Markaziy Osiyoda qadimgi davr va o‘rta asrlarda jismoniy tarbiya
Reja
1. Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiya.
2. Yaqin Sharq va Osiyo davlatlaridagi buyuk allomalarning jismoniy tarbiya
haqida qarashlari.
3. O‘rta asrlar davrida markaziy osiyoda jismoniy tarbiya.
4. Qadimgi davrda Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiyaga oid arxeologik
topilmalar va yozma manbalar.
5. “Avesto”- qadimgi yozma ma’naviy va ma’rifiy manba sifatida. Qadimgi
Markaziy Osiyo xalqlarining ta’lim-tarbiya tizimi va turmush tarzida jismoniy
tarbiyaning ahamiyati.
6. Qadimgi ajdodlarimiz jismoniy tarbiyasining xususiyatlari.
7. Qadimgi O‘zbekiston xalqlarining o‘yinlari va jismoniy mashqlarining
umumiy tavsifi.
Markaziy Osiyoda jismoniy tarbiya.
Markaziy Osiyoda o‘rta asrlar davrida jismoniy tarbiya (IX – XVI asrlar).
Sharqning buyuk alloma va mutafakkirlarining jismoniy tarbiya to‘g‘risidagi
fikrlari. Abu Ali Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarida jismoniy tarbiya to‘g‘risida.
Amir Temurning harbiy-jismoniy ta’limoti. O‘rta asrlar davrida Markaziy Osiyo
xalqlarining jismoniy mashqlari va milliy o‘yinlari.
O‘zbekiston Respublikasining brinchi Prezidenti I.A.Karimov: «Tarixga
murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak.
Xotirasiz barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi
ham bo‘lmaydi», - deb yangi tariximizga yo‘l ochib berdilar.
Markaziy Osiyo xalqlari dunyoning eng qadimiy tarixga ega bo‘lgan xalqlari
qatoriga kiradi. Markaziy Osiyo hududida yashagan ajdodlarimiz yuksak va o‘ziga
xos madaniyatni vujudga keltirgan.
O‘zbekiston xalqlari madaniyati tarixi turli manbalarda o‘z ifodasini topgan.
Ularning mazmuni umumiy madaniyatning tarkibiy qismi sifatida jismoniy
madaniyat bilan bog‘liqdir. Qadimgi ajdodlar taraqqiyot jarayonlari ijtimoiy-
iqtisodiy va siyosiy rivojlanish bilan chambarchas bog‘lanib kelgan. Shunga asosan
ajdodlarimizning jismoniy madaniyatini va uning rivojlanish tarixini turli ijtimoiy
tuzumlar davridagi madaniyat, ma’rifat, tarixiy voqealar, urf-odatlar, an’analar bilan
birgalikda o‘rganish lozim.
Qadimgi ajdodlarimizning madaniyati, jumladan jismoniy madaniyatini
o‘rganishda uch asosiy manbaga tayanish mumkin:
arxeologik qazilmalar natijasida topilgan ashyoviy dadillar,
xalq og‘zaki ijodi - qadimgi afsonalar, rivoyatlar, xalq ertaklaridan
olingan ma’lumotlar,
buyuk mutafakkirlar, allomalarning ijodiy merosi, qo‘lyozmalari,
qadimgi yozma manbalar, tarixiy kitoblar.
Tarixiy manbalarga qaraganda bundan 150-140 ming yil avval o‘rta
paleolitda Muz davri bo‘lgan. Odamlar yashash uchun tabiat bilan kurashganlar.
Toshlardan qurol yasashni takomillashtirib, yirik hayvonlarni va baliq ovlash keng
tarqalgan. O‘t chiqarish vositalarini ixtiro qilib, yashash uchun gor, yer to‘la, chayla,
boshqa boshpanalardan foydalanishgan. Bu jarayonlar esa barchaning jismonan
baquvvat; epchil, kuchli, chaqqon bo‘lishini talab etgan.
Ilmiy tadqiqotlarning guvoh berishicha, Teshiktosh (Surxondaryo),
Afrosiyob (Samarqand), Xo‘jakent, Obirahmat (Toshkent viloyati), Farg‘ona
vodiysida So‘x daryosi bo‘yidagi makonlar va boshqa joylarda topilgan
yodgorliklar, turli ashyoviy dalillar o‘rganilgan. Tadqiqotlarning natijalariga
qaraganda yuqorida nomlari qayd qilingan hududlarda odamlar turli qurollardan
hayvonlarni ov qilish uchun foydalanishgan. Jismoniy chiniqish va o‘ljani qo‘lga
kiritish uchun turli murakkab harakatlarni bajarishga to‘g‘ri kelgan. Bolalarni ham
bunday faoliyatlarga tayyorlaganlar. Natijada, jismoniy tarbiyasining ayrim
namunalari (sakrash, yugurish, kurashish, uloqtirish, suzish va h.k) yuzaga kelgan.
Yuqori paleolit davri miloddan oldingi 40 ming yillikdan keyingi 12 ming
yillikka qadar davom etadi. Bu davrda Markaziy Osiyoda iqlim quruq, o‘zgarib
turuvchi bo‘lgan. Sovuq iqlim sharoitida yashagan hayvonlar-serjun karkidonlar,
yovvoyi otlar, kiyiklar va boshqalar paydo bo‘lgan. Hayvonlarni ovlashga
ixtisoslashuv o‘sha davr odamlarining yashash manbalariga aylangan.
Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshonning quyi oqimidagi qator ko‘llarda baliq
ovi bilan shug‘ullanish, ularning o‘troq holda yashashiga sabab bo‘lgan. Markaziy
Osiyoning nihoyatda boy ovchi va baliqchi jamoalari yodgorliklari ichida Markaziy
Farg‘onaning neolit yodgorliklari - Zambar, Taynoq, Yangiqadam, Madiyor,
Sariqsuv, Ming buloq kabilar ajralib turadi. Ibtidoiy podadan yuqori paleolitga
o‘tilishi bilan islilab chiqaruvchi kuchlar, ijtimoiy munosabatlar va odam qiyofasida
o‘zgarishlar paydo bo‘lgan. Bu davrga kelib, mehnat qurollari ancha
takomillashgan, suyak va shoxdan yasalgan buyumlar; igna, bigiz, qarmoq, kamon
o‘qi va har xil bezaklar yasagan, tosh va suyaklarni parmalaganlar. Toshlarga, sopol
idishlarga odamlar, hayvonlarni rasmini chizganlar.
So‘nggi paleolit davrining yutuqlaridan biri - nayzaning ixtiro qilinishi
bo‘lgan. Nayza tufayli ovchilik rivojlangan, tirik hayvonlarni birgalashib ovlash
keng tarqalgan. Nayzani ushlash, uni mo‘ljalga olib, uzoqqa uloqtirish kabi
mashqlar, hayvonlarni ovlash, ularni quvib yetish yetarli darajada chaqqonlik va
chidamlilikni talab etadi. Bu natijalarga erishish uchun maxsus tayyorgarliklar,
ularni o‘rgatuvchilar, tarbiyachilar bo‘lgan. Shu sababdan, oilalarda bolalarni
maxsus tayyorgarlik va jismoniy jihatdan tarbiyalash ishlari olib borilgan. Oilada
bolalarni tarbiyalashda tabiy harakatlar (yurish, yugurish, sakrash, uloqtirish, suvda
suzish va h.k.) va turli harakatli o‘yinlar eng asosiy vositalardan biri bo‘lib xizmat
qilgan.
Bolalarning yoshi, jismoniy rivojlanish holatlarini hisobga olgan holda,
ularni guruhlarga ajratib, o‘ynlar va jismoniy mashqlarga o‘rgatish vujudga kelgan.
Kichik yoshdagi bolalarga turli harakatli o‘yinlarni o‘rgatish boshlangan. O‘rta
yoshdagi bolalarga chaqqonlik, chidamlilik kabi sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan
o‘yinlar, to‘siqli yugurishlar qo‘llanilgan. Katta yoshdagi bolalarga esa tez yugurish,
kuch sinashish, kurash, mushtlashish, tosh ko‘tarish, daraxtlarga tirmashib chiqish,
suvda tez suzish, nayza sanchish kabi murakkab o‘yinlar, mashqlar o‘rgatilgan.
Eng qadimgi davrda yashagan ajdodlarimizning dastlabki urf-odatlari,
an’anaviy marosimlari, ommaviy tadbirlari, kundalik turmush tarzi qadimgi
afsonalar, rivoyatlar, xalq ertaklarida o‘z aksini topgan. Bu rivoyatlar, afsonalar
massagetlar, saklar, xorazmiylar, so‘g‘dlar, parfiyaliklar yashagan davrlarga borib
taqaladi. «Avesto», «Alpomish», «Go‘ro‘g‘li», «Qirqqiz», «Manas», «To‘maris»
kabi tarixiy manbalarda qadimgi davrda jismoniy tarbiya vositalarining - turli
o‘yinlar, otda yurish, kurash, kamondan o‘q otish va boshqa mashqlarning
qo‘llanilishi haqida ma’lumotlar bor.
Hozirgi
Markaziy
Osiyo
hududlarida
yashagan
eng
qadimgi
ajdodlarimizning ijtimoiy-madaniy turmushi haqida ma’lumotlarga oid daliliy
ashyolar ko‘p uchraydi. Ularning eng muhimlari Toshkent, Samarqand, Termiz va
boshqa shaharlardagi tarix, arxeologiya va san’at muzeylarida saqlanmoqda.
Toshlarga chizilgan rasmlarda kishilarning ov qilishdagi shakl va harakatlari, ov
qurollari, hayvonlar aks ettirilib, ularning tarixi ham bir necha o‘n ming yillik
davrlarni o‘z ichiga oladi.
Ajdodlarimizning ijtimoiy hayotida turli xil jismoniy mashqlar, o‘yinlar ko‘p
qo‘llanilgan. Ular asosan ijtimoiy mehnat va tarbiya jarayonida keng qo‘llanilgan.
Tarixiy manbalarga qaraganda mamlakatimizda yashab, hayot kechirgan ilk
ajdodlarimiz bundan 40 ming yillar avvalgi davrga to‘g‘ri keladi. Ular haqidagi
ma’lumotlar Surxondaryoning Dalvarzin tepa, Teshiktosh, Afrosiyob, Toshkent
viloyatining Sirdaryo sohillari va boshqa joylarda o‘tkazilgan arxeologik topilmalar
guvohlik beradi.
