MASOFAVIY O‘QITISH. MASOFAVIY O‘QITISHNING DIDAKTIK
TIZIMI VA TAMOYILLARI
Reja:
1. Masofaviy o‘qitishning dolzarbligi
2. Masofaviy o‘qitishning didaktik tizimi
3. Masofaviy o‘qitishning tamoyillari
4. Masofaviy o‘qitish texnologiyasi
Ilmiy texnik taraqqiyotning xususiyatlari mustaqil ishlash kunikma va
malakalarini shakllantirish va uzluksiz, ijodiy bilimlarni egallashni talab qiladi.
Bunday ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish istiqbolli, zamonaviy o‘quv tizimlariga
quyiladigan talablardan biridir. YUNESKO «Ta’limni axborotlash instituti»
mutaxassislarining
fikricha,
ta’lim
jarayonini
rivojlantirishning
asosiy
yunalishlaridan biri dunyo aholisiga axborotlashtirish va telekommunikatsiya
texnologiyalardan foydalangan holda, masofaviy o‘qitish va mustakil o‘qish
imkoniyatlaridan keng foydalanish ta’minotini yaratishdir. Masofaviy o‘qitish – bu
masofadan turib o‘qitish, qaysiki o‘quv mashg‘ulotlarining barchasi yoki ko‘p qismi
telekommunikatsion va zamonaviy axborotlashtirish texnologiyalar asosida olib
boriladi. Masofaviy o‘qitish, ayniqsa: o‘qitishning an’anaviy usullaridan
foydalanish
imkoniyatiga
ega
bulmagan,
bu
jarayon
imkoniyatlarining
chegaralanganligi tufayli o‘qish va ishlashni birgalikda amalga oshira olmaydiganlar
uchun; turg‘un sharoitda o‘qish imkoniyatlariga ega bulmagan, imkoniyatlari
tibbiy shart- sharoitlar tufayli chegaralanganlar uchun; o‘qituvchilar va boshka
soha mutaxassislarining qayta tayyorlash va malakasini oshirishda; chet el o‘quv
muassasalarida ta’lim olishni istaydiganlar uchun; ikkinchi mutaxassislikni
egallashni istaydiganlar uchun juda dolzarb bo‘lishi mumkin. Istiqbolli zamonaviy
o‘qitish tizimlari har bir shaxsning o‘zi istagan ta’lim olish huqiqidan foydalana
olish imkoniyatini berishi kerak. Masofaviy o‘qitish aynan shunday o‘qitish shakli
bo‘la oladi. O‘qitishning bu tizimi boshlang‘ich rivojlanish bosqichidadir. AQSH da
1 mlnga yaqin odam masofaviy o‘qitish tizimida o‘qimoqda. Bu tizimda televidenie
imkoniyatlaridan keng foydalanilmoqda. Ispaniyada masofaviy o‘qitish Milliy
universiteti faoliyat ko‘rsatmokda. Bu erda sirtki oliy ta’lim olish xamda
uqituvchilarning malakasini oshirish mumkin. Fransiyadagi masofaviy o‘qitish
Milliy Markazi davlatdagi 35 000 iste’molchini qamrab olgan. Germaniyada ochiq
universitet ochilgan bo‘lib, bu erda sirtqi ta’lim olish hamda malaka oshirish
mumkin. SHvetsiyada Baltika Universiteti Baltika xududidagi 50 da ortiq
universitetni o‘z ichiga qamrab oladi. Masofaviy o‘qitish texnologiyasi bo‘yicha
barcha topshiriqlar masofadan turib bajariladi, imtihonlar esa oliy o‘quv yurtida
topshiriladi. Masofaviy o‘qitish YAponiya, Turkiya, Xitoy, Hindiston, Iroq, Koreya,
Finlyandiya, Avstraliya va Rossiyada rivojlanmoqda. Masofaviy o‘qitish fakat
milliy ta’lim tizimlardagina rivojlanib qolmay, balkim, alohida tijorat
kompaniyalarida ham rivojlanmokda, masalan IBM, General Motors, Ford va
boshqalar. Masofaviy o‘qitish – ilmiy-texnikaviy taraqqiyot davrning mahsulidir va
ayni vaktda uning rivojlanish katalizatori hamdir.
