqtida tulash,
aldamchilik
va
xiyonatdan
xoli
bulish
kabilar
iymonlilik
alomatlaridir.
Zardushtiylik ta’limotida tuproq, suv, havo va olov muqaddaslashtirilgan. Tuproq,
suv, havoni bul-G’ash, ifloslantirish yeng ogir gunohdir. SHuning uchun ham
marhumlar erni, suvni, havoni zaharlab quymasin deb, ularning jasadlari maxsus
idishlarda kumilgan. Erga yaxshi. soglom uruG’lar sepishdan ortiq savob ish yo’q. Ekin
yekish erdagi yovuzliklarga barham berish, demakdir.
Zardushtiylik ta’limoticha, bu borliq, dunyo odam uchun sinov maydonidir.
Zardushtiylik ta’limotida Odam Ato haqidagi fikrlar o’ziga xosligi bilan ajralib turadi.
U Iyim nomi bilan atalgan bu dinda. Insoniyat Iyim podsho bulgan davrlarda baxt-
11
saodat makonida kasal-lik va ulim kurmay yashagan. Iyim odamlarni, hay-von va
qushlarni parvarishlagan, Er yuzida qizil shu’lali olovni kupaytirgan va 900 yil umr
kurgan. Axuramazda Iyimga oltin nayza bilan oltin qamchi sovG’a qilgan. Er odamlar
yashashi uchun torlik qilib qolganida, Iyim nayzani erga suqib, xudodan uni
kengaytirishni so’ragan va bunga erishgan. Axuramazda Iyimga muzlik davri
kelayotganining xabariri bergan va bu ofatning oldini olishni aytgan. Iyrm maxsus uy
qurib, hamma hayvon va usimliklarning yeng yaxshi: zoti hamda navidan bir juftdan
saqlab qolgan. Iyim qanchalik jasorat ko’rsatmasin, u o’zga ortiqcha baho beradi,
mag’rurlanib ketadi: va xudo man yetgan ne’mat — qoramol g’shtini eb quyadi.
Oqibatda u xudoning qarg’ishiga uchraydi, yendi odam-zot abadiylikdan mahrum
buladi. Endi odamzot tiriklik tavshishlariga, ya’ni eb-ichish zaruriyatiga, kasallik va
o’limga yuzma-yuz bo’ladi. Axriman Axuramaz-da tanidan ajralib chiqib evuzliklar
yaratishga tutiladi. Endi odamzot habtining birinchi davri tugab, ikkinchi davri
boshlanadi. Bu davrda dunyo azaliy yezgulik bag’riga qaytarilishi uchun kurash
boshlanadi. Dunbni azaliy yezgulik baG’riga qaytarishning bir-dan-bir yuli yesa pok
hayot; halol mehnat; yaratuvta-lik; evuzlikni qalbdan chiqarib tashlash; iymonl^-
ye’tiqodli bulish; miskinlarga erdam berish; yaxshi niyat va yaxshi so’zdir.
Ikkinchi davr Zardusht faoliyati va uning diniy islohoti bilan boG’liq bulib, u din va
iymon uchun beomon kurashdan iboratdir. 3000 yillik kurashdan sung Zardusht
farzandi boshchiligida duneda osoyish-talik va farovonlik davri yuzaga keladi, yovuzlik
timsoli bo’lgan dev — Axriman engiladi.
Uchinchi davrda qiymat-qoyim boshlanadi va ulik-lar tirilib, xudo huzuriga o’z
qilmishlari haqida hisob bergani borishadi. Hamma ishlardan xabar-dor bulgan va
hisob-kitob qilgan xudoni aldab bulmaydi.
Zardushtiylik ta’limotiga kura, odam o’lganidan sung, uning joni 3 kun davomida
tanada turadi, 4-kuni o’z mahrami — guzal qiz qiefasidagi farishta yulboshchiligida
12
narigi dunedagi «CHinvot» (qil kulrik) degan kuprikdan o’tishi kerak. YEzgu ishlar
hilgan odamlar uchun bu kuprik kengaygan holda tura-di, ular undan bemalol utib,
jonlari abadiy rohat-farogatda ketadi va oxiratda, o’liklar tiriladigan kunda uz
tanalariga kirishni kutib etadilar. Evuz rshshar bilan shugullanganlarga yesa «CHinvot»
ko’prigi qilday torayadi va ular jahannam azoblariga mahkum buladilar.
Yaxshilar yana uz tanalarmda yashashni davom yettiradi-lar. Odamlar dunyoga
har 3 ming yilda qaytib turadilar.Bugungi kunda Zardushtiylikka ye’tiqod qiluvchi
adoli Hindistonning Bombay, Gujarot shtatlarida, shuningdek, kam sonli bulsa-da
Eronda yashaydi.