Qadimgi yunon va sharq manbalarida, xususan «Avesto», «Alpomish»,
«Shohnoma» va boshqa manbalarda madaniyat markazlar sifatida Sug‘diyona,
Xorazm, Parkana, Baqtriya podsholigining katta qismi aynan, respublikamiz
mintaqalariga to‘g‘ri keladi.
Miloddan avvalgi II-I ming yilliklarda Markaziy Osiyoda Baqtriya,
Xorazm, So‘g‘diyona, Marg‘iyona, Parfiya kabi yirik quldorlik davlatlari paydo
bo‘lgan. Ular Rim va Gresiyadagi quldorlik tuzumidan o‘ziga xos ravishda
anchagina farq qilgan. Markaziy Osiyodagi davlatlarda ishlab chiqarish yuqori
darajada bo‘lmaganligi uchun asosan dehqonchilik, chorvachilik va mayda
hunarmandchilik asosida qullar majburiy ishlatilgan.
Yaqin Sharq va Osiyo davlatlaridagi buyuk allomalarning jismoniy
tarbiya haqida qarashlari
Miloddan avvalgi 481 (480) – 431 (425) yillarda yashagan yunon tarixchisi
Gerodotning «Tarix» kitobida qadimgi forslar, saklar va massagetlarning jismoniy
tarbiyaviy qarashlariga oid muhim ma’lumotlar berilgan. Saklar, massagetlar va
forslarning eng sharaflaydigan narsasi jasurlik bo‘lgan. Saklar dunyodagi barcha
merganlar orasida o‘qni zoye ketkazmaydigan juda mohir merganlar sifatida shuhrat
qozongan edilar, – deb yozgan Gerodot. Shunga ko‘ra ular ko‘proq o‘g‘illarga ega
bo‘lishdan faxrlanishgan. Podshoh ham kimning o‘g‘li ko‘p bo‘lsa, unga har yili
sovg‘a-salomlar yuborgan, bolalarning yoshiga ham e’tibor berishgan. O‘g‘il
bolalarni 5 yoshdan 20 yoshgacha faqat uch narsaga: otda yurishga, kamondan otish,
to‘g‘rilikka o‘rgatishgan. Bolani 5 yoshgacha otasiga ko‘rsatmaganlar, ayollar
tarbiyasida bo‘lgan. Mabodo o‘g‘il bola vafot etsa, otasining qayg‘urmasligi uchun
shunday qilganlar. O‘g‘il hech qachon ota-onasini behurmat qilmagan. Ular ota-
onaga hurmatsizlikni faqat nikohsiz tug‘ilgan yoki tashlandiq bolalardangina kutish
mumkin, deb hisoblaganlar.
Gerodot forslar uchun yolg‘onchilik va qarzdor bo‘lish sharmandalik
hisoblangan, deydi. Yana ular daryo suviga tupurmaganlar, hatto qo‘l yuvmaganlar.
Ular daryo suvini muqaddas sanaganlar. Gerodotning bu ma’lumotlaridan ko‘rinib
turibdiki, bizning ajdodlarimiz farzandlariga jasoratli, o‘z vatanining haqiqiy
himoyachisi, kuchli va botir etib tarbiyalashga katta e’tibor berganlar.
Xitoy tarixchisi Syuan Tzyan esa Samarqand aholisining ahloqiy va hulq-
odob qoidalariga rioya etishda boshqalarga o‘rnak bo‘lganligini aytib o‘tgan. Bu
ma’lumotlar qadimda bolalar o‘qitiladigan savod maktablari bo‘lganligi va
maktablardan tashqari bolalar maxsus murabbiylar tomonidan harbiy-jismoniy
mashqlarga va hunarga o‘rgatilganligi, ta’limdan maqsad – bolalarni hayotga
tayyorlash ekanligi haqida ma’lumot bergan.
Qadimgi davrlarda ta’lim-tarbiyaga oid ma’lumotlarni xalq og‘zaki ijodi
namunalari – afsonalar, qahramonlik dostonlari, qo‘shiqlar, maqol va iboralardan
ham olish mumkin. Xalq og‘zaki ijodida xalq pedagogikasiga xos bo‘lgan tarbiya
tajribalari umumlashtirilgan. Ayniqsa, tarixiy shaxslar bilan bog‘liq rivoyatlar
buning dalilidir. Ularda muayyan shaxs faoliyati, qahramonliklari ulug‘langan.
Dostonlarda xotin-qizlarning aql-idroki, jasorati, erkaklar bilan teng sharoitda
faoliyat ko‘satganliklari ifodalangan.
Sak va xorazmiylarning ayollari harbiy yurishlar va janglarda qatnashgan,
matonatda erkak jangchilardan qolishmagan. Buni miloddan avvalgi II asrda Rim
manbalarida quyidagicha tasvirlangan: “Sak ayollari, xuddi qochib ketayotgandek,
ayyorlik bilan ot ustida erkaklardek orqaga burilib o‘q uzar edilar”.
Yunon tarixchisi Diodor ham miloddan avvalgi I asrda saklar haqida: “Bu
qabilaning ayollari mard bo‘ladilar va urush xatarlarini erkaklar bilan baham
ko‘radilar”, deb yozib qoldirgan.
