Boshlang’ich sinflarda matematika fanidan to’garak mashg’ulotlarini olib boruvchi rahbarlar uchun “Matematika fanidan sinfdan tashqari tadbirlar” Matematik to‘garak mashg’ulotlari haqida. Matematik to‘garak matematikadan tizimli sinfdan tashqari ishning eng ko‘p tarqalganidan biri. Uning asosiy vazifasi – matematikaga alohida qiziqish ko‘rsatgan o‘quvchilar bilan bajariladigan chuqurlashtirilgan ish. Matematik to‘garak ishi qiziqarli matematika soatlaridan quyidagilar bilan farq qiladi: Matematika to‘garagiga o‘quvchilar tanlashda ularning matematikaga nisbatan alohida qiziqishlarini, moyilliklari va imkoniyatlarini hisobga olish kerak. Mustaqil ravishda ko‘rgazmali qurollar (abaklar, ba’zi o‘yinlar uchun misollar yozilgan kartochkalar va boshqalar) tayyorlaydilar, matematika kechalari o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘radilar va hokazo. Matematika to‘garagini o‘tkazish uchun oldindan uning ish rejasini tuzish kerak. Namuna uchun ikkinchi yarim yillikda 1-sinfda o‘tkazilgan ba’zi to‘garak mashg‘ulotlarining taxminiy rejalarinini keltiramiz. I mashg‘ulot. 1. Rebuslarni o‘ylab topish. 2. Qo‘shishga oid qiziqarli masalalar. 3. 100 ichida raqamlashni bilishni tekshirishga oid mashqlar. 4. Тopqirlikni talab qiladigan masalalar. 5. Hazil masala. 6. Тopishmoqlar. 7. Quvnoq sanoq (20 ichida) o‘yini. II mashg‘ulot. 1. Rebuslarni o‘ylab topish. 2. Тopqirlikni talab qiluvchi she’riy masalalar. 3. Geometrik figuralarni tahlil qilishga doir mashqlar. 4. Hazil masala. 5. “Sonni to‘ldir” o‘yini. III mashg‘ulot. Dars tipidagi to‘garak mashg‘uloti. Matematik o‘yinlar. Sehrli kvadrat. Тez va aniq hisoblash. O‘yinni boshqarish, o‘quv-chilarni qiziqtirish va sehrli kvadrat tarixi bilan tanishtirish. Mantiqiy fikrlash. O’quvchilarni matematikaga qiziqtirishda, sonlar ustidagi amallarni to’g’ri bajarishlarida sehrli kvadratlardan foydalanish yaxshi natija beradi. 1.Tomoni uzunligi 3 birlikka teng bo’lgan kvadratni 9 teng kvadratchalarga ajratamiz. Bu kvadratchalarga sonlarni shunday yozish kerakki: 1)har bir qatordagi; 2)har bir ustundagi; 3)har bir diagonladagi sonlar yig’indisi bir xil bo’lsin. Bunday kvadratlar sehrli kvadratlar deyiladi. Sehrli kvadratlar quyidagi xossalarga ega: 1. Agar sehrli kvadratning barcha sonlarini biror songa ko’paytirsak yoki bo’lsak, kvadratning “sehrliligi” o’zgarmaydi. 2. Agar sehrli kvadratning barcha sonlaridan bir xil sonni ayirsak yoki qo’shsak, kvadratning “sehrliligi”ga zarar yetmaydi. 3. Ikkita bir xil tartibli sehrli kvadratlar mos kvadratchalardagi sonlar yig’indisidan tuzilgan kvadrat ham sehrli bo’ladi. Shulardan biri birinchi shaklda berilgan. +8 Sehrli kvadrat. Ushbu kvadratning bo'sh kataklariga sonlarni shunday joylashtiringki, har bir yo'na- lishdagi uchta sonning yig'indisi 60 ga teng bo'lsin. 12 11 16 17 13 9 10 15 14 24 4 32 20 3,6,9,12,15,18,21,24,27 sonlarini Ushbu kvadrat kataklariga shunday joylashtiringki, har bir yo’nalishdagi uchta sonning yig’indisi 45 ga teng bo’lsin. Tez va aniq hisobla! 