Mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati. Reja. 1. Mashinasozlik sanoatining milliy iqtisodiyotda tutgan o‘rni va ahamiyati. 2. O‘zbekistonda mashinasozlikning rivojlanish istiqbollari. 3. Mashinasozlikning tarmoqlar tarkibi, ixtisoslashuvi va joylashishi. Tayanch iboralar Mashinasozlik sanoati, metallga ishlov berish, qishloq xo‘jalik mashinasozligi, traktorsozlik, avtomobilsozlik sanoati, samolyotsozlik, kimyo va neft mashinasozligi, yo‘l qurilishi mashinasozligi 1. Mashinasozlik sanoatining milliy iqtisodiyotda tutgan o‘rni va ahamiyati Mashinasozlik sanoati – xo‘jalik tarmoqlari uchun mehnat qurollari, shuningdek, iste’mol buyumlari va mudofaa ahamiyatiga ega bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi og‘ir sanoat sohalari majmuidir. Bu tarmoq butun xalq xo‘jaligini texnika bilan ta’minlashda moddiy asos hisoblanadi, ijtimoiy mehnat unumdorligi, texnika taraqqiyoti, xalqning moddiy farovonligi va mamlakatning mudofaa quvvati mashinasozlik sanoatining taraqqiyot darajasiga bog‘liq. Mashinasozlik sanoatining asosiy vazifasi xalq xo‘jaligining hamma sohalarini yuqori unumli ishlaydigan mashina va asbob-uskunalar bilan ta’minlashdir. Bu soha o‘z navbatida, mashinasozlik va metallga ishlov berish, metall buyumlar, metall konstruksiyalar ishlab chiqarish hamda mashina va asbob-uskunalarni tuzatish tarmoqlarining tarkibiy qismini tashkil etadi. Mashinasozlik sanoat sifatida XVIII asrda vujudga keldi, XIX asrda Buyuk Britaniyada, G‘arbiy Yevropaning ba’zi mamlakatlarida, keyinchalik AQSHda tez rivojlana boshladi. Rossiyada 1- mashinasozlik zavodi XVIII asrda qurilgan. 1 Mashinasozlikning tarkibi boyligi tufayli unga ta’sir qiluvchi omillar turi ham har xil. Chunonchi, metallni ko‘p talab qiluvchi og‘ir mashinasozlik (vagonsozlik, tog‘-kon va shaxtalar uchun asbob-uskunalar va h.k.) qora metallurgiya rayonlarida kam, ammo malakali ishchi kuchi kerak bo‘lgan priborsozlik, elektrotexnika, hisoblash texnikalari kabi nozik va aniq mashinasozlik fan-texnika taraqqiyoti markazlarida joylashtiriladi. Qishloq xo‘jaligi mashinasozligi ko‘p hollarda iste’mol rayonlarida rivojlanadi. Masalan, O‘zbekistonda paxta teruvchi, Ukrainada g‘alla va qand lavlagi, Belorussiyada- kartoshka va zig‘ir, Moldaviyada uzumchilik, +irg‘izistonda pichan o‘ruvchi va preslovchi mashinalar ishlab chiqariladi. Demak, mamlakat yoki rayon nimaga ixtisoslashsa, o‘sha sohaga xizmat qiluvchi mashinasozlik tarmog‘i tashkil etiladi. Bu qonuniyat boshqa tarmoqlarga ham tegishli. Chunonchi, Kareliyada o‘rmon, Uralda-qora metallurgiya, Donbassda –shaxta, O‘zbekistonda-to‘qimachilik, Irkutskda-oltin saralash mashinasozligi rivojlangan va h.k. Shunday qilib, mashinasozlik mahsulotiga qarab uni joylashtirishga xom ashyo (metall), ishchi kuchi, iste’mol, ilmu-fan, geografik o‘rin omillari ta’sir ko‘rsatadi. Tabiiyki, dengiz kemasozligi quruqlik ichkarisida emas, port shaharlarda joylashtiriladi. Xuddi shunga o‘xshash stanoksozlik, elektrotexnika, traktorsozlik kabi juda ko‘p mashinasozlik tarmoqlari o‘ziga xos hududiy tashkil qilish xususiyatlariga ega. Albatta, bu sanoat tarmog‘i uchun kooperatsiya shakli muhimligi tufayli, uning markazlari qulay transport geografik o‘ringa ega bo‘lishlari ham lozim. 