Tarixdan ma’lumki, dastlab Amudaryoning o‘ng qirg‘oidagi yerlar Turon,
chap qirg‘oidagi yerlar esa Eron, deb yuritilgan. Miloddan oldin ahamoniylar saklar
va massagetlarning yerlariga hujum qilib turgan. Eron shohi Kir sak va
massagetlarga qarshi urushib 529 yilda mag‘lubiyatga uchragan. Gerodotning
«Tarix» kitobida massagetlar malikasi To‘marisning Eron shohi Kir bilan olib
borgan jang voqealari tasvirlangan. Jangda To‘maris g‘olib chiqib, Kirning boshini
olib, qon bilan to‘ldirilgan meshga solib: «Sen umr bo‘yi qonga to‘ymading. O‘z
ontim bo‘yicha seni qon bilan sug‘ordim», deydi. O‘sha davrlarda To‘maris kabi
ayollardan sarkardalar chiqqan va janglarda har tomonlama kuch ko‘rsatgan.
Polienning “Harbiy hiylalar” asarida saklarga qarshi Doroning bosqinchilik
yurishi to‘g‘risida ma’lumotlar bor. Bu asarda saklar qahramoni Shiroqning
vatanparvarligi va jasorati ibrat sifatida ko‘rsatilgan.
Eng qadimgi yozma manbalardan biri zardushtiylik dinining muqaddas
kitobi “Avesto” hisoblanadi.
Zardushtiylik ta’limotida ta’lim-tarbiya quyidagi bo‘limlar:
1) ma’naviy va diniy tarbiya;
2) jismoniy va mehnat tarbiyasi;
3) aqliy va axloqiy tarbiyadan iborat bo‘lgan.
“Avesto” bo‘yicha bolalarga 5 yoshdan savod o‘rgata boshlaydilar; o‘qishni
o‘rganishi bilan savdo ishlariga o‘rgata boshlaydilar. Bu ma’lumotlar qadimda
bolalar o‘qitiladigan savod maktablari bo‘lganligi va maktablardan tashqari bolalar
maxsus murabbiylar tomonidan harbiy-jismoniy mashqlarga va hunarga
o‘rgatilganligi, ta’limdan maqsad – bolalarni hayotga tayyorlash ekanligi haqida
ma’lumot beradi. Zardusht ta’limotida 15 yosh balog‘at yoshi sanalgan. Du yoshda
ularga davlat qonunlari, axloqiy qoidalar o‘rgatilgan. Zardushtiylikning axloqiy
qoidalariga binoan insonning o‘z burchini his etishining eng birinchi belgisi
ma’naviy poklik hisoblangan.
“Avesto”da insonning barkamol bo‘lib etishishida ezgu fikr, ezgu so‘z, ezgu
amallar birligiga katta e’tibor berilgan. Qadimgi ajdodlarimiz insonda juda
qadrlaydigan xislatlar jasurlik, adolat, sadoqat, insoniylik bo‘lgan. Bu xislatlar o‘z-
o‘zidan shakllanmagan. Tabiat va jamiyatdagi o‘zgarishlar, ibtidoiy urug‘chilik-
qabilachilik turmush tarzi buni taqozo etgan. Ikkita katta kuch – yaxshilik va
yomonlik o‘rtasidagi ayovsiz kurash insondagi bu xislatlarning bevosita
shakllanishiga turtki bo‘lgan.
Qadimgi ajdodlar ijtimoiy turmush madaniyati, ayniqsa, sihat-salomatlik,
jismonan chiniqish, mehnat hamda uzoq umr ko‘rib yashash uchun yaratgan ta’lim-
tarbiya jarayonlari «Avesto»da chuqur ma’no va o‘rin egallagan.
Markaziy Osiyoni Eron Ahamoniylari, keyinchalik (miloddan avval 329-327
yillarda) Aleksandr Makedonskiy bosib olib, o‘zlarining madaniyati, dini va
ijtimoiy-iqtisodiy boshqarish ish usullarini o‘rnatganlar. O‘sha davrlarda Markaziy
Osiyo hududida yashagan xalqlar bosqinchilarga qarshi qo‘zg‘olonlar ko‘targan,
jiddiy kurashlar olib borgan. Bunday hollarda askarlar va xalqning asosiy
jangovorlik qurollari kamondan o‘q otish, nayza bilan sanchish, qilichbozlik, turli
xil vositalar (to‘qmoq, kaltak, bolta, pichoq va h.k.) bo‘lgan. Jangchilarning ma’lum
qismi otda yurishgan. Bu holat jangchidan ot ustida turib barcha qurol vositalari
bilan jang qilish, otni choptira bilish hamda boshqa imkoniyatlardan o‘ta ustalik
bilan foydalanishni talab etgan.
Tarixiy manbalarning guvohlik berishicha, Aleksandr Makedonskiy
miloddan avvalgi 334 yilda 30000 piyoda va 5000 otliq askar bilan kichik Osiyoga,
keyin Markaziy Osiyoga jangovar yurish qilgan. 327 yilda hozirgi Buxoro,
Samarqand, Panjakent atrofidagi yerlarni bosib olgan. Bunda lashkarboshi Spitamen
bosqinchilarga katta qarshilik ko‘rsatgan. Lekin uning xotini xoinlik qilib,
Spitamenning boshini kesib, Aleksandr Makedonskiyga topshiradi. Podshoh bu
bevafo xotinni hamda 120 ming aholini ham qirib tashlagan, chunki uning ta’biri
bo‘yicha eriga, eliga vafolik qilmagan ayol boshqalarga vafodor bo‘lmaydi.
Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy tuzumi, madaniyati haqidagi
ma’lumotlar Xitoy manbalarida ham uchraydi. Miloddan avvalgi 138 yilda
Markaziy Osiyoga kelgan Xitoy elchisi - Chzyan Syan o‘zining “Tarixiy bitiklar”
kitobida qiziqarli ma’lumotlar qoldirgan.
Kushonlar davri Markaziy Osiyo, Afg‘oniston, Pokiston va Hindiston
xalqlari tarixida va butun dunyo madaniyatining taraqqiyotida alohida o‘rin
egallagan. Markaziy Osiyodan qadimgi Ipak yo‘li o‘tganligi bu yerdagi xalqlarning
madaniy hayotida katta burulishlarga sabab bo‘lgan, Sharq mamlakatlar bilan g‘arb
davlatlari o‘rtasidagi savdo va madaniy aloqalarni o‘rnatgan. Termiz yaqinidagi
Ayritom, Xorazmdagi Tuproqqal’a va boshqa joylardan topilgan buyumlar, suyak,
tosh, sopolga chizilgan rasmlarda qadimgi kurash, nayza uloqtirish, qilichbozlik,
otda jang qilish kabi tadbirlar aks ettirilgan.
O‘zbekiston hududida qadimgi yashagan xalqlarning turmush sharoitlarida,
o‘z vatanlarini himoya qilishda jismoniy tarbiya vositalaridan foydalanish kabi
madaniy hamda jangavorlik faoliyatlari alohida o‘rin tutadi. Bu davrdagi yashagan
xalqlar o‘rtasida jangovorlikni oshirish o‘z hududlarida osoyishtalikni ta’minlash,
xalq farovonligini yuksaltirish uchun o‘tkazgan diniy, madaniy marosimlar, to‘ylar
va turli an’analarida kamondan o‘q otish, qilichbozlik va nayzabozlik qilish, kurash,
ot o‘yinlari hamda boshqa xalq milliy harakatli o‘yinlari bilan mashhur bo‘lganlar.
Qadimgi ajdodlar jismoniy madaniyati xalq og‘zaki ijodida, ayniqsa,
ko‘proq ifodalangan. «Alpomish» dostonida kurash, otda poyga, kamondan o‘q
otish merganlik kabi jismoniy sifatlar, vatanparvar va xalq uchun jonini ham fido
qilish kabi eng ulug‘ insoniy fazilatlar madh etilgan.
«Alpomish» dostonining ijtimoiy-tarbiyaviy xususiyati shundaki, bundan bir
necha ming yillar mavjud bo‘lgan urf-odatlar, marosimlar, ayniqsa, yigit va
qizlarining bir-biriga vafodorligi, jismoniy jihatdan o‘ta barkamolligi, dushmanlarga
shafqatsiz kurashlari odilona bayon etilgan.
Dostonlarning tarbiyaviy jihatlari shundaki, xalq irodasi, an’analar, urf-
odatlar mazmunida otda chopish, jang qilish, qilichlashish, kurash, kamondan o‘q
otish kabi jismoniy faoliyatlar yuqori saviyada madh etilgan. Bunda dushmanlar
bilan mardonavor jang qilishgan yigit va qizlar timsoli tasvirlanadi. Xalq og‘zaki
dostonlarida xalq irodasi, yigit-qizlarning muhabbat, sadoqat, jasur, botir, pahlavon,
chavandoz kabi sifatlari o‘z ifodasini topgan. Xalq milliy o‘yinlari bir necha
yo‘nalishlarga ega bo‘lib, ularning tarkibida raqslar, laparlar, aytishuvlar, askiyalar
va juda ko‘p janrlardagi san’at ancha ustun turadi. Shuningdek, ular qatorida
ajdodlardan meros bo‘lib kelayotgan qator harakatli o‘yinlar va sportga xos o‘yinlar
ham juda ko‘p. O‘zbek xalq o‘yinlari va milliy jismoniy mashqlarini quyidagi asosiy
guruhlarga ajratish mumkin:
kamondan o‘q otish; qilichbozlik;
kurash (buxorocha, farg‘onacha, xorazmcha usullar);
ot o‘yinlari (poyga, olomon poyga, ko‘pkari, uloq va h.k.);
kuch sinashish (tosh ko‘tarish, arqon tortishish, ot, buqa, tuya ko‘tarish);
dorboz o‘yinlari (dor ustidagi mashqlar);
harakatli milliy o‘yinlar;
yugurish musobaqalari (batba);
ov qilish (o‘rgatilgan qushlar bilan –lochin, burgut va h.k).
Bunday o‘yinlarning deyarli barchasi ommaviy bayramlar, musobaqalar va
to‘ylarda keng qo‘llanilqan. Qadimgi manbalar Oks (Amudaryo) va Yaksart
(Sirdaryo) daryolari o‘rtasidagi vodiyda ot musobaqalari keng tarqalgan.
So‘g‘diyona va Baqtriyada kurash, ot poygasi, uloq, dorbozlik juda ommalashgan.
