Markaziy Osiyoda qadimgi davr va o‘rta asrlarda jismoniy tarbiya Reja 1. Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiya. 2. Yaqin Sharq va Osiyo davlatlaridagi buyuk allomalarning jismoniy tarbiya haqida qarashlari. 3. O‘rta asrlar davrida markaziy osiyoda jismoniy tarbiya. 4. Qadimgi davrda Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiyaga oid arxeologik topilmalar va yozma manbalar. 5. “Avesto”- qadimgi yozma ma’naviy va ma’rifiy manba sifatida. Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining ta’lim-tarbiya tizimi va turmush tarzida jismoniy tarbiyaning ahamiyati. 6. Qadimgi ajdodlarimiz jismoniy tarbiyasining xususiyatlari. 7. Qadimgi O‘zbekiston xalqlarining o‘yinlari va jismoniy mashqlarining umumiy tavsifi. Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiya. Markaziy Osiyoda o‘rta asrlar davrida jismoniy tarbiya (IX – XVI asrlar). Sharqning buyuk alloma va mutafakkirlarining jismoniy tarbiya to‘g‘risidagi fikrlari. Abu Ali Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarida jismoniy tarbiya to‘g‘risida. Amir Temurning harbiy-jismoniy ta’limoti. O‘rta asrlar davrida Markaziy Osiyo xalqlarining jismoniy mashqlari va milliy o‘yinlari. O‘zbekiston Respublikasining brinchi Prezidenti I.A.Karimov: «Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo‘lmaydi», - deb yangi tariximizga yo‘l ochib berdilar. Markaziy Osiyo xalqlari dunyoning eng qadimiy tarixga ega bo‘lgan xalqlari qatoriga kiradi. Markaziy Osiyo hududida yashagan ajdodlarimiz yuksak va o‘ziga xos madaniyatni vujudga keltirgan. O‘zbekiston xalqlari madaniyati tarixi turli manbalarda o‘z ifodasini topgan. Ularning mazmuni umumiy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida jismoniy madaniyat bilan bog‘liqdir. Qadimgi ajdodlar taraqqiyot jarayonlari ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy rivojlanish bilan chambarchas bog‘lanib kelgan. Shunga asosan ajdodlarimizning jismoniy madaniyatini va uning rivojlanish tarixini turli ijtimoiy tuzumlar davridagi madaniyat, ma’rifat, tarixiy voqealar, urf-odatlar, an’analar bilan birgalikda o‘rganish lozim. Qadimgi ajdodlarimizning madaniyati, jumladan jismoniy madaniyatini o‘rganishda uch asosiy manbaga tayanish mumkin:  arxeologik qazilmalar natijasida topilgan ashyoviy dadillar,  xalq og‘zaki ijodi - qadimgi afsonalar, rivoyatlar, xalq ertaklaridan olingan ma’lumotlar,  buyuk mutafakkirlar, allomalarning ijodiy merosi, qo‘lyozmalari,  qadimgi yozma manbalar, tarixiy kitoblar. Tarixiy manbalarga qaraganda bundan 150-140 ming yil avval o‘rta paleolitda Muz davri bo‘lgan. Odamlar yashash uchun tabiat bilan kurashganlar. Toshlardan qurol yasashni takomillashtirib, yirik hayvonlarni va baliq ovlash keng tarqalgan. O‘t chiqarish vositalarini ixtiro qilib, yashash uchun gor, yer to‘la, chayla, boshqa boshpanalardan foydalanishgan. Bu jarayonlar esa barchaning jismonan baquvvat; epchil, kuchli, chaqqon bo‘lishini talab etgan. Ilmiy tadqiqotlarning guvoh berishicha, Teshiktosh (Surxondaryo), Afrosiyob (Samarqand), Xo‘jakent, Obirahmat (Toshkent viloyati), Farg‘ona vodiysida So‘x daryosi bo‘yidagi makonlar va boshqa joylarda topilgan yodgorliklar, turli ashyoviy dalillar o‘rganilgan. Tadqiqotlarning natijalariga qaraganda yuqorida nomlari qayd qilingan hududlarda odamlar turli qurollardan hayvonlarni ov qilish uchun foydalanishgan. Jismoniy chiniqish va o‘ljani qo‘lga kiritish uchun turli murakkab harakatlarni bajarishga to‘g‘ri kelgan. Bolalarni ham bunday faoliyatlarga tayyorlaganlar. Natijada, jismoniy tarbiyasining ayrim namunalari (sakrash, yugurish, kurashish, uloqtirish, suzish va h.k) yuzaga kelgan. Yuqori paleolit davri miloddan oldingi 40 ming yillikdan keyingi 12 ming yillikka qadar davom etadi. Bu davrda Markaziy Osiyoda iqlim quruq, o‘zgarib turuvchi bo‘lgan. Sovuq iqlim sharoitida yashagan hayvonlar-serjun karkidonlar, yovvoyi otlar, kiyiklar va boshqalar paydo bo‘lgan. Hayvonlarni ovlashga ixtisoslashuv o‘sha davr odamlarining yashash manbalariga aylangan. Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshonning quyi oqimidagi qator ko‘llarda baliq ovi bilan shug‘ullanish, ularning o‘troq holda yashashiga sabab bo‘lgan. Markaziy Osiyoning nihoyatda boy ovchi va baliqchi jamoalari yodgorliklari ichida Markaziy Farg‘onaning neolit yodgorliklari - Zambar, Taynoq, Yangiqadam, Madiyor, Sariqsuv, Ming buloq kabilar ajralib turadi. Ibtidoiy podadan yuqori paleolitga o‘tilishi bilan islilab chiqaruvchi kuchlar, ijtimoiy munosabatlar va odam qiyofasida o‘zgarishlar paydo bo‘lgan. Bu davrga kelib, mehnat qurollari ancha takomillashgan, suyak va shoxdan yasalgan buyumlar; igna, bigiz, qarmoq, kamon o‘qi va har xil bezaklar yasagan, tosh va suyaklarni parmalaganlar. Toshlarga, sopol idishlarga odamlar, hayvonlarni rasmini chizganlar. So‘nggi paleolit davrining yutuqlaridan biri - nayzaning ixtiro qilinishi bo‘lgan. Nayza tufayli ovchilik rivojlangan, tirik hayvonlarni birgalashib ovlash keng tarqalgan. Nayzani ushlash, uni mo‘ljalga olib, uzoqqa uloqtirish kabi mashqlar, hayvonlarni ovlash, ularni quvib yetish yetarli darajada chaqqonlik va chidamlilikni talab etadi. Bu natijalarga erishish uchun maxsus tayyorgarliklar, ularni o‘rgatuvchilar, tarbiyachilar bo‘lgan. Shu sababdan, oilalarda bolalarni maxsus tayyorgarlik va jismoniy jihatdan tarbiyalash ishlari olib borilgan. Oilada bolalarni tarbiyalashda tabiy harakatlar (yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish, suvda