3.Zardushtiylik tamoyillari va marosimlari
13
Asosiy axloqiy talab hayotni saqlab qolish va yovuzlik bilan kurashish. Oziq-ovqat
cheklovlari yo'q. Marosim boshlash bola 7 yoki 10 yoshga to'lganda amalga oshiriladi.
Qurbonlik marosimida zardushtiylar qurbonlik olovi oldida xaoma ichishlari va duo
so‘zlarini aytishlari kerak edi. Olovni saqlash uchun ibodatxonalar qurilgan. Bu
ibodatxonalarda olov doimo yonib turishi kerak edi. Kuniga besh mahal
ovqatlantiriladi, duolar o‘qiladi. Tadqiqotchilar islomdagi 5 vaqt namoz zardushtiylik
dinidan olingan deb hisoblashadi. Dafn etish marosimi ta'limotning asoslari bilan
bog'liq edi. Qadimgi eroniylar o'lik jasad tabiatning elementlarini harom qiladi, deb
ishonishgan, shuning uchun dafn qilish uchun baland minoralar qurilgan. Sukunat
minoralari... Odam o'layotgan paytda uning tanasiga kuniga besh marta it olib kelingan.
Itning marhumga birinchi yaqinlashganidan so'ng, xonaga olov keltirildi, marhumni
Sukunat minorasiga olib borganidan keyin uch kun yonib ketdi. Jasadni olib tashlash
kunduzi amalga oshirilishi kerak edi. Minora yalang'och jasadlar yotqizilgan uchta
doira bilan tugadi: birinchisida - erkaklar, ikkinchisida - ayollar, uchinchisida - bolalar.
Minora atrofida uya qurgan tulporlar bir necha soat suyaklarni kemirib, suyaklar qurib
qolgach, uloqtirib yuborilgan. Marhumning ruhi O'liklar Shohligiga etib boradi va
to'rtinchi kuni Xudoning hukmi oldida paydo bo'ladi, deb ishonishgan. Zardushtiylarda
ham mavsumiy bayramlar bo‘lgan. Eng tantanali bayram - Yangi yil... U bahorgi
tengkunlik kuni - 21 martda nishonlanadi. Har qanday dinni tushunish uchun uning
kelib chiqishi va shakllanish shartlarini hisobga olish kerak. Zardushtiylik nafaqat
qadimgi din, balki dunyodagi eng keng tarqalgan dinlarga ta'sir ko'rsatgan din ekanligi
bilan qiziq.
Janubi-g‘arbiy Eron va Hindistonning g‘arbiy sohillarida tabiat kuchlariga sig‘inish
asosida vujudga kelgan zardushtiylik tarixiy manbalarda ma’lum bo‘lganidan ancha
oldin paydo bo‘lgan va shuning uchun bu dinning qadimiyligini uning urf-odatlarini
tahlil qilish orqaligina baholash mumkin. ibodat usullari va boshqalar. Lekin shu narsa
uni sirli qiladi, bu dinda ko‘plab hal etilmagan savollarni qoldiradi va u hanuz mavjud
14
bo‘lishiga qaramay, bugungi zardushtiylik qadimgi hind-eron qabilalarining dinidan
farq qiladi. O'qilgan ibodat matni ko'pchilik imonlilar uchun tushunarsiz bo'lib,
marosim tomoni eng mayda detallarigacha ishlab chiqilganligi uning chuqur ildizlari
va avloddan-avlodga mustahkam davomiyligi haqida gapirish mumkin. Bir kishi
tomonidan asos solingan e'tiqodlar asrlar davomida qanday o'tib, o'z mohiyatiga ko'ra
deyarli buzilmaganligi haqida hayron bo'lish mumkin. Ehtimol, dinning sofligi uning
xususiyatlarini boshqa diniy oqimlar tomonidan o'zlashtirilishi tufayli saqlanib qolgan.
Biroq bu asarni yozishda zardushtiylik haqidagi faqat ruscha nashrlardan foydalanish
muhim rol o‘ynadi. Boshqa, asosan, Yevropa tillarida ko'proq asarlar yozilgan. Shuning
uchun material rus nashrlari va tarjimalaridan imkon qadar ko'proq olindi.Ba'zi
tadqiqotchilar bu dinni turli davrlarga bo'lish zarurligini ta'kidlaydilar: Zardushtdan
oldin go'yoki mazdoiylik dini bo'lgan, Zardusht davrida va undan biroz keyin
zardushtiylik mavjud bo'lgan va hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Parsizm. Qanday
bo'lmasin, biz bu qadar ahamiyatsiz tafsilotlarga kirmaymiz, chunki din aslida
xalqlardan biri bo'lgan, faqat turli vaqtlarda. Biz uchun ularning o'zgarishlari
ahamiyatsiz.