Milodiy IV-V asrlarda yangi ijtimoiy siyosiy munosabatlar yuzaga kelib,
Xorazm, Farg‘ona, Shoshda yangi davlatlar vujudga kelgan. Nafaqat harbiy
yurishlar, balki savdo-sotiq maqsadlari uchun ham chiniqqan chavandozlar va otlar
kerak bo‘lgan. Bu esa ot musobaqalarining ommalashib ketishiga sabab bo‘lgan.
O‘rta asrlar davrida markaziy osiyoda
jismoniy tarbiya
O‘zbekistonning mustaqillikka erishgan dastlabki kunlaridanoq mamlakat
tarixini qayta yoritish va barcha voqeliklarni ochiq-oydin ko‘rsatish vazifa qilib
qo‘yildi. Ma’lumki, Vatanimiz jahon madaniyatiga beqiyos hissa qo‘shgan ulug‘
allomalar, buyuk olimlar, mohir sarkarda va davlat arboblari bilan mashhurdir.
Milliy madaniyat taraqqiyotida O‘zbekiston dunyo davlatlari, Markaziy Osiyo
mamlakatlari orasida o‘ziga xos xususiyatlari, o‘zining geografik va tabiy
qulayliklariga ko‘ra qadimdan insoniyat tarixining ilg‘or madaniy markazlaridan
joy olib kelgan.
VII asr boshlarida Arab xalifaligi tashkil topib, unung tarkibiga butun
Arabiston yarim oroli, Eron, Kavkaz orti, Suriya, Shimoliy Afrika, Janubiy Ispaniya
kiritilgan. VII asr o‘rtalariga kelib esa arab bosqinchilari tomonidan Markaziy
Osiyo yerlari ham zabt etilgan edi. Arablarga qarshi mahalliy xalqlar uzoq yillar
davomida urush olib borganlar. Lekin arablar bu yerlarni to‘la istilo qilib, o‘z dini
va madaniyatini o‘rnatish, Markaziy Osiyo xalqlarini Islom diniga bo‘ysunishiga
erishdilar. Arab xalifaligining amalga oshirgan ijtimoiy-siyosiy islohotlari, yagona
islom dinining tarkib topishi madaniy, ma’naviy hayotga ham ta’sir etdi. Islom
qadriyatlari xalq ma’naviy hayotining uzviy qismi sifatida uning turmush tarzidan,
xatti-harakatidan munosib o‘rin oldi. Islom dinida musulmonlar jismni toza tutish,
dam olish, bolalarni yoshlikdan odobli bo‘lishga o‘rgatishga da’vat qilindi. Lekin
ayollarning erkinligi, ochiq yuz bilan yurishi, avvalgidek erkaklar bilan birgalikda
teng mehnat qilishi, kurash, ot o‘yinlarida bellashuvi taqiqlangan edi.
VII-VII asrlarda Arab xalifaligida ilm-fan taraqqiyoti, ijtimoiy-iqtisodiy
yuksalish Movarounnahr va Xurosonda IX asrlarga kelib ma’naviy ko‘tarilish –
«Sharq Renessansi» – Uyg‘onish davrini boshlab berdi. Xalifa Xorun ar-Rashid
(786-833) va ning o‘g‘li Ma’mun davrida Bag‘dodda “Baytul hikma”
(Donishmandlik uyi) Akademiyasi tashkil etilgan. Butun Sharqda bo‘lgani kabi
Movarounnahrda ham ilm-fan va ma’rifat sohasida o‘z xizmatlari bilan dunyoga
mashhur bo‘lgan al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, al-Farg‘oniy, Abu Rayhon
Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi qomusiy olimlar yetishib chiqdi.
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850). Jahon ilm-ma’rifatining
buyuk namoyondasi Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy taxminan 783 yilda
Xorazmda dunyoga kelib, 847-850 yillar oralig‘ida Bag‘dodda vafot etgan.
Xorazmiy ilmiy merosi bilan bilish nazariyasiga o‘zining ulkan hissasini
qo‘shdi. «Al kitob al muxtasarfi hisob aljabr va muqobala» asarida («Aljabr va al
hisobi haqida qisqacha kitob») sonli kvadrat va chiziqli tenglamalar, ularni yechish
yo‘llarini bayon etadi. Risola 3 qismdan iborat bo‘lib, birinchisi – algebraik qism,
uning oxirida savdo muomalasiga oid kichik bir bo‘lim keltiradi. Ikkinchi –
geometrik qism algebraik usul qo‘llab o‘lchashlar haqida, uchinchi qism vasiyatlar
haqida bo‘lib, muallif uni «Vasiyatlar kitobi» deb nomlagan. Xorazmiy bilim
olishda talabaning shaxsiy kuzatishlariga hamda olgan bilimlaridan foydalanishiga
katta e’tibor bergan. Bunda u ilm izlovchilarning ilmiy manbalarni to‘plash, ularni
ifodalash va kuzatilganlarni tushuntira olish malaka va ko‘nikmalarini hosil qilishiga
katta baho beradi.
Xorazmiy bilim berishning ko‘rgazmali tajriba usullari, savol-javob, malaka
va ko‘nikmalarni shakllantirish, bilimlarni sinash usullaridan foydalangan.