suzish va h.k.) va turli harakatli o‘yinlar eng asosiy vositalardan biri bo‘lib xizmat qilgan. Bolalarning yoshi, jismoniy rivojlanish holatlarini hisobga olgan holda, ularni guruhlarga ajratib, o‘ynlar va jismoniy mashqlarga o‘rgatish vujudga kelgan. Kichik yoshdagi bolalarga turli harakatli o‘yinlarni o‘rgatish boshlangan. O‘rta yoshdagi bolalarga chaqqonlik, chidamlilik kabi sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan o‘yinlar, to‘siqli yugurishlar qo‘llanilgan. Katta yoshdagi bolalarga esa tez yugurish, kuch sinashish, kurash, mushtlashish, tosh ko‘tarish, daraxtlarga tirmashib chiqish, suvda tez suzish, nayza sanchish kabi murakkab o‘yinlar, mashqlar o‘rgatilgan. Eng qadimgi davrda yashagan ajdodlarimizning dastlabki urf-odatlari, an’anaviy marosimlari, ommaviy tadbirlari, kundalik turmush tarzi qadimgi afsonalar, rivoyatlar, xalq ertaklarida o‘z aksini topgan. Bu rivoyatlar, afsonalar massagetlar, saklar, xorazmiylar, so‘g‘dlar, parfiyaliklar yashagan davrlarga borib taqaladi. «Avesto», «Alpomish», «Go‘ro‘g‘li», «Qirqqiz», «Manas», «To‘maris» kabi tarixiy manbalarda qadimgi davrda jismoniy tarbiya vositalarining - turli o‘yinlar, otda yurish, kurash, kamondan o‘q otish va boshqa mashqlarning qo‘llanilishi haqida ma’lumotlar bor. Hozirgi Markaziy Osiyo hududlarida yashagan eng qadimgi ajdodlarimizning ijtimoiy-madaniy turmushi haqida ma’lumotlarga oid daliliy ashyolar ko‘p uchraydi. Ularning eng muhimlari Toshkent, Samarqand, Termiz va boshqa shaharlardagi tarix, arxeologiya va san’at muzeylarida saqlanmoqda. Toshlarga chizilgan rasmlarda kishilarning ov qilishdagi shakl va harakatlari, ov qurollari, hayvonlar aks ettirilib, ularning tarixi ham bir necha o‘n ming yillik davrlarni o‘z ichiga oladi. Ajdodlarimizning ijtimoiy hayotida turli xil jismoniy mashqlar, o‘yinlar ko‘p qo‘llanilgan. Ular asosan ijtimoiy mehnat va tarbiya jarayonida keng qo‘llanilgan. Tarixiy manbalarga qaraganda mamlakatimizda yashab, hayot kechirgan ilk ajdodlarimiz bundan 40 ming yillar avvalgi davrga to‘g‘ri keladi. Ular haqidagi ma’lumotlar Surxondaryoning Dalvarzin tepa, Teshiktosh, Afrosiyob, Toshkent viloyatining Sirdaryo sohillari va boshqa joylarda o‘tkazilgan arxeologik topilmalar guvohlik beradi. Qadimgi yunon va sharq manbalarida, xususan «Avesto», «Alpomish», «Shohnoma» va boshqa manbalarda madaniyat markazlar sifatida Sug‘diyona, Xorazm, Parkana, Baqtriya podsholigining katta qismi aynan, respublikamiz mintaqalariga to‘g‘ri keladi. Miloddan avvalgi II-I ming yilliklarda Markaziy Osiyoda Baqtriya, Xorazm, So‘g‘diyona, Marg‘iyona, Parfiya kabi yirik quldorlik davlatlari paydo bo‘lgan. Ular Rim va Gresiyadagi quldorlik tuzumidan o‘ziga xos ravishda anchagina farq qilgan. Markaziy Osiyodagi davlatlarda ishlab chiqarish yuqori darajada bo‘lmaganligi uchun asosan dehqonchilik, chorvachilik va mayda hunarmandchilik asosida qullar majburiy ishlatilgan. Yaqin Sharq va Osiyo davlatlaridagi buyuk allomalarning jismoniy tarbiya haqida qarashlari Miloddan avvalgi 481 (480) – 431 (425) yillarda yashagan yunon tarixchisi Gerodotning «Tarix» kitobida qadimgi forslar, saklar va massagetlarning jismoniy tarbiyaviy qarashlariga oid muhim ma’lumotlar berilgan. Saklar, massagetlar va forslarning eng sharaflaydigan narsasi jasurlik bo‘lgan. Saklar dunyodagi barcha merganlar orasida o‘qni zoye ketkazmaydigan juda mohir merganlar sifatida shuhrat qozongan edilar, – deb yozgan Gerodot. Shunga ko‘ra ular ko‘proq o‘g‘illarga ega bo‘lishdan faxrlanishgan. Podshoh ham kimning o‘g‘li ko‘p bo‘lsa, unga har yili sovg‘a-salomlar yuborgan, bolalarning yoshiga ham e’tibor berishgan. O‘g‘il bolalarni 5 yoshdan 20 yoshgacha faqat uch narsaga: otda yurishga, kamondan otish, to‘g‘rilikka o‘rgatishgan. Bolani 5 yoshgacha otasiga ko‘rsatmaganlar, ayollar tarbiyasida bo‘lgan. Mabodo o‘g‘il bola vafot etsa, otasining qayg‘urmasligi uchun shunday qilganlar. O‘g‘il hech qachon ota-onasini behurmat qilmagan. Ular ota- onaga hurmatsizlikni faqat nikohsiz tug‘ilgan yoki tashlandiq bolalardangina kutish mumkin, deb hisoblaganlar. Gerodot forslar uchun yolg‘onchilik va qarzdor bo‘lish sharmandalik hisoblangan, deydi. Yana ular daryo suviga tupurmaganlar, hatto qo‘l yuvmaganlar. Ular daryo suvini muqaddas sanaganlar. Gerodotning bu ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, bizning ajdodlarimiz farzandlariga jasoratli, o‘z vatanining haqiqiy himoyachisi, kuchli va botir etib tarbiyalashga katta e’tibor berganlar. Xitoy tarixchisi Syuan Tzyan esa Samarqand aholisining ahloqiy va hulq- odob qoidalariga rioya etishda boshqalarga o‘rnak bo‘lganligini aytib o‘tgan. Bu ma’lumotlar qadimda bolalar o‘qitiladigan savod maktablari bo‘lganligi va maktablardan tashqari bolalar maxsus murabbiylar tomonidan harbiy-jismoniy mashqlarga va hunarga o‘rgatilganligi, ta’limdan maqsad – bolalarni hayotga tayyorlash ekanligi haqida ma’lumot bergan. Qadimgi davrlarda ta’lim-tarbiyaga oid ma’lumotlarni xalq og‘zaki ijodi namunalari – afsonalar, qahramonlik dostonlari, qo‘shiqlar, maqol va iboralardan ham olish mumkin. Xalq og‘zaki ijodida xalq pedagogikasiga xos bo‘lgan tarbiya tajribalari umumlashtirilgan. Ayniqsa, tarixiy shaxslar bilan bog‘liq rivoyatlar buning dalilidir. Ularda muayyan shaxs faoliyati, qahramonliklari ulug‘langan. Dostonlarda xotin-qizlarning aql-idroki, jasorati, erkaklar bilan teng sharoitda faoliyat ko‘satganliklari ifodalangan. Sak va xorazmiylarning ayollari harbiy yurishlar va janglarda