2. O‘zbekistonda mashinasozlikning rivojlanish istiqbollari. O‘zbekistonda dastlabki korxonalari XX asr 20-yillarida vujudga kelgan. O‘sha yillari O‘zbekistonda metallga ishlov berish sanoati 14ta kichik ta’mirlash ustaxonasidan tashkil topgan edi. Ularda asosan temir yo‘l transporti, paxta tozalash va yog‘ zavodlarining mashina, asbob va uskunalarini ta’mirlash ishlari amalga oshirilgan. 1927 yili Toshkentda “Boshpaxtasanoat” tashkilotining mexanika zavodi ishga tushirildi. 1931 yilda esa mazkur zavod negizida mamlakat paxta tozalash zavodlari uchun asbob-uskunalar ishlab chiqarish hamda qishloq xo‘jalik texnikalarini ta’mirlaydigan “Qishloqmash”-hozirgi qishloq xo‘jalik 2 mashinasozligi zavodi qurildi. Dastlab bu zavodda g‘o‘za seyalkalari, borona va kultivatorlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. 1932 yilda Toshkentda ekskavator ta’mirlash zavodi “Irmash” (hozirgi “Tosheks” ishlab chiqarish birlashmasi), 1920 yillarning oxirida Andijonda “Kommunar”, Samarqandda “Kolxozchi”, Qo‘qonda “Bolshevik” va boshqa zavodlar ishga tushdi. Shuningdek, 1936 yilda Toshkent shahridagi mexanika ustaxonalari negizida ehtiyot qismlar va detallar ishlab chiqaradigan hozirgi “Toshkimyoqishloqmash” zavodi, 1941 yilda esa Andijonda “Avtotraktordetal” zavodi ishga tushirildi. Ikkinchi jahon urushi O‘zbekistonda mashinasozlik majmui rivojlanishiga ikki tomonlama ta’sir ko‘rsatdi. Birinchidan, ularning soni, ayniqsa, front zonasidan ko‘chirib keltirilgan zavodlar hisobiga ko‘paydi. Ko‘chirib keltirilgan korxonalar orasida aviatsiya zavodi, karborund zavodi, “Pod’emnik” va abraziv zavodlari, “Qizil Oqsoy” (O‘zbekiston qishloq xo‘jalik mashinasozlik) zavodi, “Rosselmash” va boshqa zavodlar bor edi. Ikkinchidan, mamlakat ichkarisida mavjud bo‘lgan va g‘arbiy rayonlardan keltirilgan zavodlarning katta qismi front harbiy texnikasi uchun ehtiyot qismlar, qurol-yarog‘ va o‘q-dorilar ishlab chiqarish yo‘nalishida rivojlantirildi. Urushdan keyin respublika xalq xo‘jaligida qayta ishlash, paxtachilikni rivojlantirish keng quloch yozdi. Paxtachilik, irrigatsiya qurilishi, to‘qimachilik va kimyo sanoati uchun turli xil mashinalar ishlab chiqarishga ehtiyoj ortdi. Shuning uchun ham paxta tayyorlash va paxta qator oralarida ishlatiladigan mashinalar, shuningdek, ekskavatorlar, ko‘prikli elektr kranlar, yigirish mashinalari ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Shunday qilib, O‘zbekiston mashinasozligi sanoatning ko‘p tarmoqli turiga aylantirildi. Shuni ta’kidlash joizki, endilikda butun Markaziy Osiyo davlatlari mashinasozligi mahsulotining 2/3 qismi O‘zbekistonda ishlab chiqarilmoqda. Iqtisodiyot tarmoqlari o‘z-o‘zidan, tasodifiy hududiy tarqalmaydi, balki ma’lum shart-sharoitlar va omillarni hisobga olgan holda joylashtiriladi yoki hududiy tashkil