Xorazmiy bilishni sezgidan mantiqiy tasavvur orqali farq qilish haqida fikr bayon
etgan: Sezgi orqali bilish bu qisman bilish bo‘lsa, «mantiqiy» bayon, bilish esa
haqiqiy, bilishning muhim tomonini namoyon etadi. Xorazmiy bilish nazariyasiga
muhim hissa qo‘shgan. U birinchilardan bo‘lib, sinov-kuzatish va sinov usullariga
asos solgan, samoviy jismlarning harakatini aks ettiruvchi jadval asosida, matematik
masalalarni algoritm usulida yechishni ishlab chiqqan. U matematik g‘oyalar
asosida odamlarning hayotiy zaruriyati yotishini, ilmiy kashfiyotlar odamlarning
amaliy talablari natijasida yuzaga kelishini asoslagan.
Abu Nasr Forobiy (873-950). O‘rta asr ijtimoiy-falsafiy fikr taraqqiyoti
mutafakkir Abu Nasr Forobiy nomi bilan bog‘liq bo‘lib, uning inson kamoloti
haqidagi ta’limoti ta’lim-tarbiya sohasida katta ahamiyatga ega. Mashhur yunon
faylasufi Arastudan so‘ng Forobiyni yirik mutafakkir – «Muallimi soniy» -
«Ikkinchi muallim» deb ataydilar.
Abu Nasr Forobiy (to‘liq ismi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn
Uzaliq ibn Tarxon al-Forobiy) Shosh-Toshkentga yaqin Forob degan joyda harbiy
xizmatchi oilasida tug‘ilgan. Forobiy Bag‘dodda matematika, mantiq, tibbiyot,
musiqa, tabIIyot, huquq, tilshunoslik, poetika bilan shug‘ullandi, turli tillarni
o‘rgandi. Ba’zi manbalarda Forobiy 70 dan ortiq tilni bilganligi haqida aytilagan.
Forobiy ta’lim-tarbiyaga bag‘ishlagan asarlarida ta’lim-tarbiyaning muhimligi, unda
nimalarga e’tibor berish zarurligi, ta’lim-tarbiya usullari va uslubi haqida fikr
yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt-saodatga erishuv to‘g‘risida», «Ixso-al-
ulum», «Ilmlarning kelib chiqishi», «Aql ma’nolari to‘g‘risida» kabi asarlarida
ijtimoiy-tarbiyaviy qarashlari o‘z ifodasini topgan.
Forobiy inson kamolotga yolg‘iz erisha olmaydi, boshqalar bilan aloqada
bo‘lish, ularning ko‘maklashuvi yoki munosabatlariga muxtoj bo‘ladi, deb
hisoblagan. Bunga Forobiy ta’lim-tarbiyani to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish orqali erishish
mumkin, degan. Chunki maqsadga muvofiq amalga oshirilgan ta’lim-tarbiya insonni
ham aqliy, ham axloqiy jihatdan kamolotga yetkazadi. Inson tabiat va jamiyat
qonun-qoidalarini to‘g‘ri bilib oladi va hayotda to‘g‘ri yo‘l tutadi, boshqalar bilan
to‘g‘ri munosabatda bo‘ladi, jamiyat tartib-qoidlariga rioya qiladi. Forobiy ta’lim-
tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu jamiyat
uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan iborat deb biladi.
Forobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim sanaladi. Ta’lim
– insonga o‘qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim berish, tarbiya – nazariy
fazilatlarni, ma’lum hunarni egallash uchun zarur bo‘lgan xulq normalarini va
amaliy malakalarni o‘rgatishdir, deb takidlagan.
Forobiyning ta’lim-tarbiya yo‘llari, usullari, vositalari haqidagi qarashlari
ham qimmatlidir. U insonda go‘zal fazilatlar ikki yo‘l – ta’lim va tarbiya yo‘li bilan
hosil qilinadi, degan. Ta’lim nazariy fazilatlarni birlashtirsa, tarbiya esa tug‘ma
fazilat – nazariy bilimlar va amaliy kasb-hunar, xulq-odob fazilatlarini birlashtiradi,
ta’lim so‘z va o‘rganish bilan, tarbiya esa amaliy ish, tajriba bilan amalga oshiriladi,
degan. Insonning kamolotga yetishida ham aqliy, ham axloqiy tarbiyaning o‘zaro
aloqasi muhim ahamiyat kasb etadi. Forobiy tavsiya etgan ta’lim va tarbiya usullari
hozirgi davrda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.
Abu Rayhon Beruniy (973-1048). Qomusiy olim Abu Rayhon Muhammad
ibn Ahmad al-Beruniy X asrning ikkinchi yarmi va XI asrning boshlarida yashagan
va ijod qilgan. Abu Rayhon Beruniy Xorazmning Qiyot shahrida dunyoga kelgan.
Beruniy xorazm tili bilan birga so‘g‘diy, forsiy, suryoniy, yunon, qadimgi yahudiy
tillarini, hatto qadimgi hind tili - sanskritni ham o‘rgangan. U yunon klassik ilmi,
astronomiya, geografiya, botanika, matematika, geologiya, tarix, etnografiya, falsafa
va filologiya sohalari bo‘yicha ham chuqur bilimga ega bo‘lgan.