2. Masofaviy o‘qitishning didaktik tizimi
Masofaviy o‘qitishning didaktik tizimi quyidagilarni o‘z ichiga oladi: O‘qitish
maqsadi davlat ta’lim standartlari asosida shakllanib, bilim, ko‘nikma va malakalar
tizimini o‘z ichiga oladi. Bu ierarxik tizimda bo‘lib: o‘qitish maqsadi, o‘quv fani
maqsadi, mavzuning o‘quv maqsadi, mavzuning tayanch tushunchalari o‘quv
maqsadidan shakllanadi. O‘qitish mazmuni an’anaviy o‘qitish tizimiga to‘g‘ri
keladi. Masofaviy o‘qitishda barcha mutaxassisliklar bo‘yicha tayyorlash
imkoniyati yo‘q. O‘qitishning bunday turida o‘qitilishi taqiqlangan yo‘nalishlar
ro‘yxati qonun dalolatnomalari bilan tasdiqlanib, bu yo‘nalishlarda ushbu tizimni
qo‘llash taqiqlanadi. Ta’lim oluvchilar. Masofaviy o‘qitish tizimida ta’lim
oluvchilarning nomlanishi hali aniqlanmagan. Ba’zan ularni tinglovchilar deb
ataydilar. Masofaviy o‘qitish tizimi ta’lim oluvchilarning etarli tayyorgarligini va
ish o‘rinlarining texnik ta’minotini talab etadi. O‘qitadiganlar. Bu o‘qituvchilar,
asosan ta’lim jarayonini tashkil etish samaradorligi bulardan bog‘liq bo‘ladi. Ammo
masofaviy o‘qitishning didaktik tizimi xususiyatlari o‘qituvchilar bajaradigan
faoliyatlarini turli tuman funksiyalarini, serqirraligini va bajaradigan rollarining
xilma-xilligini talab etadi. Aynan shuning uchun chet davlatlarda o‘qituvchilar
tavsiflanishi kengaytirilgan: o‘qituvchi – o‘quv – uslubiy qo‘llanmalarning ishlab
chiquvchisi; o‘qitish uslublari bo‘yicha maslahatchi (fasiliteyter); o‘quv
kurslarining interaktiv uslublari bo‘yicha mutaxassis (tyuter); o‘qish natijalarini
nazorat qilish bo‘yicha mutaxassis (invigilator). O‘qitish metodlari (usullari).
«Methodas» so‘zini yunon tilidan tarjima qilsak, uning ma’nosi – o‘zini tutish, yo‘l,
ma’nosini anglatadi. O‘qitish metodlari deganda o‘qitish maksadiga erishish uchun,
ta’lim oluvchilarning faoliyatini tashkil etish va boshqarish, o‘qituvchi va o‘quvchi
munosabatlari haqida nazariy tushuncha beruvchi didaktik kategoriya tushuniladi.
Masofaviy o‘qitish tizimida, xuddi an’anaviy o‘qitish tizimidagidek, o‘qitishning
besh metodi qo‘llaniladi: axborot – retseptiv, reproduktiv, muammoli bayon, evristik
va tadqiqot. O‘qitish vositalari. O‘qitish mazmuni va o‘qitish vositalari bir-biri bilan
bog‘liq. Har bir o‘qitish vositasi o‘z didaktik imkoniyatlariga ega. O‘qituvchi bu
didaktik imkoniyatlarni bilishi va ulardan kerakli didaktik maqsadlarga erishish
uchun kerakli o‘qitish vositalari majmuasini (keys) shakllantirishi kerak. O‘qitish
vositalari quyidagilardan iborat: kitoblar (qog‘oz va elektron shaklda); tizimdagi
o‘quv materiallar; kopyuter o‘quv tizimlari oddiy va multimedia variantda; audio
o‘quv axborotlari; video o‘quv axborotlari; Masofaviy laboratoriya amaliyotlar va
virtual stendlar; trenajyorlar; uzoqdagi bilim bazalari; ekspert o‘quv tizimidagi va
geoaxborot tizimidagi didaktik materiallar. O‘qitish vositalari - o‘qitishning texnik
vositalari: magnitofon, videomagnitofon, kinoproektor, diaproektor, kodoskop,
videoproektor, kompyuterlar orqali amalga oshiriladi. Ilmiy o‘quv material bazasi.
Barcha rivojlangan mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, ta’lim tizimning
me’yoriy faoliyat ko‘rsatishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy maqomi o‘quv
muassasasining o‘quv materiali bazasi bilan chambarchas bog‘lik. An’anaviy o‘quv
muassasasining o‘quv material bazasi o‘quv jarayoni uchun kerak bo‘lgan barcha
moddiy va texnik vositalar majmuasini o‘z ichiga oladi. Bular: o‘quv va yordamchi
binolar, laboratoriya anjomlar, asbob uskunalar, o‘qitishning texnik vositalari,
darsliklar, o‘quv-uslubiy materiallar. Identifikatsiyaviy-nazorat tizimi. Masofaviy
o‘qitish tizimida nazorat qilishning xususiyati, o‘qitish tizimida o‘quvchi shaxsini
aniqlash – identifikatsiya qilish va falsifakatsiya (boshka shaxs o‘rnida faoliyat
ko‘rsatish) uchun imkoniyat bermaslikdir. SHuning uchun bu tizimda bilim sifatini
ko‘p mezonli va ob’ektiv nazorat shakllarini videokonferensiyalar kabi turlarini