1+2+3+4+5+6+7+8+9= (1+9)+(2+8)+(3+7)+(4+6)+5= =4×10+5=40+5=45 Matematik o‘yinlar. Matematik o’yinlar o’quvchilarni yanada chuqurroq bilim olishlarida, ularning fikrlash qobilyatini o’stirishda, qiziqishini, matiqiy tafakkurini oshirishda, topqirlik, ziyrakligini rivojlantirishda yordam beradi. O’quvchilarning matematika faniga qziqishlarini orttirish uchun rang-barang o’yinlardan foydalanish maqsaadga muvofiq bo’ladi. Ana shunday o’yinlar bilan mashg’ulot davomida o’quvchilarning zerikishiga va chalg’ishiga yo’l qo’ymaydi. Bunday o’yinlar o’quvchilarni hozirjavoblikka, chaqqonlikka o’rgatadi. O`YLA, IZLA, TOP! o’yini Bu o’yinda to’rttadan misol yozilgan ko’rgazmali qurol. O’quvchilar soniga teng perfokartochkalar tayyorlab qo’yiladi. O’qituvchi o’yin sharti bilan tanishtiradi. Quyidagi ko’rgazmali qurol doskaga qo’yiladi. O’quvchilar misollar javobini topib perfokartochkaga belgilashi lozim. 50 61 48 4 3 8 9 5 1 2 7 6 100 73 101 52 91 87 94 84 52 41 58 51 Perfokartochka namunasi. 1. 2. 3. 4. MANTIQIY MASALALAR Boshlang’ich sinf o’quvchisida o’quv-biluv faoliyatining rivojlanishida ijodiy mazmundagi topshiriqlar muhim ahamiyat kasb etadi. Shulardan biri mantiqiy masalalardir. Mantiqiy masalalarni yechish orqali o’quvchilarning fikrlash qobilyati rivojlanadi, mulohaza yuritish, xulosa chiqarish kabi xislatlar tarbiyalanadi. 1. 10 metrli yog’ochni bir metrli teng bo’laklarga bo’lish uchun uni necha marta arralash kerak?Agar songa yettini qo’shib, yig’gindini yettiga bo’lib, bo’linmadan yettini ayirib, ayirmani yettiga ko’paytirilsa, yetti hosil bo’ladi. Bu qanday son? 2. Soat sirtini shunday olti bo’lakka bo’lingki, har bir bo’lakdagi sonlar yg’indisi bir xil (o’zaro teng) bo’lsin. 2. Rebuslar, krossvordlar, ko’gazmali qurollar. Matematika darslarida olingan bilimlarni chuqurlashtirish. R e b u s Ushbu rebusni yechsangiz, Oymomo haqidagi topishmoqni o’qiysiz. 1 P + , +ga t + Ushbu krossvordni yechsangiz kalit so’zida buyuk matematik olimning ismi kelib chiqadi. Har bir harfdan boshqa har bir harfga borish mumkin bo’lsa, jadvaldan nechta ONA so’zini o’qish mumkin? MATEMATIK VIKTORINA “Hamma narsalarni bilishni istayman”. Murakkab masalalar. Тurli murakkab masalalarni tayyorlash va viktorinani boshqarish. Matematik gazeta va viktorinalar. Matematik gazeta, viktorinalarda har xildagi matematik mazmunni o‘z ichga olgan topishmoq, misol va topshiriqlar rasmlarda berilib qiziqish xarakterida bo‘ladi. Viktorinada esa o‘quvchilarga yechish tavsiya qilinadigan topshiriq beriladi. Javoblar belgilangan vaqtda o‘quvchilarga yetkaziladi. Matematik konkurslar va viktorinalar. Konkrus mavzusi va uni o‘tkazish vaqti oldindan belgilanadi. O n a O n a O n a 9 + 1 = 10 10 – 1 = 9 99 + 1 = 100 100 – 1 = 99 999 + 1 = 1000 1000 – 1 = 999 9999 + 1 = 10 000 10 000 – 1 = 9999 Buni quyidagicha davom ettirish mumkin: 9999 + 1 = ( 9900 + 99 ) + 1 = ( 99 + 1 ) + 9900 = = 100 + 9900 = 10 000. 