etiladi. Bu omillarni yaxshi bilish ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va tizimining rivojlanish qonuniyatlarini o‘rganishga asos bo‘ladi. Mamlakat mashinasozlik majmui ko‘p tarmoqli bo‘lishi bilan birga uning iqtisodiyotda va ayniqsa, mamlakat milliy valyuta tushumida ham ulushi ortib 3 bormoqda. Ayniqsa, uning MOD uchun yangi tarmog‘i-avtomobilsozlikning vujudga kelishi tarixiy voqea bo‘ldi. Agar 1940 yilda mamlakat mashinasozlik sanoatida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorini bir deb qabul qilsak, u 1965 yilda- 220, 1975 yilda-587, 1980 yilda-936, 1985 yilda-1272, 1990 yilda esa, 1539 marta o‘sganini ko‘ramiz. 1991 yili mashinasozlik sanoati korxonalari boshqaruvini shakllantirishda tarmoqlar bo‘yicha konsernlar tashkil etildi. 1994 yilda davlat konsernlari ishlab chiqaruvchilar uyushmalari, aksiyadorlik jamiyatlari, korporatsiyalariga aylantirildi. O‘zbekiston avtomobilsozlik korxonalari uyushmasi («O‘zavtosanoat») avtomobilsozlik sanoati va unga texnika xizmati ko‘rsatish sohalariga, O‘zbekiston radioelektronika, elektrotexnika sanoati korxonalari uyushmasi («O‘zeltexsanoat») elektrotexnika, radiotexnika sanoati sohalariga, «O‘zqishloq xo‘jalikmashxolding» kompaniyasi qishloq xo‘jalik mashinasozligi korxonalariga rahbarlik kiladi. O‘zbekiston mashinasozlik sanoati 20ga yaqin tarmoqqa mansub 100 dan ortiq yirik korxonalardan iborat. Ularning orasida avtomobilsozlik, traktorsozlik va qishloq xo‘jalik mashinasozligi, paxta tozalash sanoati mashinasozligi, samolyotsozlik, elektrotexnika sanoatining salmog‘i katta. 1960 yili respublika mashinasozligida 22 nomdagi asosiy mashina, mexanizm va asboblar ishlab chiqarilgan, bu ko‘rsatkich 1970 yili 29, 1980 yili 39 ni tashkil etdi. 2005 yilga kelib 180 dan ortiq qishloq xo‘jalik texnikasi turi yaratildi. Ayni paytda respublika iqtisodiyoti uchun yangi bo‘lgan avtomobilsozlik, motorsozlik, radioelektronika, elektrontexnika kabi sanoat tarmoqlari barpo etildi. O‘zbekiston mashinasozligi og‘ir sanoatning eng yirik va yetakchi tarmog‘idir. Uning ahamiyati fan-texnika yutuqlarini xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida joriy qilish, mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizasiyalash va avtomatlashtirish, mahsulot sifatini yaxshilash hamda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda namoyon bo‘ladi. O‘zbekistonda dastlabki mashinasozlik sanoati korxonalari XX asrning 20- yillarida vujudga keldi. O‘sha yillari O‘zbekistonda metallga ishlov berish sanoati 14 ta kichik ta’mirlash ustaxonasidan tashkil topgan edi. Ularda asosan temir yo‘l transporti, paxta tozalash va yog‘ zavodlarining mashina, asbob va uskunalarini 4 boshqa tarmoqlar mashinasozlik majmui ta’mirlash ishlari amalga oshirilgan. Keyinchalik xalq xo‘jaligi tarmoqlari rivojlanib borishi bilan mamlakat mashinasozlik sanoatini barpo qilish va rivojlantirishga ehtiyoj ortgan. 1927 yilda Toshkentda “Boshpaxtasanoat” tashkilotining mexanika zavodi ishga tushirildi. 