o‘tkazish ahamiyati ortadi. O‘qitish shakllari. Bu o‘qitishning tashkiliy shaklini
tanlashdir. O‘qitish shakllarining quyidagilari rivojlangan: ma’ruzalar, seminarlar,
laboratoriya mashg‘ulotlari, kurs ishlari, sinovlar, imtihonlar, maslahatlar, mustaqil
ish. Masofaviy o‘qitishda o‘quv jarayoni ketma-ket keladigan muloqotda bo‘lish va
muloqotda bo‘lmagan davrlardan iborat. O‘qitish shakllarining barcha turlari, o‘quv
jarayoni muloqotda bo‘lish davrida va muloqotda bo‘lmagan davrida o‘z
xususiyatiga ko‘ra qo‘llaniladi. Moliyaviy-iqtisodiy tizim. Bu masofaviy o‘qitish
tizimida eng ahamiyatli omillardan biri bulib, bozor iqtisodi sharoitida u faqat
o‘zo‘zini moddiy ta’minlab qolmay, balkim, o‘quv tizimini rivojlantirish va
takomillashtirishga olib keladi. SHuning uchun har bir o‘qituvchi o‘qitish tizimi
iqtisodiyoti bilan tanish bo‘lishi kerak. CHet el tajribalari bu masofaviy o‘qitish
tizimining samaradorligini ko‘rsatdi, ammo har bir konkret holatni iqtisodiy va
pedagogik nuqtai nazardan baholash lozim. Me’yoriy-huquqiy tizim. O‘qitish
tizimining rivojlanish asosi sifatida bu sohadagi qonunchilikning rivojlanishi va
mukammalligi xizmat qiladi. O‘quv qonunchiligining predmeti – pedagogik
munosabatlardir, qolganlari esa, ya’ni, boshqaruv, mulkiy, moliyaviy va hokazo
ishlab chiqarish xarakteriga ega. O‘qitish muassasasining faoliyati «Ta’lim
to‘g‘risidagi qonun», Nizom, Davlat ta’lim standartlari, namunaviy o‘quv dasturlar,
rejalar, yo‘riqnomalar, buyruqlar, kollegiya va ilmiy kengash qarorlariga asoslanadi.
Marketing tizimi. Bozor iqtisodi sharoitida tizim samaradorligini ta’minlash uchun,
har bir muassasa, shu jumladan o‘quv muassasasi ham marketing xizmatini tashkil
qilishi kerak. Har bir muassasa, shu jumladan o‘quv muassasasining marketing
xizmatini tashkil qilish bozor iqtisodi sharoitida samarali faoliyat qilish uchun kerak.
Masofaviy o‘qitish tizimida marketing an’anaviy vazifalarni bajaradi, ya’ni, ishlab
chiqarishni boshqarish va mahsulotni sotish, talablarni aniqlashga yo‘naltirilgan,
o‘quv muassasasi faoliyatini iste’molchi bozoriga moslashtiradi. Masofaviy o‘qitish
tizimini tashkil etishda marketingning quyidagi asosiy tamoyillardan foydalaniladi:
ta’lim xizmatlari bozorida talabni va uning o‘sish dinamikasini hisoblash,
yo‘nalishlarni aniqlash, kerak bo‘lgan mutaxassislarning soni va sifatini aniqlash;
ta’lim xizmatlari ishlab chiqarishini bozor talablariga makimal darajada moslash
(o‘quv rejalar va o‘quv dasturlar, o‘quv-uslubiy adabiyot, o‘qituvchilar tayyorlash
va h.z); masofaviy o‘qitish tizimini tashkil etishda iste’molchi, jamiyat va ta’lim
muassasasi manfaatlarini uyg‘unlashtirish; ta’lim xizmatlarini targ‘ibot qilish
(milliy va xalqaro masshtabda). Masofaviy o‘qitish tizimining didaktik tizimini
izchillik bilan tashkil etish, zamon talablariga mos mutaxassislarni tayyorlashga
imkon yaratadi.
3. Masofaviy o‘qitishning tamoyillari Masofaviy o‘qitishning o‘ziga xos
tamoyillari quyidagilardan 17. Bular natijasini tahlili asosida individual o‘quv
rejalar tuziladi, shu jumladan oqsayotgan dastlabki bilimlar va ko‘nikmalar bo‘yicha
ham. Identifikatsion tamoyil. Mustaqil o‘qishni nazorat shakli bo‘lib, bilim sifatini
nazorat qilishda bevosita muloqot videokonferensiyalar kabi turli texnik vositalarini
qo‘llaniladi. 175 O‘qitish reglamenti tamoyili. O‘quv jadvalining qat’iy
rejalashtirilishi va rejalashtirilgan jadvalning nazorati bilan belgilanadi. YAngi
axborot texnologiya vositalarini qo‘llashning pedagogik maqsadliligi tamoyili.
Masofaviy o‘qitish tizimini loyihalashtirishda, yaratish va tashkil etishda mavjud
bo‘lgan texnik vositalarini qo‘llashning maqsadga muvofiqligini tahlil qilib, ularni
qo‘llashda xato qilishning oldini olish lozim. Masofaviy o‘qitish tizimida
qo‘llaniladigan texnik vositalarning optimal nisbati kuyidagicha: bosma materiallar
40- 50%, WWW serverlaridagi o‘quv materiallar 30-35%, kompyuter
videokonferensiya aloqasi 10-15% , qolganlari 5-20%. Ta’limning oshkoralik va
