MARKAZIY OSIYO UCHUN OB-HAVO MA’LUMOTI REJA: 1. O‘rta Osiyoga kirib keladigan sinoptik jarayonlar. 2. O‘rta Osiyoning tekislik qismi iqlimi. 3. O‘rta Osiyoning tog‘li qismi iqlimi. Qishda O‘rta Osiyoning shimoli-sharqida Osiyo maksimumi-Sibir antitsikloni, yozda juda qizib turadigan cho‘llar ustida termik depressiya vujudga keladi. YOzda quyosh O‘rta Osiyoning janubida gorizont ustidan 760 gacha ko‘tariladi, qishda Quyosh eng past turgan paytda ham tush vaqtida 280 dan pastga tushmaydi. Quyosh yoritadigan davr juda uzoq bo‘lib, u O‘rta Osiyoning barcha tekislik qismida o‘rta hisobda 1500-3000 soat davom etadi, Termizda esa 3059 soatga barobardir. O‘rta Osiyo Evrosiyo materigining markazida, okean va ochiq dengizlardan minglab kilometr uzoqlikda joylashgan tipik berk o‘lkadir. O‘rta Osiyo geografik o‘rni jihatidan asosan subtropik zonadadir. Aniqroq qilib aytganda, mo‘htadil mintaqaning subtropiklarga o‘tuvchi o‘tkinchi zonasida joylashgan. Bu o‘znavbatida iqlimini shakllanishida o‘ziga xos xususiyatlarni keltirib chiqaradi. Iqlim hosil qiluvchi omillarni, havo massalarining almashinishini ehtiborga olsak (O‘rta Osiyoda yozda issiq tropik havosi, qishda sovuq mo‘htadil mintaqa havosi bilan almashinadi) bu hududni subtropik oblastlar qatoriga qo‘shish mumkin. Qishda O‘rta Osiyoning shimoli-sharqida Osiyo maksimumi-Sibir antitsikloni, yozda juda qizib turadigan cho‘llar ustida termik depressiya vujudga keladi. Katta cho‘llar bilan azim tog‘ tizmalari bir-biriga yaqin turganligidan hududning iqlimi juda xilma-hil bo‘lishiga sabab bo‘ladi.O‘rta Osiyo iqlimi hususiyatiga ko‘ra juda quruq va issiq cho‘l, umumiy hususiyatlariga ko‘ra bir- biridan katta farq qiluvchi tog‘ va baland tog‘ iqlimlari ajratiladi. Demak, O‘rta Osiyo iqlimida uning geografik o‘rni bilan birga, atmosfera sirkulyasiyasi, relg‘ef sharoiti katta ahamiyatga ega. Umuman olganda O‘rta Osiyoning bu holatdan kelib chiqadigan iqlimi quruqligi va kontinentalligi bilan ajralib turadi. SHu o‘rinda iqlimdagi kontinentallikni sutkalik, oylik va fasliy harorat amplitudalarini katta bo‘lishi bilan tavsiflash mumkin. O‘rta Osiyoning shimol va g‘arb tomonining ochiqligi shu yo‘nalishdagi havo massalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri hududga kirib kelishi uchun sharoit yaratadi. Qishda shimoli-sharqdan kirib keluvchi Sibir (Osiyo) antitsikloni tomonidan sovuq Sibir havosi, shimoldan arktika havo massalari kirib kelib toki janubgacha etib boradi. Bu vaqtda o‘lkadagi havo harorati pasayib, qattiq knlar bir necha haftagacha cho‘zilib ketadi. Bu havo massalarida namlikning kamligi yog‘insiz ob- havoga sabab bo‘ladi. Biroq, shimol va shimoli-sharqdan kelgan havo hudud ustidagi havoni yuqoriga ko‘tarib, ulardagi namlikni yog‘inga aylanishiga sabab bo‘ladi. YOzda esa cho‘llar ustidagi past bosim natijasida arktika havosi ahyon- ahyonda bu hudsdlarga kirib kelishiga, tekislikning issiq quruq havosini bir oz namga to‘yintirib, haroratini pasaytirib ketadi. Tog‘larda bu vaqtda kuchli yog‘inlar yog‘adi. Qishda O‘rta Osiyoning janubi chegaralarida qutbiy front paydo bo‘ladi. Qutbiy front Eron territoriyasidagi iliq tropik havo massalarini O‘rta Osiyo va undan shimolroqda bo‘lgan rayonlarni egallab yotgan sovuq havoli mintaqadan ajratib turadi. Bu front zonasida shiddatli silon harakati boshlanadi. Siklonlarning iliq sektorida nam tropik havo bo‘ladi. Bu nam topik havo O‘rta Osiyoga kirib kelaganda engilligi sabali yuqoriga ko‘tarilib soviydi, uning nisbiy namligi ortib, yog‘in yog‘adi. YUqoridagi sabablarga ko‘ra, O‘rta Osiyoda eng ko‘p yog‘in O‘rta dangiz bo‘yi o‘lkalari kabi qish va bahorda, yahni siklon harakatlari kuchaygan vaqtda yog‘adi. YOzda cho‘llar nihoyatda qizib, past bosim vujudga keladi. O‘rta Osiyoga O‘rta dengizdan va Atlantika okeanidan g‘arbiy havo oqimlari kelib tursa ham, siklonning faoliyati susayib, yozgi qurg‘oqchilik boshlanadi, chunki, O‘rta Osiyoda ham janubdagi Eron cho‘llarida ham harorat taxminan bir hil bo‘ladi. Harorat bir xil bo‘lganligi uchun havodan qarama-qarshi harakat bo‘lmay, front yo‘qoladi va yog‘inlar deyarli yog‘maydi. Bu vaqtda O‘rta Osiyo tekisliklarida issiq va quruq Turon tropik havosi hosil bo‘lib, termik depressiya vujudga keladi. Tropik havo juda quruq va chang to‘zonli bo‘lib, harorati yuqoridir. YOzda haroratning bunchalik baland ko‘tarilishiga sabab hududning quyi geografik kengliklarda joylashganligidir. YOzda Quyosh O‘rta Osiyoning janubida gorizont ustidan 760 gacha ko‘tariladi, qishda Quyosh eng past turgan paytda ham tush vaqtida 280 dan pastga tushmaydi. Bundan mahlum bo‘ladiki, quyosh yoritadigan davr juda uzoq bo‘lib, u O‘rta Osiyoning barcha tekislik qismida o‘rta hisobda 1500-3000 soat davom etadi, Termizda esa 3059 soatga barobardir. Qishda kunning kalta va havoning ko‘proq bulutli bo‘lishi tufayli Quyosh yoritadigan davr yozga ancha