qatnashgan, matonatda erkak jangchilardan qolishmagan. Buni miloddan avvalgi II asrda Rim manbalarida quyidagicha tasvirlangan: “Sak ayollari, xuddi qochib ketayotgandek, ayyorlik bilan ot ustida erkaklardek orqaga burilib o‘q uzar edilar”. Yunon tarixchisi Diodor ham miloddan avvalgi I asrda saklar haqida: “Bu qabilaning ayollari mard bo‘ladilar va urush xatarlarini erkaklar bilan baham ko‘radilar”, deb yozib qoldirgan. Tarixdan ma’lumki, dastlab Amudaryoning o‘ng qirg‘oidagi yerlar Turon, chap qirg‘oidagi yerlar esa Eron, deb yuritilgan. Miloddan oldin ahamoniylar saklar va massagetlarning yerlariga hujum qilib turgan. Eron shohi Kir sak va massagetlarga qarshi urushib 529 yilda mag‘lubiyatga uchragan. Gerodotning «Tarix» kitobida massagetlar malikasi To‘marisning Eron shohi Kir bilan olib borgan jang voqealari tasvirlangan. Jangda To‘maris g‘olib chiqib, Kirning boshini olib, qon bilan to‘ldirilgan meshga solib: «Sen umr bo‘yi qonga to‘ymading. O‘z ontim bo‘yicha seni qon bilan sug‘ordim», deydi. O‘sha davrlarda To‘maris kabi ayollardan sarkardalar chiqqan va janglarda har tomonlama kuch ko‘rsatgan. Polienning “Harbiy hiylalar” asarida saklarga qarshi Doroning bosqinchilik yurishi to‘g‘risida ma’lumotlar bor. Bu asarda saklar qahramoni Shiroqning vatanparvarligi va jasorati ibrat sifatida ko‘rsatilgan. Eng qadimgi yozma manbalardan biri zardushtiylik dinining muqaddas kitobi “Avesto” hisoblanadi. Zardushtiylik ta’limotida ta’lim-tarbiya quyidagi bo‘limlar: 1) ma’naviy va diniy tarbiya; 2) jismoniy va mehnat tarbiyasi; 3) aqliy va axloqiy tarbiyadan iborat bo‘lgan. “Avesto” bo‘yicha bolalarga 5 yoshdan savod o‘rgata boshlaydilar; o‘qishni o‘rganishi bilan savdo ishlariga o‘rgata boshlaydilar. Bu ma’lumotlar qadimda bolalar o‘qitiladigan savod maktablari bo‘lganligi va maktablardan tashqari bolalar maxsus murabbiylar tomonidan harbiy-jismoniy mashqlarga va hunarga o‘rgatilganligi, ta’limdan maqsad – bolalarni hayotga tayyorlash ekanligi haqida ma’lumot beradi. Zardusht ta’limotida 15 yosh balog‘at yoshi sanalgan. Du yoshda ularga davlat qonunlari, axloqiy qoidalar o‘rgatilgan. Zardushtiylikning axloqiy qoidalariga binoan insonning o‘z burchini his etishining eng birinchi belgisi ma’naviy poklik hisoblangan. “Avesto”da insonning barkamol bo‘lib etishishida ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu amallar birligiga katta e’tibor berilgan. Qadimgi ajdodlarimiz insonda juda qadrlaydigan xislatlar jasurlik, adolat, sadoqat, insoniylik bo‘lgan. Bu xislatlar o‘z- o‘zidan shakllanmagan. Tabiat va jamiyatdagi o‘zgarishlar, ibtidoiy urug‘chilik- qabilachilik turmush tarzi buni taqozo etgan. Ikkita katta kuch – yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi ayovsiz kurash insondagi bu xislatlarning bevosita shakllanishiga turtki bo‘lgan. Qadimgi ajdodlar ijtimoiy turmush madaniyati, ayniqsa, sihat-salomatlik, jismonan chiniqish, mehnat hamda uzoq umr ko‘rib yashash uchun yaratgan ta’lim- tarbiya jarayonlari «Avesto»da chuqur ma’no va o‘rin egallagan. Markaziy Osiyoni Eron Ahamoniylari, keyinchalik (miloddan avval 329-327 yillarda) Aleksandr Makedonskiy bosib olib, o‘zlarining madaniyati, dini va ijtimoiy-iqtisodiy boshqarish ish usullarini o‘rnatganlar. O‘sha davrlarda Markaziy Osiyo hududida yashagan xalqlar bosqinchilarga qarshi qo‘zg‘olonlar ko‘targan, jiddiy kurashlar olib borgan. Bunday hollarda askarlar va xalqning asosiy jangovorlik qurollari kamondan o‘q otish, nayza bilan sanchish, qilichbozlik, turli xil vositalar (to‘qmoq, kaltak, bolta, pichoq va h.k.) bo‘lgan. Jangchilarning ma’lum qismi otda yurishgan. Bu holat jangchidan ot ustida turib barcha qurol vositalari bilan jang qilish, otni choptira bilish hamda boshqa imkoniyatlardan o‘ta ustalik bilan foydalanishni talab etgan. Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Aleksandr Makedonskiy miloddan avvalgi 334 yilda 30000 piyoda va 5000 otliq askar bilan kichik Osiyoga, keyin Markaziy Osiyoga jangovar yurish qilgan. 327 yilda hozirgi Buxoro, Samarqand, Panjakent atrofidagi yerlarni bosib olgan. Bunda lashkarboshi Spitamen bosqinchilarga katta qarshilik ko‘rsatgan. Lekin uning xotini xoinlik qilib, Spitamenning boshini kesib, Aleksandr Makedonskiyga topshiradi. Podshoh bu bevafo xotinni hamda 120 ming aholini ham qirib tashlagan, chunki uning ta’biri bo‘yicha eriga, eliga vafolik qilmagan ayol boshqalarga vafodor bo‘lmaydi. Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy tuzumi, madaniyati haqidagi ma’lumotlar Xitoy manbalarida ham uchraydi. Miloddan avvalgi 138 yilda Markaziy Osiyoga kelgan Xitoy elchisi - Chzyan Syan o‘zining “Tarixiy bitiklar” kitobida qiziqarli ma’lumotlar qoldirgan. Kushonlar davri Markaziy Osiyo, Afg‘oniston, Pokiston va Hindiston xalqlari tarixida va butun dunyo madaniyatining taraqqiyotida alohida o‘rin egallagan. Markaziy Osiyodan qadimgi Ipak yo‘li o‘tganligi bu yerdagi xalqlarning madaniy hayotida katta burulishlarga sabab bo‘lgan, Sharq mamlakatlar bilan g‘arb davlatlari o‘rtasidagi savdo va madaniy aloqalarni o‘rnatgan. Termiz yaqinidagi Ayritom, Xorazmdagi Tuproqqal’a va boshqa joylardan topilgan buyumlar, suyak, tosh, sopolga chizilgan rasmlarda qadimgi kurash, nayza uloqtirish, qilichbozlik, otda jang qilish kabi tadbirlar aks ettirilgan. O‘zbekiston hududida qadimgi yashagan xalqlarning turmush sharoitlarida, o‘z vatanlarini himoya qilishda jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanish kabi madaniy hamda