10 000 - 1 = ( 9990 + 10 ) - 1 = 9990 + ( 10 -1 ) = = 9990 + 9 = 9999. 1. Uy parrandasi. 2.Tunni yoritadi. 3. O’quv quroli. 4. Ilm maskani. 5. Ona yer. 6.Ilm o’rgatuvchi. 7. Bilim bulog’i. 8 …..-kechak. 1.Murakkab hisoblashlarni eng qulay usul bilan, taqqoslash yordamida hisoblash. 2. Mantiqiy masala va mashqlarni, 3. Тopqirlik, ziyraklikka oid mashqlar, 4. Hisoblashlari murakkab bo‘lgan masalalarni 5. Sharq mutafakkirlari merosiga oid bayon qilishlar, algebraik, geometrik shakllar mazmunini yoritishga oid topshiriqlar. Matematik viktorinalar – gazetalardan farqli ravishda faqat o‘quvchilarga yechish uchun berilgan masalalar va savollardan iborat bo‘ladi. Javoblar yozma ravishda ma’lum vaqt ichida o‘qituvchi tomonidan g‘olib o‘quvchi aniqlanib e’lon qilib boriladi. Matematik devoriy gazeta, viktorinalar, odatda “Matematik burchak” deb ataluvchi joyga osib qo‘yiladi, bu burchakda Vatanimiz yutuqlarini ifodalovchi sonli ma’lumotlar ham berib boriladi. “Bilasizmi?” ruknida qiziqarli materiallar beriladi. Masalan: 1. Odamning bo‘yi bir kunda 1 sm dan 6 sm gacha o‘zgarishi mumkin. 2.Agar odam tanisadi barcha temir miqdori yig’ilsa, og’irligi bitta mix og’irligicha keladi. 3. Dunyodagi eng uzun temir yo‘l 9302 km ni tashkil etadi. 4.Dunyoda okeanlar suvida 13300 mln tonnagacha kumush bor. 5. Odam tanasida 50 litrgacha suv bo’lishi mumkin. Matematika burchagini tashkil qilishni o‘quvchilar va ularning ota-onalari faolligi yordamida amalga oshirilishi mumkin. MATEMATIKA ERTALIGI. “Raqamlar olamiga sayohat”. Bolalar raqamlar olamiga sayohatga yo’l oladilar. Yo’lda urushib- tortishib turgan raqamlarga duch kelishibdi. “1”raqami: Men birman, yagonaman, bitta tog’ri yo’lman, 1-o’rin degan so’z mendan yaralgan mukofot. “2” raqami: Mening chirolyli boshim va gajjakkkina dumim bor. Sendaylarni ikkitasiga bas kelaman. Ikkita ko’z, ikkita quloq mening nomim bilan ataladi. “3” raqami: Hay, hay urushmanglar! Ikkovlaringni qo’shsa qancha bo’ladi? Mana men “akang qarag’ay - 3 hosil bo’laman. “4” raqami: Nima uchmisan?, puchmisan? Mana menga qara to’rtman !! Bir xonaning nechta tomoni bor? To’rtta! Mushukning oyog’I nechta ? To’rtta! Ana o’sha to’rt men bo’laman! “5” raqami: Mana men maqtansam arziydi chunki o’nning naq yarmiman! Birovdan “Ishlar qanday?” deb so’rang, “Ishlar 5” deb tirjayib qo’yadi. Bu a’lo degani. “6” raqami: Baribir sendan balandman. “Olti-olti-esda qoldi” deyishadi. Uqdingmi? “7” raqami: Men sirli raqam yetti bo’laman. “Navoiyning yetti go’zali”, “Yetti mo’jiza” deganlari mening nomim bilan mashhur. Shuning uchun men yetti qavat ko’rpachaning ustidaman. “8” raqami: Do’mboqqinaman, u tomonim ham, bu tomonim ham dumaloqqina. Ikki dumaloq bir butun sakkizman. “9” raqami: Hoy, maqatanmaglar, hammangdan ham kattasi o’zimman. Bu yerda eng kichigi va hech narsaga yaramasi bu nol. U hammamizni puchga chiqarib qo’yishi mumkin. “0” raqami: Ha men nolman. Men puchman, bo’m-bo’shman biror songa qo’shilsam ham, ayrilsam