Biroq,
men
ushbu
bo'linishning
sababini
bo'limda
tushuntiraman. Avesta", bu erda men asosiy muqaddas hujjatning shakllanishi va uning
talqinlari haqida gapiraman.
Ba'zi tadqiqotchilar Zaratushtra haqida faqat payg'ambar sifatida gapirib, uning
islohotchi sifatidagi diniy taqdirini unutishadi. Ushbu ishda men bu fikrni
tasdiqlamayman yoki rad etmayman, chunki ishning maqsadi Zaratushtraning shaxsini
va uning ta'limotini imkon qadar ko'proq yoritishdir. Shuningdek, men taqqoslash va
taxminlardan voz kechishga harakat qilaman, faqat ba'zi mumkin bo'lgan versiyalarni
eslab o'taman. Bu ishimdan asosiy maqsad zardushtiylikni dunyoning boshqa dinlari
uchun asos bo‘lib qolgan din sifatida tanishtirish va tadqiq qilishni qo‘ydim.
Materiallarni o‘rganar ekanman, dinning doimiyligi, ya’ni vaqtdan qat’i nazar,
dolzarbligi meni hayratga soldi. Ushbu ishda men bu din odamlarga qanday ta'sir
15
qilishini aniqlashga qaror qildim. Uning dunyoqarashi, asoslari, urf-odatlari, odamlarni
unga ishonishiga nima majbur qiladi. Bu dinning tarafdorlari bo'lgan parslar haqida
gapirish mumkin, lekin dinning kelib chiqishini bilmasdan turib tushunish mumkinmi?
Axir, Injilni o'rganayotgan barcha masihiylar, birinchi navbatda, Masihning hayotini,
keyin esa uning ta'limotlarini o'rgatishadi. "bobda Avesta“Men manbalar, ularning
muallifligi va yozilganlarning haqqoniyligini tushunish uchun bu dinga ilmiy nuqtai
nazardan yondashdim.Chunki bu masala boʻyicha tarixchi-tadqiqotchi sifatida men oʻz
ishimda tom maʼnodagi avesto gʻoyasiga tayanib boʻlmasdim. , masalan, dunyoning
kelib chiqishi haqida.Zardusht Buyuk payg'ambar Zaratushtning kelib chiqishi
hozirgacha noma'lum. Uning tug'ilgan vaqti va joyi ham noma'lum. Uning hayoti va
ijodi haqida afsona va rivoyatlar ko‘payib ketgan. Zardusht haqida gapirganda, uning
ismining Zaratushtra, Zaratushtra, Zardusht kabi boshqa shakllari tez-tez uchrab
turishini aniqlashtirish zarur. Ismni talqin qilishdagi bunday nomuvofiqliklar turli
xalqlar orasida turli xil imlolar bilan bog'liq. Bobil, yunon va eron manbalarida bu nom
turlicha talaffuz qilinadi. Ammo ismning kelib chiqishi qiziq: "Zarathushtra nomi
umumiy eron nomini ifodalaydi, ikkinchi qismi - ushtra - "tuya" (tojik shoutur) degan
ma'noni anglatadi), birinchisi haqida turli xil fikrlar mavjud (" sariq "," Qadimgi ","
quvuvchi "). Demak, Zaratushtra taxminan "eski tuyaga ega" degan ma'noni anglatadi,
ya'ni afsonaviy ilohiy shaxsga berilishi qiyin bo'lgan oddiy dehqon nomi." Boshqa
tomondan, bolalarni yovuz ruhlardan himoya qilish uchun bunday noaniq ismlar
berilgan. Bundan tashqari, o'sha davrdagi ko'plab eron nomlari hayvonlar nomidan
kelib chiqqan. Masalan, aspa - ot (ismlar Vishtaspa, Porushaspa va boshqalar). Boshqa
talqinlarni taxmin qilish mumkin, masalan, "aster" - yulduz. Shu nuqtai nazardan,
hamma narsa keskin o'zgaradi. "Anketil Dyuperronning versiyasiga ko'ra," sariq "oltin"
deb tarjima qilingan va ikkinchi ildiz "ushtra" emas, balki" Tishtriya. "Aryanlar
yulduzni Sirius deb atashgan. Va faqat shu nomga loyiq deb hisoblanadi. payg'ambar -
Oltin Sirius. Dastlab Zardusht ghatlar - o'zi tomonidan yaratilgan madhiyalar bilan
mashhur edi. Ulardan o'n ettitasi bor - ilhomlangan, Xudoga bag'ishlangan va murojaat
16
qilingan. Qadimgi she'riy shakl tufayli, Ghatlarning dekodlanishi oxirigacha noaniq
bo'lib qolmoqda. Gʻatlarning noaniqliklari Sisoniylar davrida allaqachon pahlaviy tilida
yozilgan “Avesto”da ozmi-koʻpmi ochib berilgan.