jangavorlik faoliyatlari alohida o‘rin tutadi. Bu davrdagi yashagan xalqlar o‘rtasida jangovorlikni oshirish o‘z hududlarida osoyishtalikni ta’minlash, xalq farovonligini yuksaltirish uchun o‘tkazgan diniy, madaniy marosimlar, to‘ylar va turli an’analarida kamondan o‘q otish, qilichbozlik va nayzabozlik qilish, kurash, ot o‘yinlari hamda boshqa xalq milliy harakatli o‘yinlari bilan mashhur bo‘lganlar. Qadimgi ajdodlar jismoniy madaniyati xalq og‘zaki ijodida, ayniqsa, ko‘proq ifodalangan. «Alpomish» dostonida kurash, otda poyga, kamondan o‘q otish merganlik kabi jismoniy sifatlar, vatanparvar va xalq uchun jonini ham fido qilish kabi eng ulug‘ insoniy fazilatlar madh etilgan. «Alpomish» dostonining ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyati shundaki, bundan bir necha ming yillar mavjud bo‘lgan urf-odatlar, marosimlar, ayniqsa, yigit va qizlarining bir-biriga vafodorligi, jismoniy jihatdan o‘ta barkamolligi, dushmanlarga shafqatsiz kurashlari odilona bayon etilgan. Dostonlarning tarbiyaviy jihatlari shundaki, xalq irodasi, an’analar, urf- odatlar mazmunida otda chopish, jang qilish, qilichlashish, kurash, kamondan o‘q otish kabi jismoniy faoliyatlar yuqori saviyada madh etilgan. Bunda dushmanlar bilan mardonavor jang qilishgan yigit va qizlar timsoli tasvirlanadi. Xalq og‘zaki dostonlarida xalq irodasi, yigit-qizlarning muhabbat, sadoqat, jasur, botir, pahlavon, chavandoz kabi sifatlari o‘z ifodasini topgan. Xalq milliy o‘yinlari bir necha yo‘nalishlarga ega bo‘lib, ularning tarkibida raqslar, laparlar, aytishuvlar, askiyalar va juda ko‘p janrlardagi san’at ancha ustun turadi. Shuningdek, ular qatorida ajdodlardan meros bo‘lib kelayotgan qator harakatli o‘yinlar va sportga xos o‘yinlar ham juda ko‘p. O‘zbek xalq o‘yinlari va milliy jismoniy mashqlarini quyidagi asosiy guruhlarga ajratish mumkin:  kamondan o‘q otish; qilichbozlik;  kurash (buxorocha, farg‘onacha, xorazmcha usullar);  ot o‘yinlari (poyga, olomon poyga, ko‘pkari, uloq va h.k.);  kuch sinashish (tosh ko‘tarish, arqon tortishish, ot, buqa, tuya ko‘tarish);  dorboz o‘yinlari (dor ustidagi mashqlar);  harakatli milliy o‘yinlar;  yugurish musobaqalari (batba);  ov qilish (o‘rgatilgan qushlar bilan –lochin, burgut va h.k). Bunday o‘yinlarning deyarli barchasi ommaviy bayramlar, musobaqalar va to‘ylarda keng qo‘llanilqan. Qadimgi manbalar Oks (Amudaryo) va Yaksart (Sirdaryo) daryolari o‘rtasidagi vodiyda ot musobaqalari keng tarqalgan. So‘g‘diyona va Baqtriyada kurash, ot poygasi, uloq, dorbozlik juda ommalashgan. Milodiy IV-V asrlarda yangi ijtimoiy siyosiy munosabatlar yuzaga kelib, Xorazm, Farg‘ona, Shoshda yangi davlatlar vujudga kelgan. Nafaqat harbiy yurishlar, balki savdo-sotiq maqsadlari uchun ham chiniqqan chavandozlar va otlar kerak bo‘lgan. Bu esa ot musobaqalarining ommalashib ketishiga sabab bo‘lgan. O‘rta asrlar davrida markaziy osiyoda jismoniy tarbiya O‘zbekistonning mustaqillikka erishgan dastlabki kunlaridanoq mamlakat tarixini qayta yoritish va barcha voqeliklarni ochiq-oydin ko‘rsatish vazifa qilib qo‘yildi. Ma’lumki, Vatanimiz jahon madaniyatiga beqiyos hissa qo‘shgan ulug‘ allomalar, buyuk olimlar, mohir sarkarda va davlat arboblari bilan mashhurdir. Milliy madaniyat taraqqiyotida O‘zbekiston dunyo davlatlari, Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida o‘ziga xos xususiyatlari, o‘zining geografik va tabiy qulayliklariga ko‘ra qadimdan insoniyat tarixining ilg‘or madaniy markazlaridan joy olib kelgan. VII asr boshlarida Arab xalifaligi tashkil topib, unung tarkibiga butun Arabiston yarim oroli, Eron, Kavkaz orti, Suriya, Shimoliy Afrika, Janubiy Ispaniya kiritilgan. VII asr o‘rtalariga kelib esa arab bosqinchilari tomonidan Markaziy Osiyo yerlari ham zabt etilgan edi. Arablarga qarshi mahalliy xalqlar uzoq yillar davomida urush olib borganlar. Lekin arablar bu yerlarni to‘la istilo qilib, o‘z dini va madaniyatini o‘rnatish, Markaziy Osiyo xalqlarini Islom diniga bo‘ysunishiga erishdilar. Arab xalifaligining amalga oshirgan ijtimoiy-siyosiy islohotlari, yagona islom dinining tarkib topishi madaniy, ma’naviy hayotga ham ta’sir etdi. Islom qadriyatlari xalq ma’naviy hayotining uzviy qismi sifatida uning turmush tarzidan, xatti-harakatidan munosib o‘rin oldi. Islom dinida musulmonlar jismni toza tutish, dam olish, bolalarni yoshlikdan odobli bo‘lishga o‘rgatishga da’vat qilindi. Lekin ayollarning erkinligi, ochiq yuz bilan yurishi, avvalgidek erkaklar bilan birgalikda teng mehnat qilishi, kurash, ot o‘yinlarida bellashuvi taqiqlangan edi. VII-VII asrlarda Arab xalifaligida ilm-fan taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy yuksalish Movarounnahr va Xurosonda IX asrlarga kelib ma’naviy ko‘tarilish – «Sharq Renessansi» – Uyg‘onish davrini boshlab berdi. Xalifa Xorun ar-Rashid (786-833) va ning o‘g‘li Ma’mun davrida Bag‘dodda “Baytul hikma” (Donishmandlik uyi) Akademiyasi tashkil etilgan. Butun Sharqda bo‘lgani kabi Movarounnahrda ham ilm-fan va ma’rifat sohasida o‘z xizmatlari bilan dunyoga mashhur bo‘lgan al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, al-Farg‘oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi qomusiy olimlar yetishib chiqdi. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850). Jahon ilm-ma’rifatining buyuk namoyondasi Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy taxminan 783 yilda Xorazmda dunyoga kelib, 847-850 yillar oralig‘ida Bag‘dodda vafot etgan. Xorazmiy ilmiy merosi bilan bilish nazariyasiga o‘zining ulkan hissasini qo‘shdi. «Al kitob al muxtasarfi hisob aljabr va muqobala» asarida («Aljabr va al hisobi haqida qisqacha kitob») sonli kvadrat va chiziqli tenglamalar, ularni yechish yo‘llarini bayon etadi. Risola 3 qismdan iborat bo‘lib, birinchisi – algebraik qism, uning oxirida savdo muomalasiga oid kichik bir bo‘lim keltiradi. Ikkinchi – geometrik qism algebraik usul qo‘llab o‘lchashlar haqida, uchinchi qism vasiyatlar haqida bo‘lib, muallif uni «Vasiyatlar kitobi» deb nomlagan. Xorazmiy bilim olishda talabaning shaxsiy kuzatishlariga hamda olgan bilimlaridan foydalanishiga katta e’tibor bergan. Bunda u ilm izlovchilarning ilmiy manbalarni to‘plash, ularni ifodalash va kuzatilganlarni tushuntira olish malaka va ko‘nikmalarini hosil qilishiga katta baho beradi. Xorazmiy bilim berishning ko‘rgazmali tajriba usullari, savol-javob, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish, bilimlarni sinash usullaridan foydalangan. Xorazmiy bilishni sezgidan mantiqiy tasavvur orqali farq qilish haqida fikr bayon etgan: Sezgi orqali bilish bu qisman bilish bo‘lsa, «mantiqiy» bayon, bilish esa haqiqiy, bilishning muhim tomonini namoyon etadi. Xorazmiy bilish nazariyasiga muhim hissa qo‘shgan. U birinchilardan bo‘lib, sinov-kuzatish va sinov usullariga asos solgan, samoviy jismlarning harakatini aks ettiruvchi jadval asosida, matematik masalalarni algoritm usulida yechishni ishlab chiqqan. U matematik g‘oyalar asosida odamlarning hayotiy zaruriyati yotishini, ilmiy kashfiyotlar odamlarning amaliy talablari natijasida yuzaga kelishini asoslagan. Abu Nasr Forobiy (873-950). O‘rta asr ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkir Abu Nasr Forobiy nomi bilan bog‘liq bo‘lib, uning inson kamoloti haqidagi ta’limoti ta’lim-tarbiya sohasida katta ahamiyatga ega. Mashhur yunon faylasufi Arastudan so‘ng Forobiyni yirik mutafakkir – «Muallimi soniy» - «Ikkinchi muallim» deb ataydilar. Abu Nasr Forobiy (to‘liq ismi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn Uzaliq ibn Tarxon al-Forobiy) Shosh-Toshkentga yaqin Forob degan joyda harbiy xizmatchi oilasida tug‘ilgan. Forobiy Bag‘dodda matematika, mantiq, tibbiyot, musiqa, tabIIyot, huquq, tilshunoslik, poetika bilan shug‘ullandi, turli tillarni o‘rgandi. Ba’zi manbalarda Forobiy 70 dan ortiq tilni bilganligi haqida aytilagan. Forobiy ta’lim-tarbiyaga bag‘ishlagan asarlarida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e’tibor berish zarurligi, ta’lim-tarbiya usullari va uslubi haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt-saodatga erishuv to‘g‘risida», «Ixso-al- ulum», «Ilmlarning kelib chiqishi», «Aql ma’nolari to‘g‘risida» kabi asarlarida ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlari o‘z ifodasini topgan. Forobiy inson kamolotga yolg‘iz erisha olmaydi, boshqalar bilan aloqada bo‘lish, ularning ko‘maklashuvi yoki munosabatlariga muxtoj bo‘ladi, deb hisoblagan. Bunga Forobiy ta’lim-tarbiyani to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish orqali erishish mumkin, degan. Chunki maqsadga muvofiq amalga oshirilgan ta’lim-tarbiya insonni ham aqliy, ham axloqiy jihatdan kamolotga yetkazadi. Inson tabiat va jamiyat qonun-qoidalarini to‘g‘ri bilib oladi va hayotda to‘g‘ri yo‘l tutadi, boshqalar bilan to‘g‘ri munosabatda bo‘ladi, jamiyat tartib-qoidlariga rioya qiladi. Forobiy ta’lim- tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi. Forobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim sanaladi. Ta’lim – insonga o‘qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish, tarbiya – nazariy fazilatlarni, ma’lum hunarni egallash uchun zarur bo‘lgan xulq normalarini va amaliy malakalarni o‘rgatishdir, deb takidlagan. Forobiyning ta’lim-tarbiya yo‘llari, usullari, vositalari haqidagi qarashlari ham qimmatlidir. U insonda go‘zal fazilatlar ikki yo‘l – ta’lim va tarbiya yo‘li bilan hosil qilinadi, degan. Ta’lim nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya esa tug‘ma fazilat – nazariy bilimlar va amaliy kasb-hunar, xulq-odob fazilatlarini birlashtiradi, ta’lim so‘z va o‘rganish bilan, tarbiya esa amaliy ish, tajriba bilan amalga oshiriladi, degan. Insonning kamolotga yetishida ham aqliy, ham axloqiy tarbiyaning o‘zaro aloqasi muhim ahamiyat kasb etadi. Forobiy tavsiya etgan ta’lim va tarbiya usullari hozirgi davrda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Abu Rayhon Beruniy (973-1048). Qomusiy olim Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy X asrning ikkinchi yarmi va XI asrning boshlarida yashagan va ijod qilgan. Abu Rayhon Beruniy Xorazmning Qiyot shahrida dunyoga kelgan. Beruniy xorazm tili bilan birga so‘g‘diy, forsiy, suryoniy, yunon, qadimgi yahudiy tillarini, hatto qadimgi hind tili - sanskritni ham o‘rgangan. U yunon klassik ilmi, astronomiya, geografiya, botanika, matematika, geologiya, tarix, etnografiya, falsafa va filologiya sohalari bo‘yicha ham chuqur bilimga ega bo‘lgan. Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarini yozgan. Bu asar Beruniy nomini Yaqin va O‘rta Sharqqa mashhur qilgan. Beruniy yana «Qimmatbaho toshlarni bilib olish bo‘yicha ma’lumotlar to‘plami» («Mineralogiya»), «Dorivor o‘simliklar haqida kitob» («Kitob as-saydona fi-t-tibb») kabi asarlarni ham yozgan. «Mineralogiya» Sharqdagina emas, Yevropada ham mashhur bo‘lgan. Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo‘llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir. Beruniyning asarlarida, o‘quvchiga bilim berishda:  o‘quvchini zeriktirmaslik;  bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o‘rgatavermaslik;  uzviylik, izchillik;  yangi mazvularni qiziqarli, ko‘rgazmali bayon etish kabi jihatlarga e’tibor berish kerakligi uqtiriladi. Beruniyning inson kamolotida axloqiy tarbiyaning muhim o‘rnini ta’kidlashini uning yuqorida qayd etilgan «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston», «Mineralogiya», «Kitob as-saydona», «al-Qonuni al- Mas’udiy», «Geodeziya» va boshqa asarlarida ko‘rish mumkin. Beruniy fikricha, axloqiylik insonning eng asosiy sifati bo‘lishi kerak. Bu xislat birdaniga tarkib topmaydi. U kishilarning o‘zaro muloqoti, ijtimoiy muhit - jamiyat taraqqiyoti jarayonida tarkib topadi, degan. Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta’kidlaydi: irsiyat, muhit, tarbiya. Bu hozirgi davr pedagogikasida ham e’tirof etilgan. Yoshlarni tarbiyalashda axloqiy mehnat tarbiyasi, nafosat tarbiyasi, oila tarbiyasi, insonning shaxsiy gigiyenasi muhim ahamiyatga ega, degan olim. 17-rasm. Abu Ali Ibn Sino Abu Ali Ibn Sino (980-1037). Jahon tibbiyot fanining buyuk olimlaridan biri Ibn Sino falsafa, adabiyot, musiqa va boshqa ko‘p sohalarni mukammal bilgan donishmanddir. Ibn Sinoning ilmiy-pedagogik meroslari beqiyos ko‘p. Abu Ali Ibn Sinoning eng mashhur asari «Tib qonunlari» bo‘lib, alohida ahamiyat kasb etadi. Bu asar boshqa xalqlar tillariga tarjima qilishgan (17-rasm). O‘zbek tilida ilk bor 1153-yilda, keyinchalik (1956, 1980, 1993) bir necha bor qayta nashr etilgan. Respublika hukumati va jamoat tashkilotlarining tashabbusi bilan 1980-yilda Buxoroda Abu Ali Ibn Sinoning tavalludiga 1000 yil to‘lishi munosabati bilan katta ilmiy anjuman o‘tkazilgan. Bunda Ibn Sinoning asarlarida ta’lim-tarbiya va jismoniy tarbiya masalalariga katta ahamiyat berilganligi takidlangan. Mutafakkir olimning 30 dan ortiq tibbiy asarlari shu kungacha yetib kelgan. Muallifning asarlarida jismoniy tarbiyaning mohiyati, jismoniy mashqlarga oid ilg‘or fikrlari va amaliy mashqlar mazmuni uchraydi. Ibn Sino jismoniy mashqlarning shakli va mazmuni hamda uning mohiyatlarini gigiyena, sog‘liqni saqlash va kasalni davolashdagi majmuiy tadbirlarda berib borgan. Ibn Sino ilk bor har bir insonning jismoniy mashqlar bilan qachon va qaysi tartibda shug‘ullanishini belgilab beruvchi ta’limni, yani jismoniy mashqlarning klassifikatsiyasini yaratib bergan. Ibn Sinoning fikricha, «Sog‘liqni saqlashning asosiy tadbiri - badan tarbiyadir». «Tib qonunlari» kitobning birinchi qismi inson salomatligini saqlash va uni rivojlantirishga bag‘ishlangan. Kitobda inson tanasi va uning a’zolari, insonni shakllantirish hamda uning kamolotida yuz beradigan anatomik tuzilishlar, fiziologik va ruhiy jarayonlarning holati, kasalliklarning kelib chiqish sabablari ilmiy jihatdan bayon qilingan. Ibn Sino o‘z asarlarida jismoniy mashqlar kishining yoshiga, jinsiga, sog‘lig‘i, salomatligiga va kasalligiga qarab, turlicha shakl va uslublarda o‘tkazish kerakligi haqidagi tavsiyalari juda muhimdir. Ibn Sino faoliyati va tajribalari asosida bolalik, o‘smirlik, yigitlik va qarilik davrlarida kishi jismoniy mashg‘ulotga turlicha munosabatda bo‘lishi kerakligi masalalari bo‘yicha alohida ko‘rsatmalar bergan. Bu ilmiy-pedagogik ta’lim merosi jahon xalqlari jismoniy madaniyati rivojlanishiga katta hissa ko‘shgan. Ibn Sino «Badantarbiya kishini chuqur va ketma-ket nafas olishga majbur qiluvchi ixtiyoriy harakat», deb ta’rif bergan. Ibn Sinoning ta’kidlashicha, badantarbiya bilan mashg‘ul bo‘lmay qo‘ygan kishi ingichka og‘riq (a’zolarning torayishi) kasaliga uchraydi, chunki harakatsizlik natijasida uning a’zolari zaiflashadi. U badantarbiya turlarini asosan ikki guruhga ajratgan: 1) odamning ish jarayonlarida qiladigan harakatlari; 2) maxsus badantarbiya harakatlari. Buyuk olim badantarbiya deganda, asosan maxsus badantarbiya harakatlarini nazarda tutgan. Badantarbiya turlari juda ko‘p bo‘lib, ular tez, nozik, yengil, kuchli va kuchsiz guruhlarga ajratib bergan. Ibn Sino tortishish, mushtlashish, yoydan oq otish, tez yurish, nayza otish, osilish, bir oyoqda sakrash, qilichbozlik, nayzabozlik va otda yurishlar badantarbiyaning tez bajariladigan turlariga kiritgan. Nozik va yengil turiga arg‘imchoq uchish, belanchakda tik yoki yotib uchish, qayiq va kemalarda sayr qilish va boshqa harakatlar kiritgan. Badantarbiyaning kuchli turiga, kishining o‘z soyasi bilan olishishi, katta va kichik koptoklar bilan chavgon o‘ynash, kurash, tosh ko‘tarish, chopayotgan otni jilovidan tortib to‘xtatish kabi mashqlarni kiritgan. Ibn Sinoning tavsiyasiga ko‘ra badantarbiya vaqtida tez va shiddatli harakatlar, yengillari bilan doim almashtirib turish, ma’lum bir harakatni uzoq vaqt bajarmaslik uslublari ko‘rsatlgan. Turli kasalliklarni davolashda ruhiy ozuqa berish, xursandchilik yo‘llarini, ya’ni turli xil sayrlar, sayohatlar, kemalarda suzish, tabiat manzaralaridan bahramand bo‘lish omillarini ishlatishni tavsiya etgan. Ibn Sino har bir a’zoning kasalini tuzatish uchun maxsus harakatlar - jismoniy mashqlarni tavsiya etgan. Bunda uqalash mashqlarini ham ko‘zda tutib, ularni quyidagi turlarga bo‘lgan:  gavdani baquvvat qiluvchi kuchli uqalash.  gavdani yumshatuvchi kuchsiz uqalash.  ozdiruvchi davomli uqalash.  