1931 yilda esa mazkur zavod negizida mamlakat paxta tozalash zavodlari uchun asbob-uskunalar ishlab chiqarish hamda qishloq xo‘jalik texnikalarini ta’mirlaydigan “Qishloqmash”- hozirgi qishloq xo‘jalik mashinasozligi zavodi qurildi. 10.1-rasm. O‘zbekiston yalpi sanoat mahsulotida mashinasozlikning ulushi “Qishloqmash” keyinchalik mamlakatning eng yirik qishloq xo‘jalik mashinasozligi zavodiga aylandi. Dastlabki yilda bu zavodda g‘o‘za seyalkalari, borona va kultivatorlar ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. 1932 yilda Toshkentda ekskavator ta’mirlash zavodi “Irmash” (hozirgi “Tosheks” ishlab chiqarish birlashmasi), 1920 yillarning oxirida Andijonda “Kommunar”, Samarqandda “Kolxozchi”, Qo‘qonda “Bolshevik” va boshqa zavodlar ishga tushdi. Shuningdek, 1936 yilda Toshkent shahridagi mexanika ustaxonalari negizida ehtiyot qismlar va detallar ishlab chiqaradigan hozirgi “Toshkimyoqishloqmash” zavodi, 1941 yilda esa Andijonda MSlar negizida “Avtotraktordetal” zavodi ishga tushirildi. 1920 yilda Toshkentda cho‘yan zavodi va mexanika ustaxonalari bazasida 1-Turkiston zavodi tashkil etildi va bu zavod 1959 yilda mashinasozlik bo‘yicha davlat loyiha- konstruktorlik texnologiya byurosiga aylantirildi. Hozirgi vaqtda ushbu byuro “Texnolog” ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasiga aylantirilgan. 5 19,8% 80,2% Boshqa sanoat tarmoqlari Mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati Тоshkent viloyati – 12,1% Qoraqalpog’iston va boshqa viloyatlar – 22% Тоshkent shahri– 54% Аndijon viloyati – 6.4% Samarqand va Farg’ona viloyatlari – 5,5% Ikkinchi jahon urushi O‘zbekiston mashinasozlik majmui rivojlanishiga ikki tomonlama ta’sir ko‘rsatdi. Birinchidan, ularning soni, ayniqsa, front zonasidan ko‘chirib keltirilgan zavodlar hisobiga ko‘paydi. Ko‘chirib keltirilgan korxonalar orasida aviatsiya zavodi, karborund zavodi, “Podemnik” va abraziv zavodlari, “Qizil Oqsoy” (O‘zbekiston qishloq xo‘jalik mashinasozlik) zavodi, “Rosselmash” va boshqa zavodlar bor edi. Ikkinchidan, mamlakat ichkarisida mavjud bo‘lgan va g‘arbiy rayonlardan keltirilgan zavodlarning katta qismi front harbiy texnikasi uchun ehtiyot qismlar, qurol-yarog‘ va o‘q-dorilar ishlab chiqarish yo‘nalishida rivojlantirildi. Urushdan keyin respublika xalq xo‘jaligida qayta ishlash, paxtachilikni rivojlantirish keng quloch yozdi. Paxtachilik, irrigasiya qurilishi, to‘qimachilik va kimyo sanoati uchun turli xil mashinalar ishlab chiqarishga ehtiyoj ortdi. Shuning uchun ham paxta tayyorlash va paxta qator oralarida ishlatiladigan mashinalar, shuningdek, ekskavatorlar, ko‘prikli elektr kranlar, yigirish mashinalari ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Shunday qilib, O‘zbekiston mashinasozligi sanoatning ko‘p tarmoqli turiga aylantirildi. Shuni ta’kidlash joizki, endilikda butun Markaziy Osiyo davlatlari mashinasozligi mahsulotining 2/3 qismi O‘zbekistonda ishlab chiqarilmoqda. Mamlakat mashinasozlik majmui ko‘p tarmoqli bo‘lishi bilan birga uning iqtisodiyotda va ayniqsa, mamlakat milliy valyuta