Zardushtning oʻzi gʻatlarda yangi eʼtiqod voizi, professional ruhoniy, kurashuvchi
va iztirob chekuvchi shaxs sifatida namoyon boʻladi. “Avesto”ning keyingi qismlarida
u Spitamaning kambag‘al oilasidan chiqqanligi, otasining ismi Pourushaspa, onasi
Dugdova ekani aytiladi. Zardusht uylangan va ikki qizi bor edi. U boy emas edi. G'atlar
ma'lum bir kishining unga bitta tuya va o'nta ot berishga va'da qilganini eslatib o'tadi.
Boshqa bir versiyaga ko‘ra, Spitama urug‘i juda boy bo‘lgan, deyiladi.Zardusht bir
vaqtning o‘zida ham ruhoniy, ham payg‘ambar bo‘lgan. Uning izdoshlari undan
ta'limotlarni olishdi. Zardushtning xotini bor edi, shuning uchun ham zardushtiy
ruhoniylariga oilaviy hayot kechirishga ruxsat berilgan. Zardushtning hayot davri ham
juda noaniq - 7-asr oxiri - 6-asr boshlarida aniqlangan. Miloddan avvalgi. Xususan,
Pifagor u haqida yozadi, u Zaratushtraning o'zi bilan bir necha bor uchrashgan va
suhbatlashganini da'vo qiladi. Demak, uning tug'ilishining taxminiy vaqtiga
ishonishadi, bu, qoida tariqasida, juda shubhali. Misol uchun, Meri Boys aniq
isbotlaydiki, uning tug'ilgan kunini aynan shu davrga to'g'rilab bo'lmaydi, lekin o'z
asarlari nashrlarida har doim boshqa sanaga tayanadi. Eng so'nggi nashrda
Zardushtning tug'ilgan sanasi miloddan avvalgi 15-12 asrlar oralig'ida o'zgarib turadi.
Uning vatani noma'lum va ko'plab olimlar uchun bahsli maydondir. Biroq, Aryan
Vajning ma'lum bir hududi yashash joyi sifatida qayd etilgan, bu hali noma'lum. P.
Globa Zaratushtraning tug'ilgan joyi Rossiya ekanligini ta'kidlaydi, chunki aynan shu
erda Chelyabinsk, Orenburg viloyatlari, Boshqirdiston va Qozog'iston o'rtasidagi
dashtda arxeologik qazishmalar natijasida Arkaimning qadimiy shahri, ibodatxonasi va
rasadxonasi topilgan. Bu borada P.Globaning oʻzi shunday taʼkidlaydi: “Men Vishtaspa
qirolligi Volgadan Uralgacha boʻlgan boʻshliqni egallagan deb hisoblayman.Bular
Jigulevskiy tepaliklari, Volga togʻlari.Mahallasi boʻyicha Fransiya bilan solishtirish
17
mumkin boʻlgan katta hudud. Poytaxt saltanatning markazida, Samara viloyatidagi
Jiguli daryolarining qiyshaygan joyida edi.O'sha paytda iqlim boshqacha edi, kamroq
kontinental edi.Qirol Vishtaspa va uning bolalari vafotidan so'ng, Karapanlar yana u
erga kelib, haydab ketishdi. Lekin bu shohlik allaqachon Zaratushtra tomonidan
boshlangan edi, uning ko'plab shogirdlari u erda qolishgan ".Eron shoiri Firdavsiy
“Shohnoma” dostonida shahzoda Vishtaspaning Zaradushtrani qabul qilish syujetini
tasvirlaydi. Shuning uchun Zaratushtraning vatani masalasini yopiq deb bo'lmaydi va
aniq narsani tasdiqlab bo'lmaydi.