gavdani o‘stiruvchi mo‘tadil uqalash. Olimning fikricha, uqalash dag‘al yoki yengil bo‘ladi. Dag‘al uqalash dag‘al latta bilan amalga oshiriladi. Yengil uqalashni yengil mato bilan bajariladi. Uqalashlar asosan bo‘shashgan a’zolami zichlatish, yumshoqlarini qotirish, dag‘alini mayin qilish va qattiqlarini yumshatish maqsadida qilinishini bildiradi. Bundan tashqari, badantarbiya bilan bog‘liq uqalashlar to‘g‘risida ham ta’lim beradi: 1) badantarbiyaga tayyorlovchi uqalash; 2) badantarbiyadan keyin qilinadigan uqalash. Uqalash mashqlarining qon aylanish tizimini tezlatish, nafas olishni yaxshilash, hazm qilish a’zolarining ish faoliyatlarini to‘g‘ri yo‘lga solishda muhim ahamiyat kasb etishi allomaning ilmiy-amaliy ta’limida to‘la mazmun topgan. Ibn Sino salomatlikni saqlashda dam olish, uyqu va me’yorida ovqatlanish hayotiy zaruriyatligini eng asosiy omillardan deb bilgan. Ibn Sinoning badantarbiya haqidagi ta’limida eng asosiy o‘rinlardan birida kurash turlari turadi. Kurashning turlari ham bir nechadir. Ulardan biri: ikki kurashuvchining har biri o‘z raqibining belbog‘idan ushlab tortadi, shu bilan birga kurashuvchi o‘z raqibidan qutilishning chorasini qiladi. Ikkinchisi esa qo‘yib yubormaslikka harakat qiladi. Boshqa turi: ikki kurashuvchidan biri ikkala qo‘li bilan ikkinchisini mahkam quchoqlab o‘ziga tortadi va yonga ag‘daradi, bu vaqtda birinchi kurashuvchining o‘ng qo‘li ostidan o‘tishi kerak, (kurashuvchilar) goh qadlarini tiklab, goh egiladilar (kurash) turlari yana ko‘krak bilan zarbani qaytarish, ikkinchi bir kishining bo‘ynidan ushlab egish, bir-birovlarining oyoqlarini o‘z oyoqlari bilan chalkashtirib, chalib yoki oyoqlari bilan ikkinchisining oyoqlarini yirib qilinadigan va polvonlar ishlatadigan harakatlar ham kiradi, deb yozgan. Ibn Sino inson salomatligini jismoniy tarbiya vositalari bilan yaxshilash va uni kamolotga yetkazishda gavdaning har bir qismi uchun maxsus harakatlar borligini aniq misollarda ko‘rsatib bergan. Qo‘l va oyoq harakatlari, ko‘krak va nafas a’zolarining hamda boshqa barcha a’zolarning tabiy harakatlarini ishga soluvchi mashqlar majmuasini o‘z asarlarida mujassamlashtirgan. Bunda tovush- og‘iz bo‘shli’g‘idagi barcha a’zolarni harakatlantirish, baland-past ovoz chiqarish, tilni chiqarish, tortish, burash, tuflash kabi mashqlarini bergan. Ichki a’zolarni ishga tushirish mashqlariga qayiqlarda, arg‘imchoqda uchish, belanchakda tebratish, aravalarda yurish va boshqa mashqlarni tavsiya etgan. Ibn Sinoning jismoniy tarbiyaning eng muhim vositalari sifatida hammomda cho‘milish, sovuq suvda cho‘milish, suv va ichimliklarni iste’mol qilish, ovqatlanish, uyqu va dam olish tartiblari ham joy olgan. Keksalik davridagi jismoniy tarbiya va umuman safar vaqtlarida fasllarga qarab harakat qilish asoslarini ham ko‘rsatgan. Ibn Sinoning jismoniy tarbiya sohalaridagi ilmiy-pedagogik ta’limotini chuqur o‘rganish, uni insonlarning yoshi, jinsi, ijtimoiy turmush sharoitlariga qarab qo‘llash usullarini hozirgi davrda ham ahamiyatga ega. Buning uchun jismoniy tarbiya ta’limini aholi orasida keng targ‘ib qilish, uning insonlar salomatligini yaxshilash hamda jismoniy kamolotga erishish mohiyatlarini barcha kishilar ongiga singdirish lozim. Ibn Sinoning turli xil kasalliklarni oldini olish va uni davolashda badantarbiya mashqlaridan foydalanish tajribalarini jahonning barcha tadqiqotchilari va tibbiyot ilmining mutaxassislari ham ma’qullaydi. Amir Temur (1336-1405) – buyuk davlat va siyosiy arbob, yirik markazlashgan davlat asoschisi, sarkarda. Turon davlatining rivoj topishi va madaniyatning taraqqiy etishida Sohibqiron Amir Temurning faoliyati muhim tarixiy ahamiyatga ega. Sobiq Ittifoq davrida Amir Temurning ijobiy xislatlari va amalga oshirgan tadbirlari tilga olinmagan yoki soxtalashtirilgan, aksincha, u josus, bosqinchi, mustamlakachi, deb tavsiflangan. Biroq, Fransiya, Buyuk Britaniya, Germaniya kabi yirik mamlakatlarda Amir Temur haqida tarixiy dalillar asosida uning ijobiy fazilatlari ta’riflab berilgan. O‘zbekiston mustaqilligi tufayli Sohibqiron Amir Temurning haqiqiy faoliyati to‘g‘risida xalqimizga to‘la ma’lumotlar berildi va uning nomi oqlandi. 1996-yilda Amir Temur tavalludining 660 yilligi munosabati bilan xalqaro anjumanlar va tadbirlar o‘tkazildi. Toshkent, Samarqand va Shahrisabzda Amir Temurga bag‘ishlab katta hiyobonlar barpo etildi va uning haykallari o‘rnatildi. O‘zbekiston Respublikasining brinchi Prezidenti I.A. Karimov Sohibqiron Amir Temur haykalining ochilishiga bag‘ishlangan tantanada so‘zlagan nutqlarida unung mohiyatini ochib bergan edi: «Bugun bunyod etilgan bobokalonimiz haykalida teran ramz bor – go‘yoki jahongir tulporining jilovini tortib turibdi, qilichsiz qo‘lini oldinga cho‘zib jahon xalqlariga omonliq sog‘inmoqda, «Kuch - adolatdadir» demoqda. 18-rasm. Amir Temur Amir Temur hayoti va faoliyatiga mansub manbalar juda ko‘p. «Temur tuzuklari» ilk bor rus tiliga tarjima qilinib, (1894, 1934) Markaziy Osiyo xalqlariga ham yetib kelgan (18-rasm). U qayta nashr etilmaganligi uchun deyarlik sobiq Ittifoq davrida Amir Temur to‘g‘risida bironta ijobiy baho beruvchi kitob bo‘lmagan. Buyuk davlat arbobi Amir Temur o‘z saltanatini idora qilganligi va jahon xalqlariga Islom dini ma’rifatini yoyish haqida amalga oshirgan faoliyatlarini «Temur tuzuklari» kitobida bayon qilib bergan. «Temur tuzuklari»da qo‘shin va askarlarning harbiy-jismoniy tayyorgarlik masalalariga bag‘ishlangan alohida boblari mavjud bo‘lib, bunda piyoda va otda jang qilish, qilichbozlik va nayzabozlik, jangchining harbiy va jismoniy jihatdan tayyorgarligi, eng baland tog‘li joylardan o‘tish, daryolardan o‘tish va h.k. haqida batafsil bayon qilingan. O‘sha