Beruniy «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarini yozgan. Bu asar
Beruniy nomini Yaqin va O‘rta Sharqqa mashhur qilgan. Beruniy yana
«Qimmatbaho
toshlarni
bilib
olish
bo‘yicha
ma’lumotlar
to‘plami»
(«Mineralogiya»), «Dorivor o‘simliklar haqida kitob» («Kitob as-saydona fi-t-tibb»)
kabi asarlarni ham yozgan. «Mineralogiya» Sharqdagina emas, Yevropada ham
mashhur bo‘lgan. Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo‘llari, usullari haqidagi
fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbdir.
Beruniyning asarlarida, o‘quvchiga bilim berishda:
o‘quvchini zeriktirmaslik;
bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o‘rgatavermaslik;
uzviylik, izchillik;
yangi mazvularni qiziqarli, ko‘rgazmali bayon etish kabi jihatlarga e’tibor
berish kerakligi uqtiriladi.
Beruniyning inson kamolotida axloqiy tarbiyaning muhim o‘rnini
ta’kidlashini uning yuqorida qayd etilgan «Qadimgi xalqlardan qolgan
yodgorliklar», «Hindiston», «Mineralogiya», «Kitob as-saydona», «al-Qonuni al-
Mas’udiy», «Geodeziya» va boshqa asarlarida ko‘rish mumkin. Beruniy fikricha,
axloqiylik insonning eng asosiy sifati bo‘lishi kerak. Bu xislat birdaniga tarkib
topmaydi. U kishilarning o‘zaro muloqoti, ijtimoiy muhit - jamiyat taraqqiyoti
jarayonida tarkib topadi, degan.
Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta’kidlaydi: irsiyat, muhit,
tarbiya. Bu hozirgi davr pedagogikasida ham e’tirof etilgan. Yoshlarni tarbiyalashda
axloqiy mehnat tarbiyasi, nafosat tarbiyasi, oila tarbiyasi, insonning shaxsiy
gigiyenasi muhim ahamiyatga ega, degan olim.
17-rasm. Abu Ali Ibn Sino
Abu Ali Ibn Sino (980-1037). Jahon tibbiyot fanining buyuk olimlaridan
biri Ibn Sino falsafa, adabiyot, musiqa va boshqa ko‘p sohalarni mukammal bilgan
donishmanddir. Ibn Sinoning ilmiy-pedagogik meroslari beqiyos ko‘p. Abu Ali Ibn
Sinoning eng mashhur asari «Tib qonunlari» bo‘lib, alohida ahamiyat kasb etadi.
Bu asar boshqa xalqlar tillariga tarjima qilishgan (17-rasm). O‘zbek tilida ilk bor
1153-yilda, keyinchalik (1956, 1980, 1993) bir necha bor qayta nashr etilgan.
Respublika hukumati va jamoat tashkilotlarining tashabbusi bilan 1980-yilda
Buxoroda Abu Ali Ibn Sinoning tavalludiga 1000 yil to‘lishi munosabati bilan katta
ilmiy anjuman o‘tkazilgan. Bunda Ibn Sinoning asarlarida ta’lim-tarbiya va jismoniy
tarbiya masalalariga katta ahamiyat berilganligi takidlangan. Mutafakkir olimning
30 dan ortiq tibbiy asarlari shu kungacha yetib kelgan. Muallifning asarlarida
jismoniy tarbiyaning mohiyati, jismoniy mashqlarga oid ilg‘or fikrlari va amaliy
mashqlar mazmuni uchraydi.
Ibn Sino jismoniy mashqlarning shakli va mazmuni hamda uning
mohiyatlarini gigiyena, sog‘liqni saqlash va kasalni davolashdagi majmuiy
tadbirlarda berib borgan. Ibn Sino ilk bor har bir insonning jismoniy mashqlar bilan
qachon va qaysi tartibda shug‘ullanishini belgilab beruvchi ta’limni, yani jismoniy
mashqlarning klassifikatsiyasini yaratib bergan. Ibn Sinoning fikricha, «Sog‘liqni
saqlashning asosiy tadbiri - badan tarbiyadir».
«Tib qonunlari» kitobning birinchi qismi inson salomatligini saqlash va uni
rivojlantirishga bag‘ishlangan. Kitobda inson tanasi va uning a’zolari, insonni
shakllantirish hamda uning kamolotida yuz beradigan anatomik tuzilishlar,
fiziologik va ruhiy jarayonlarning holati, kasalliklarning kelib chiqish sabablari
ilmiy jihatdan bayon qilingan.
Ibn Sino o‘z asarlarida jismoniy mashqlar kishining yoshiga, jinsiga,
sog‘lig‘i, salomatligiga va kasalligiga qarab, turlicha shakl va uslublarda o‘tkazish
kerakligi haqidagi tavsiyalari juda muhimdir. Ibn Sino faoliyati va tajribalari asosida
bolalik, o‘smirlik, yigitlik va qarilik davrlarida kishi jismoniy mashg‘ulotga turlicha
munosabatda bo‘lishi kerakligi masalalari bo‘yicha alohida ko‘rsatmalar bergan. Bu
ilmiy-pedagogik ta’lim merosi jahon xalqlari jismoniy madaniyati rivojlanishiga
katta hissa ko‘shgan.
Ibn Sino «Badantarbiya kishini chuqur va ketma-ket nafas olishga majbur
qiluvchi ixtiyoriy harakat», deb ta’rif bergan. Ibn Sinoning ta’kidlashicha,
badantarbiya bilan mashg‘ul bo‘lmay qo‘ygan kishi ingichka og‘riq (a’zolarning