Zardusht oilada besh farzandning uchinchisi bo‘lib dunyoga kelgan va 15
yoshida ruhoniylik qadr-qimmatiga ega bo‘lgan. O'shanda ham u donishmand
hisoblangan. U 20 yoshida vatanini tashlab, 10 yil davomida o‘z vatanini kezib, haqiqat
izlab, odamlarning e’tiqodiga qiziqadi. Bu o'ttiz yoshida u Ahura Mazdaning o'zi va
uning tarafdorlari bilan uchrashguncha davom etdi va keyin unga vahiy keldi. U uchta
dahshatli g'ayriinsoniy sinovdan o'tdi va keyin haqiqat unga ayon bo'ldi. Shundan so‘ng
u tug‘ilib o‘sgan qishlog‘iga borib, u yerda va’z qila boshladi. zardushtiylik... Mahalliy
ruhoniylar ajablanib, g'azablanib, uni qatl qilmoqchi bo'lganlarida, mahalliy knyaz
Vishtaspa uni qo'llab-quvvatlab, uni o'limdan ozod qildi. Biroq Zardushtning ta'limotini
uning izdoshi bo'lgan o'z ukasidan boshqa hech kim qabul qilmagan. Hatto shahzoda
qarindoshlarining bosimi ostida, o'zi ishongan narsaga ishonishdan bosh tortdi. Bu esa,
zardushtiylik odatlariga ko‘ra, eng og‘ir gunohlardan biridir.
XULOSA
Xulosa kilib aytganda, o`zbek halqining dehqonchilik an`analari qadimiy tarixga ega
bo`lib bundan 3000 yil mukaddam O`rta Osiyo zaminida dehqonchilik gullab-
18
yashnagan va ajdodlarning asosiy mashg`ulotlaridan biri bo`lgan. "Avesto"da
ta`riflangan va targ`ib etilgan eng ulug` kasb dexqonchilikka oid urf-odat va
marosimlar o`zining xayotiyligi va halqchilligi bilan aloxida dikqatga sazovordir.
Ularda ijtimoiy tabaqaviy cheklanish alomatlari yo`q bo`lib tabiiy ehtiyojlar zaminida
paydo bo`lgan va umumxalq manfaatlariga xizmat qilgan. Bu urf-odat va marosimlar
tabiat bilan o`zviy bogliq mexnat jarayoni hamda turmushning muhim voqealariga
bag`ishlab nishonlangan va xalqning orzu-umidlarini ifoda etgan. Avestoning hozirgi
davr kishilari uchun ahamiyati shundaki, unda odamlar doim pokiza yurishga, badanni
toza tutishga yomon kirdikorlar qilmaslikka; har qanday yovuz niyat va haqoratli
asabbuzar so`zlarni aytmaslikka, ayollarni, jumladan qizlarni sevishga hamma sohada
mo`tadil (optimal) bo`lishga da`vat etuvchi qoida da`vat, o`gitlar bayon etilgan.
Avestoning Gat qismida odamlar halol mehnat qilishga o`z qo`li hunari bilan moddiy
ne`matni yaratishga, tayyorga ayyor, o`roqda yo`q, mashoqda yo`q xirmonda hozir,
boqimanda, tekinxo`r bo`lmaslikka, bularga yo`l qo`ymay, binoanan yashashga da`vat
etilgan. Bu da`vatlarni hozir ham foydasi katta. Xulosa shuki, Avestoda diniy
ko`rsatmalar haqidagi g`oyalar bilan birga real, dunyoviy hozir ham foydali, nasihat,
tavsiya, cheklash, ta`qiqlash, rag`batlantirishga doir o`git va da`vatlar ko`p bo`lgan.
Xulosa shuki, zardushtiylikning o`zidan keyingi barcha dinlarga salbiy ta`siridan ko`ra
ijobiy ta`siri ustun bo`lgan. Deyarli barcha dinlarga xos xususiyat bo`lgan insonlarni
yetuklikka, ma`naviyati boy, axloq-odobli bo`lib tarbiyalashga intilish zardushtiylik
dinining ham asosini tashkil qiladi. Bu ustunlik musulmonlar hayoti va faoliyatida
ayniqsa e`tiborga loyiqdir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., Sharq, 1998.
19
2.Sulaymonova F. Sharq va G`arb.—Toshkent. Fan, 2002.
3.Avesto. O`zbekcha tarjima (Asqar Mahkam tarj.) T.:2001.
4."Avesto"dan (tarj. M. Isoqov) O`zbek tili va adabiyoti jurnali, 2000. №2- 5.Abu
Rayhon Beruniy. Al-osorul-boqiya an-al qarunul-holiya.Т.:
5.H. Homidov. "Avesto" fayzlari. – Т.: 2001
7.N.Rahmonov. "Avesto"ning paydo bo`lishi. "O`zbekiston ovozi" 2001, 26.
8.N. Rahmonov. "Avesto": Zamin, vatan demakdir. - "O`zbekiston ovozi" 2001,
25 sentabr.
www.e-tarix.uz
www.ziyonet.uz