tushumida ham ulushi ortib bormoqda. Ayniqsa, uning MOD uchun tamoman yangi tarmog‘i — avtomobilsozlikning vujudga kelishi tarixiy voqea bo‘ldi. Mamlakat yalpi sanoat mahsuloti umumiy hajmida mashinasozlik sanoatining hissasi barqarorlashib kelmoqda. Asaka shahrida barpo qilingan birgina yengil avtomobil zavodining ishga tushirilishi ushbu barqarorlashuvga ijobiy tus berdi va mamlakat mashinasozlik majmuining iqtisodiyotdagi ulushini oshirdi. Mashinasozlik majmuasining hududiy joylashuvida juda keskin tafovutlar mavjud bo‘lib, bunda Toshkent shahri nihoyat katta salmoqqa (54,0 foiz) ega, shuningdek, Toshkent (12,1 foiz), Andijon (6,4 foiz), Samarqand, Farg‘ona (5,5 foiz) viloyatlarining ham salmog‘i anchagina. Lekin bu sohada hanuzgacha Navoiy, Jizzax, Qashqadaryo, 6 Xorazm, Surxondaryo, Sirdaryo viloyatlarining salmog‘i nihoyatda pastligicha qolmoqda. 22,0 % 12,1 % 54,0 % 5,5 % 6,4 % 10.2-rasm. Mashinasozlik majmuasining hududiy joylashuvi 3. Mashinasozlikning tarmoqlar tarkibi, ixtisoslashuvi va joylashishi. Avtomobilsozlik. Sanoatning bu tarmog‘i respublikada yangi. Uni tashkil qilish va rivojlantirish mamlakatimizning ichki ehtiyoji uchun o‘ta muhim masala bo‘lishiga qaramasdan sobiq Markaz “O‘zbekistonda avtomobil ishlab chiqarishga yo‘l bo‘lsin” qabilida ish tutgan edi. Faqat mustaqillik mamlakatimizning iqtisodiy rivojlanish qirralarini keng ochdi va, jumladan, O‘zbekiston avtomobilsozligini vujudga keltirishga obektiv sharoit yaratib berdi. Mamlakatdagi bir qator avtomobil tuzatish (ta’mirlash) zavodlari (1939), yengil mashinalarga texnika xizmatini ko‘rsatadigan “O‘zavtotexxizmat”, “O‘zavtovazxizmat” ishlab chiqarish birlashmalari va boshqa korxona va tashkilotlar respublika vtomobil sanoatini vujudga keltirishda asos edi. Endilikda respublika avtomobil sanoati tarkib topgan va rivojlanishning dastlabki bosqichiga qadam qo‘ygan. U yengil va yuk avtomobillari, avtobuslar, avtomobil dvigatellari, 7 Toshkent viloyati– 12,1% Qolgan hududlar – 22% Toshkent shahri – 54% Andijon viloyati– 6.4% Samarqand va Farg‘ona viloyatlari – 5,5% avtomobillarga ehtiyot qismlar, asbob-uskuna va jihozlar ishlab chiqarishga tobora chuqur ixtisoslashib bormoqda.O‘zbekiston avtomobilsozligi mustaqillik sharofati bilan vujudga kelgan bo‘lsa ham uning o‘z rivojlanish tarixi bor. Respublikada birinchi marta 1994 yilning martida “O‘zavtomash” uyushmasi tashkil etildi. Uning tarkibida 20ga yaqin sanoat korxonalari va tashkilotlar bor. Avtomobilsozlik sohasida ishlab turgan va yangi qurilayotgan zavodlar negizida avtomobil industriyasini barpo etish, yyengil va yuk avtomobillari, avtobuslar, trolleybuslar ishlab chiqarish hamda ularga ehtiyot qismlar ishlab chiqarish vazifalari hal etilmoqda. Shuningdek, mamlakatda avtomobil sanoatiga servis xizmatini tashkil qilish, respublika xalq xo‘jaligining avtotransport texnikasiga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish, avtomobil sanoatining raqobatbardosh mahsulotlari bilan jahon bozoriga chiqish vazifalari ham hal etilmoqda. O‘zbekiston