MASAQLI EGINLERDIN` KARANTIN ZIYANKESLERI Reje. 1. Da`nli-masaqlı eginlerdin` karantin zıyankesleri haqqında tu`sinik 2. Da`nli-masaqlı eginlerdin` karantin zıyankesleri bioekologiyası 3. Da`nli-masaqlı eginlerdin` karantin zıyankesleri tarqalg`an ma`mleketler 4. Da`nli-masaqlı eginlerdin` karantin zıyankeslerine qarsı gu`res ilajları A`debiyatlar: 1, 4, 7, 8, 10. Kapr qon`ızı (da`n terixorı) - Trogoderma granarium Everts. Qattıqqanatlılar, yamasa qon`ızlar (Coleoptera) otryadı, Da`nxor qon`ızlar (Dermestidae [Bruchidae]) semyasına kiredi. Geografiyalıq tarqalıwı: Evropada: Avstriya, Ullı Britaniya, Germaniya, Gollandiya, İspaniya, İtaliya, Portugaliya, Finlyandiya, Frantsiya, Yugoslaviya ha`m ayırım basqa Qubla, Oraylıq ha`mde Shıg`ıs Evropa ma`mleketleri; Aziyada: Afganistan, Bangladesh, Vetnam, İrak, İzrail, Kipr, Koreya, Livan, Malayziya, Myanma, Pakistan, Saudiya Arabstanı, Suriya, Tayvan, Tayland, Turkiya, Kitay, Shri-Lanka, İran, Yaman, Yaponiya, Qırg`ızstan, Qazakstan, Hindistan; Afrika: Burkina Faso, Gana, Gvineya, Jazoir, Zambiya, Zimbabve, Liberiya, Liviya, Mavritaniya, Madagaskar, Malagasiya Respublikası, Mali, Marokash, Misr, Nigeriya, Senegal, Somali, Sudan, Tunis, YuAR; Amerika: Argentina, Boliviya, Venesuela, Kanada, Yamayka atawı; Okeaniya: Filippin atawı, Germaniya, Daniya, İndoneziya, İrlandiya, Keniya, Lyuksemburg, Meksika, Niderlandiya, Rossiya, Tanzaniya. Kapr qon`ızı kirip, keyin joq etilgen ma`mleketler: Avstraliya, AQSh, Vengriya, İtaliya, jan`a Zelandiya. O`zbekstanda Qashqadaryo walayatı Qarshı pivo zavodı, Tashkent walayatı Almalıq pivo zavodı ha`m Qoraqalpog`stan Respublikası No’kis pivo zavodında tarqalg`an. Zıyanlanatug`ın o`nimleri: saqlawxanalarda saqlanıp atırg`an biyday, arpa, sulı, ma`kke, ju`weri, salı, piste, zıg`ır, lobiya, soya, noxat, ku`ngabag`ar, qawın, g`arbız, qabaq, jon`ıshqa, jon`ıshqa tuxımı, ku`nji, shigit, un, makaron, ku`njara (shrot), qurıtılg`an miywe ha`m t.b. Kapr qon`ızı ıssı ha`m qurg`aq klimatqa maslasqan. Zıyanı: Kapr qon`ızı saqlawxanada ha`m pivo zavodlarında saqlanıp atırg`an a- x. eginleri tuxımı, da`ni (va basqa a-x. o`nimlerin) zıyanlaydı, olardı tesip, mag`ızı menen azıqlanadı, shıg`ındıları menen pataslaydı ha`m awqat ushın jaramsız halg`a keltiraei; qolay sharayatda, qon`ız populyatsiyası tez ko`beyedi ha`m 20% ge o`nim joq etiledi. Sırtqı belgileri. İmago (er jetkeni). Denesi biraz du`n`ki, eki ta`repi bir-birine derlik parallel, jaltıraq, qızg`ısh, ayrım wakıtları bası ha`m arqasının` aldı toq tu`sli, uzınlıg`ı 1,6-3 mm, eni 0,9-1,7 mm, atalıg`ı kishirek, uzınlıg`ı 2 mm. u`sti aqshıl, ku`lren` yamasa qızg`ısh-aqshıl, qol menen sıypalasa an`sat ketetug`ın tu`kler menen qaplang`an. Murtları 11 buwınlı, buwınlarının` to`mengi 2 shi ha`m u`stingi betindegi 3-5 shi buwınları basqalarınan u`lkenirek. U`sh jup ayaqshaları bar. Ma`yegi su`ttey aq, keyinirek aqshıl-sarg`ısh ren`li, a`dette tsilindr, ayrım waqıtları uzınsha-oval formalı, bir ushı tompaq, ekinshi ushında birqansha o`tkir tikensıman o`simteleri bar. Uzınlıg`ı 0,7 mm, eni 0,25 mm. jan`a qoyılg`anı su`ttey aq, keyinrek ashıq-sarı tu`s aladı. Lichinka. 