ham hech qanday natija yo’q. Lekin raqamlarning ortida tursam… Eheee. Hozircha men jim. Raqamlar bolalarga deyishadi: Bolajonlar nolning o’rnini topishiga yordam berasizmi? Bolalar javob beradilar. Raqamlar: Bizlarni matematika faniga kim kiritganini bilasizmi? U kishi buyuk bobomiz, yurtdoshimiz, beqiyos o’zbek olimi – Abu Abdulloh ibn Muso Al-Xorazmiydir. Keyin raqamlar va bolalar xayrlashadilar. MASHHUR MATEMATIK OLIMLARNING HAYOTI VA FAOLIYATI. OLIMLARNING MATEMATIKAGA QO‘SHGAN HISSASI, MATEMATIKA TARIXINI CHUQUR O‘RGANISH Xalqimiz jahon faniga o’nlab qomusiy olimlarni bergan Al- xorazmiy, Ahmad-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Imom Al-Buxoriy, Miroz Ulug’bek kabi ulug’ allomalarimiz fan xazinasini bebaho javohirlar bilan boyitdilar. Ularning yozgan asarlari ko’p tillarga tarjima qilingan. Olimlardan biri Beruniy haqida: U ”qiziqqan sohalarini sanab chiqishdan ko’ra, qiziqmagan sohasini sanab chiqish osonroq” deb yozgandi. Beruniy matematika, astronomiya, tarix, geografiya kabi juda ko’p fanlarga oid nodir chuqur mazmunllli kitoblar yaratdi. Beruniy shunday deb yozgan ekanlar: “Mening hamma istaklarim, butun vujudim ilm tarqatisha qaratilgandir va men buni o’zim uchun eng ulug’ baxt deb bilaman”. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (taxminan 783- 850-yillar) asli Xiva shahridan bo'Iib, matematika, astronomiya, geografiya va boshqa fanlar sohasida barakali ijod qildi hamda "aljabr" (algebra) fani va "algoritm" tushunchasiga asos soldi. "Algebra” so'zining o'zi esa uning "Kitab al-Jabr val-muqobala" (Tiklash va qiyoslash kitobi) degan risolasi nomidan olingan. Uning arifmetikaga oid risolasi hind raqamlariga asoslangan bo'Iib, hozirgi kunda biz foydalanadigan o'nlik pozitsion hisoblash tizimi va shu tizimdagi amallarning Yevropada tarqalishiga sabab bo'ldi. Olimnining "Al-Xorazmiy" nisbasi esa "algoritm" shaklida fanda abadiy o'rnashib qoldi. Uning XII asrdayoq lotin tiliga tarjima qilingan “Zij" (Astronomik jadvallar), "Hisob al- Hind". "Quyosh soati haqidagi risola" va boshqa asarlari Sharq va G'arb mamlakatlarida o'rta asrlar ilmiy tafakkurining taraqqiyotiga samarali ta'sir ko'rsatdi. Jahon madaniyatiga o’zining ulkan hissasini qo’shgan, tibbiyot ilmini yanada yuqori pog’onaga ko’targan Abu Ali Ibn Sino 980-yilda Buxoroning Afshona qishlog’ida tug’ilgan va 1037-yilda Isfahon shahrida vafot etgan. Abu Ali Ibn Sino 16-18 yoshlarida mashhur hakim (tabib) darajasiga ko’tarilgan. Ibn Sinoning yaratgan 450 asaridan bizgacha faqat 160 tasi yetib kelgan. Olimning asarlari o’rta asrlarda Yevropada ilmiy til hisoblangan lotin va boshqa tillarga tarjima qilingan. Ibn Sinoning tibbiyotga oid qomusiy asari “Kitob al-qonun fit- tib” lotin tilida 30 martadan ortiq nash etilib, u o’rta asrlarda sharqdagina emas, balki g’arb mamlakatlarining universitetlarida ham tibbiyotdan yagona qo’llanma bo’lib xizmat qilgan. O’rta asrlarda tabiiy-ilmiy bilimlarni rivojiga katta hissa