davrlardagi piyoda, otda yurish hamda jang qilish jarayonlari juda murakkab bo‘lgan Bir necha kunlab tinmay piyoda yurish, qilich, nayza, to‘qmoq, xanjar va boshqa qurol-aslahalarni ishlatish, dushmanni yengishda oyoq-qo‘l, gavda kuchlari, epchillik, tezlik, hushyorlikni talab etgan. Fursat kelganda raqibi bilan yakkama-yakka kurashib, uni yiqitish, taslim qilish uchun qanchadan-qancha amaliy kuch, mahorat, ustomonlik, jasurlik kerak bo‘lgan. Amir Temur o‘zining amirlari, vazirlari, mingboshi, yuzboshi, o‘nboshi va askar yigitlariga ko‘p mashqlarni o‘zi o‘rgatgan, shogirdlar tayyorlagan. Otda jang qilishda qilich, nayza, kamon-yoy, to‘qmoq, kaltak, qamchi, arqon va hokazolardan foydalangan. Bu qurollar bilan jang qilish mahoratiga barcha askarlar mukammal ega bo‘lishi shart bo‘lgan. Har bir jangchi kuchli, epchil, jasur, mergan bo‘lgan. Jangchilar yakkama-yakka ot ustida olishuv, tortishuv, ag‘darish kabi harakatlardan ham foydalanganlar. Bu faoliyatlarni ham Amir Temur va uning maxsus sarkardalari jangchilarga o‘rgatgan. Amir Temur dam olish vaqtlarini ov qilish, sahro va tog‘larga sayr qilish bilan o‘tkazgan. Bunday hollarda otda va piyoda tog‘larga chiqish, arqon, tayoqlardan foydalanish usullarini o‘ylab topgan. Jangchilarga dam olish bergan paytlarda ularni poyga, kurash, qilichlashish, ko‘pkari kabi mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanishga da’vat etgan. Shaharlardagi qal’alarni egallashda narvon, arqondan osilib chiqish, tushish usullaridan keng usullaridan foydalanganlar. B.Ahmedov «Amir Temur» tarixiy romanida tog‘dagi yurish va janglar haqida shunday yozgan: «Hammayoq yaxmalak edi. Shuning uchun ba’zilar arqon, narvon vositasida, arqoni yo‘qlar sirpanib daraga tushdilar. Hazrat Sohibqiron maxsus o‘zi uchun yasalgan bir yuz ellik gazlik cho‘p narvon yordamida daraga tushdi... ertasi kuni quyosh tig‘ urmasdan, yana bir tog‘ cho‘qqisiga ko‘tarildilar. Yana ikki kun shu tariqa kechdi». Daryolardan o‘tganda esa suzish, qayiqlarni boshqarish, tezkor va katta daryolardan kechib o‘tishda havo to‘ldirilgan meshlar yordamida keng joylardan suzib o‘tish usullaridan foydalanganlar. Amir Temur jangovorlik faoliyatida manzilga to‘g‘ri yo‘l topib borish, yo‘lda quyosh, oy, yulduzlardan foydalanishni yaxshi bilgan. Amir Temur faoliyatida harbiy-jismoniy mashqlardan foydalanish eng ustuvor tadbirlardan biri bo‘lgan. Zahriddin Muhammad Bobur (1483-1530) - Temuriylar orasida davlatni idora qilish, madaniy-marifiy jihatdan tarixda katta o‘rin egallagan. Boburiylar sulolasi Hindistonda 300 yildan ortiqroq hukm surgan. Boburning otasi Umarshayx Mirzo Amir Temurning nabirasi, Farg‘ona davlatining hokimi bo‘lgan. Bobur yoshligidan ilm-fanga, she’riyatga qiziqqan, Dovyurakligi va jasurligi uchun u yoshligidan «Bobur» (Sher) taxallusini olgan. Otasining vafotidan keyin (1494 y.), 12 yoshida taxtga o‘tirgan. Qisqa qilib aytganda, u taxt uchun bo‘lgan kurashlarda mag‘lubiyatga uchrab, o‘z yaqinlari va askarlari bilan Afg‘oniston, Hindistonga yurish qilib, bir umr o‘sha yerda hukmronlik qilgan. Bobur o‘z hayoti, zamonasi va barcha voqealarni «Boburnoma» asarda yozib qoldirilgan. Unda Hindikush tog‘laridan otda uzoq mamlakatlarga o‘tgani, tog‘u-toshlarda chiniqish uchun yalangoyoq yuigani, kuch- g‘ayrat to‘plab jang qilgani haqida hikoya qilgan. Buyuk sarkardalar Amir Temur, Zahiriddin Muhammad Bobur va undan keyingi davrdagi hokimlar o‘z jangchilarini jang qilish san’atini o‘rgatish bilan birgalikda, askarlarni jismonan kuchli, epchil, chaqqon, chidamli bo‘lishiga, ularni jangovorlik ruhida tarbiyalashga e’tibor berganlar. Buyuk sarkarda Amir Temurning yoshlarni harbiy va jismoniy tayyorlashdagi amaliy faoliyatlarini o‘rganish bugungi kunda juda dolzarb masalalar qatoriga kiritilgan. Xalqimizning jismoniy madaniyati mazmun jihatdan ijtimoiy- tarbiyaviy sohada o‘ziga xos milliy xususiyatlar bilan boyib kelgan. Ularning tarixiy yo‘nalishlari va ilmiy-nazariy jihatlarini mukammal o‘rganish bugunning dolzarb muammolaridan biridir. Jadvalni to‘ldiring. Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarinig jismoniy tarbiyasi Jismoniy mashq turlari Jismoniy tarbiya shakllari Jismoniy tarbiya vositalari Sharq Uyg‘onish davri buyuk olimlarining pedagogik fikrlari Allomaning ismi sharifi Jismoniy tarbiyaga doir fikrlari Ibn Sinoning jismoniy mashqlar tasnifi Mashqlar guruhi Mashq turlari Bajarish shartlari ?  Markaziy Osiyo xalqlari jismoniy tarbiyasiga oid eng qadimgi yozma manbaga nima kiradi?  Qadimgi ajdodlarning ijtimoiy turmush sharoiti va unda qo‘llanilgan jismoniy madaniyat haqidagi ma’lumotlarni tahlil qiling.  Teshiktosh g‘ori topilmalari asosida jismoniy tarbiyaga oid qanday xulosa qilingan?  Kamon va o‘q yoy qaysi davrda ixtiro qilingan?  Zarautsoy g‘orida topilgan rasmda nima tasvirlangan?  «Avesto» bo‘yicha tarbiya qanday bo‘limlardan iborat?  Gerodot kaysi qadimgi xalqlarni dunyodagi eng mohir merganlar degan?  Qadimgi davr ayol qahramonlaridan qaysi biri jismoniy barkamollik timsoli bo‘lgan?  Qadimgi Markaziy Osiyo xududida qanday jismoniy mashqlar keng tarqalgan edi?  O‘rta asrlarda Markaziy Osiyo xalqlari qanday an’anaviy jismoniy tarbiya vosatalaridan foydalangan?  Sharqning buyuk alloma va mutafakkirlari ta’lim tarbiya xaqida qanday fikrlarni bildirganlar?  Abu Ali ibn Sino asarlarida jismoniy tarbiyaning qanday vosatalarini tavsiya qilgan?  Amir Temur askarlarning xarbiy-jismoniy tayyorgarliklarida qanday mashqlardan foydalangan?