1-shi jas lichinkanın` uzınlıg`ı 1,6-1,8 mm, onın` yarımınan ko`biregi quyrıq betine tuwrı keledi; Qarınının` aqırg`ı segmenti u`stinde ko`p tu`kleri bar. Eni 0,25-0,3 mm. Denesi sarg`ısh-aq, bası ha`m tu`kleri qızg`ısh. Murtları kelte, 3 segmentden quralg`an. Waqıt o`tiwi menen lichinka u`lkeyedi, tu`ri sarg`ısh-aqtan altın ren`ge yamasa qızg`ısh-qon`ırg`a aylanadı. Jetilgen lichinkanın` uzınlıg`ı 3-6 mm, eni 1,5 mm, uzınsha formalı, ren`i sarg`ısh-qon`ır, ko`krek betinde 3 jup ayaqshaları bar. Buwın aralıq bo`limleri qon`ır, buwınları sarg`ısh, na`tiyjede lichinkası kesesine qarag`anda ala-bula tu`sli bolıp ko`rinedi. Har bir buwını uzın, sarg`ısh-qon`ır tu`kler menen qaplang`an. Kapr qon`ızı menen zıyanlang`an o`nimde tu`kli lichinkaları ha`m tu`legennen qalg`an qabıqlarının` qaldıqları ushırasadı. Usı belgileri menen zıyankestin` bar ekenligi anıqlanadı. Quwırshaq aqshıl tu`sli, denesinin` u`sti sarg`ısh-qızıl tu`kler menen qaplang`an. Quwırshag`ının` uzınlıg`ı 3,5 mm, analıg`ıniki 5 mm. Biologiyası. Kapr qon`ızı lichinka formasında saqlawxanalardın` diywallırının` tesiklerinde qıslaydı. Quwırshag`ı lichinkanın` taslag`an qabıg`ı ishinde rawajlanadı. Quwırshaq da`wiri 2-23 ku`n, zıyankesnın` tek lichinka basqıshı zıyan keltiredi. Analıq qon`ızı +25-40oSda ma`yek qoya baslaydı, +20oSda ma`yek qoymaydı; 30oS temperaturada ortasha 65 dana, 32oS da 126 danag`a shekem, ekinshi ma`rte atalang`anları 509 g`a shekem ma`yek qoyadı. Ma`yeklerin ha`r tu`rli tegis emes orınlarg`a, mısal ushın, qaplardın` u`stine, ha`mde tuxımlerdın` qabıgına, g`a`llenin` tuxımlarının` shetlerine qoyadı. 3-16 ku`nnen keyin olardan lichinkalar shıg`adı. Lichinkalar 7-8 ma`rte tu`leydi (8 - 9 jastı o`tedi), 7-26 ku`n jasap, son`ınan quwırshaqlanadi. Bir jılda O`zbekstanda 4 te, ayırım basqa ma`mleketlerde 5 ha`m ko`birek a`wlad beredi (8 tablitsa). Иmagolarının` tirishilik da`wiri qısqa: juplasqan analıg`ı 4-7 ku`n, atalanbag`anları 20-30 ku`n jasaydı, olar ushpaydı, azıqlanbaydı yamasa ju`da` kem azıqlanadı. 8 tablitsa. Kapr qon`ızının` rawajlanıw basqıshlarının` jasaw da`wirleri Rawajlanıw bosqichi Jasaw da`wiri, ku`nler 21oS da 30oS dan to`men temperaturada 30oS da 35oS (optimumda) Ma`yek 16 ku`nge 4-7 Lichinka 26 ku`nge* 3-7 Quwırshaq 23 ku`nge 2-7 İmago (er jetken qon`ız) 10 ku`nnen ko`birek 10 ku`nge Ma`yekten imago 220 ku`n 39-45 ku`n 26 ku`n  Lichinkası O`zbekstan sharayatında 45 ku`n jasawı anıqlang`an. Kapr qon`ızının` rawajlanıwı ushın joqarı temperatura ha`m az na`mliktin` bolıwı qolaylı esaplanadı. Lichinkaları ha`r tu`rli o`simlik ha`m haywan o`nimleri, da`n ha`m dannen tayarlang`an o`nimler menen azıqlanadı, Lekin undı ju`da` jaqsı ko`redi. Jas lichinkaları da`n ha`m da`n o`nimlerin jey almaydı, al u`lkeygennen keyin zıyanlanbagan da`nler menen azıqlanadı. Kapr qon`ızının` tez rawajlanıwı ha`m ko`beyiwi ushın minimal temperatura 24oS, optimum 33-37oS (ortasha 35oS); ju`da` kem hallarda atalanıwı ushın minimal temperatura 10oS, maksimum 42oSnı quraydı. Kapr qon`ızının` o`zine ta`n qa`siyeti – azıq bolmag`anda diapauzag`a kirip, uzaq waqıt (4 jılg`a shekem) azıqlanbay jasay alıwı; bul da`wir arasında lichinkası ayrım wakıtları sırtqa shıg`ıp, azıqlanıwı ha`m tu`lewi, son`ınan, ja`ne sol pana orıng`a qaytıp, diapauzanı dawam etiwi mu`mkin. Lichinkalar suwıqqa biraz shıdamlı, olar –21oS suwıqqa 4 saat dawamında shıdawı mu`mkin. Lekin ma`yekleri shıdamlı emas: –1oS da 4 saatdan son` olardın` 50 protsenti, 9 ku`nnen keyin 100 protsenti nabıt boladı. Da`n +60oS qa qızdırılsa, 5-nshi jas lichinkaları 25 minut, 1-nshi jastag`ıları 30 minut, imagoları 35 minutden keyin o`ledi. Kapr qon`ızı barlıq rawajlanıw basqıshlarında zıyanlang`an biyday da`ni menen tuxımı, olardan tayyarlang`an o`nimler, un ha`m basqa azıq-awqat o`nimleri, transport quralları ha`m tara arqalı tarqaladı.