qo’shgan, keyinchalik asarlari g’arb olimlari tomonidan chuqur o’rganilgan. Abdul Abbos Axmad ibn Kasr Al-Farg’oniyning tarjimai holi to’g’risida to’liq ma’lumotlar juda oz. U taxminan 797-yilda Farg’onada tug’ilgan va taxminan 865-yilda vafot etgan. Axmad Al-Farg’oniy Damashqda, Qoxirada va Bag’dodda “Bayt ul xikma” – “Donishmandlar uyi” da Muso Xorazmiy hamda boshqa buyuk olimlar bilan hamkorlikda ilmiy izlanishlar olib brogan. Al-Farg’oniyning lotinlashtirilgan nomi “Alfarganik” shaklida mashhhur bo’lgan. Al- Farg’oniyning asosiy astronomik asari “Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum kitobi” XII – XIII asrlarda evropada lotin tiliga “Alfarganis” nomi ostida va boshqa tillarga tarjima qilingan. Bu asar bir necha asr davomida darslik sifatida foydalanilgan va evropaning nufuzli universitetlarida astronomiya fani bo’yicha maruzalar uning asosida qo’llanilgan. EKSKURSIYALAR. ТARIXIY MUZEYLARGA SAYOHATLARGA OLIB BORISH. MILLIY GRAFIKA, GEOMETRIK SHAKLLAR BILAN TANISHTIRISH. EKSKURSIYA JARAYONIDA TARIXIY MATERIALLAR BILAN TANISHTIRISH. MATEMATIKADAN YANGI BILIMLARGA EGA BO‘LISH. Matematik ekskursiyalarning maqsadi – aniq hayotiy fakt va taassurotlarni talab qilish. Ekskursiya o‘tkazishdan maqsad nimaligi bolalarga tushunarli bo‘lishi nihoyatda muhimdir, shunday bo‘lganda bolalar oldindan nima qilishlari kerakligini va o‘zlarini qanday tutishlari kerakligini bilib oladilar. Maktabning joylashgan o‘rniga qarab bolalar bilan har xil ustaxonalarga, fabrikalarga, kombinatlarga, fermalarga, jamoa xo‘jaligi va davlat xo‘jaligi va boshqa joylarga ekskursiyalar o‘tkaziladi. Qurilish materialidan foydalanish, mashinalardan, ishchi kuchlaridan va boshqa narsalardan foydalanish haqida masalalar tuzish va yechish mumkin. Shunday masalalardan ba’zilarini keltiramiz: 1. Bir soatda ekskavator 4 m uzunlikda poydevor chuqurligini kavlaydi. Shunday ish unumi bilan u 7 soatda qancha chuqurlik (o‘ra) kovlaydi? 2. Qurilishga yuk tashishda 4 ta avtomashina ishlamoqda. Ularning har birida bitta haydovchi va ikkita yukchi ishlaydi. Material tashishda hammasi bo‘lib qancha odam band? Ekskursiyadan olib kelingan qurilish materiallaridan mehnat darslari uchun stendlar tayyorlashda foydalanish mumkin, bunda binolarning maketlarini tayyorlash ham mumkin. MILLIY GRAFIKA. Rassomning qog’ozga ishlagan rasmmi grafika deyiladi. Grafikani har qadamdauchratamiz. Kitob sahifa-laridagi suratlar ko’chalar-dagi plakatlar, pul belgilari, ko’rgazma zallaridagi, muzeylardagi rasmlar ham grafikadir. O’zbekistonlik grafik rassomlar- I. Ikromov, V. Kaydalov, Q. Basharov, T.Muhamedovlardir. O’quvchilar to’garak mashg’ulotlari davomida o’zbek milliy grafikasi haqida to’liq ma’lumotga ega bo’lishadi. Milliy grafika turlari, ahamiyati va uning o’rni haqidagi tushunchalar berib borish yaxshi samara beradi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. „Boshlang`ich ta`lim metodikasi“ jurnali 2. Boshlang`ich sinf o`quvchilari uchun qo`llanmalar