avtomobilsozlikni rivojlantirishda chet el ilg‘or tajribasiga va texnologiyasiga tayanmoqda va qator konsern va korporasiyalar bilan hamkorlik qilmoqda. Jumladan, 1992 yilda O‘zbekiston Respulikasi Janubiy Koreyaning DEU korporasiyasi bilan Asaka paxta tashiydigan tirkamalar zavodi negizida yengil avtomobillar ishlab chiqaradigan “O‘zDEUavto” qo‘shma korxonasiga asos soldi. Asaka avtomobil zavodi mamlakatimiz avtomobil sanoatining faxri. U Markaziy Osiyoda yagona. Janubiy Koreyaning DEU korporasiyasi bilan hamkorlikda qurilgan ushbu zavodning birinchi navbati 1996 yil martida ishga tushirildi. Mikroavtobuslarni syeriyali ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. 1996 yilning 19 iyulida esa zavodning rasmiy ochilishi va xalqaro taqdimoti o‘tkazildi. Asaka avtozavodida “Neksia”, “Damas” “Matiz”, “Lasetti”, “Cobalt”, “Malibu”, “Ravon”va boshqa rusumli tejamli avtomobillari respublikamiz aholisining ehtiyojini qondirish uchun xizmat qilmoqda va o‘nlab xorijiy mamlakatlarga eksport qilinmoqda. Ushbu zavodni qayta rekonstruksiya qilish ishlari boshlanib, yaqin muddatda yangi model va markadagi avtomashinalar ishlab chiqarish rejasi amalga oshirilmoqda. 1999 yili Samarqand shahrida Turkiya Respublikasi firmalari bilan hamkorlikda yana bir avtomobil zavodi ishga tushirildi. Bu “Samkochavto” 8 O‘zbekiston mashinasozlik majmui Qishloq xo’jalik mashinasozligi To’qimachilik mashinasozligi Avtomobilsozlik samolyotsozlik Asbobsozlik Radio elektronika va elektrotexnika mashinasozligi Qurilish va yo’l qurilishi mashinasozligi Kimyo va neft mashinasozligi Kommunal xo’jalik mashinasozligi Madaniy-maishiy-ro’zg’or texnikasi mashinasozligi zavodidir. U ham Markaziy Osiyoda yagona bo‘lib, yaqin vaqt ishida yiliga uch ming avtobus, 1 ming yuk mashinalari ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘ladi. 10.3-rasm. O‘zbekiston mashinasozlik majmui tarmoqlari Yangi avtomobil zavodlarida ishlab chiqarish jarayonini doimo takomillashtirib borish, turli agregatlar, avtomobil dvigatellari, podshipniklar va boshqa ko‘p turdagi qismlarni respublikamiz hududidagi korxonalarda ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilmoqda, jumladan, 1993 yildayoq mamlakat avtomobil sanoatini butlovshi va ehtiyot qismlar bilan taminlash maqsadida “Avtoehtiyotqism” ilmiy-ishlab chiqarish birlashmasi tashkil etilgan edi. Respublikaning Toshkent, Shovot, Marhamat shaharlarida joylashgan podshipnik zavodlarida avtomobil sanoati va qishloq xo‘jalik mashinasozligi uchun podshipniklar ishlab chiqarila boshlandi. Samarqanddagi “Krasniy dvigatel” (1942 yil) ishlab chiqarish birlashmasi avtomobil dvigatellariga ehtiyot qismlar, alyuminiy mahsulotlari ishlab chiqarmoqda. Avtomobil sanoatiga xizmat qiluvchi yangi katta va kichik qo‘shma korxonalar Farg‘ona vodiysi, Samarqand, Toshkent viloyati shaharlarida ko‘plab qurilmoqda. 2002 yil Respublikamizda 35,1 ming avtomobil ishlab chiqarilgan bo‘lsa, 2016 yili bu ko‘rsatkich 85,7 mingtani, 2017 yili esa 135,5 mingni tashkil qildi. 9