Boshlang’ich
sinflarda
matematika
fanidan
to’garak
mashg’ulotlarini
olib
boruvchi
rahbarlar
uchun
“Matematika fanidan sinfdan tashqari tadbirlar”
Matematik to‘garak mashg’ulotlari haqida.
Matematik to‘garak matematikadan tizimli sinfdan tashqari ishning
eng ko‘p tarqalganidan biri. Uning asosiy vazifasi – matematikaga
alohida qiziqish ko‘rsatgan o‘quvchilar bilan bajariladigan
chuqurlashtirilgan ish.
Matematik to‘garak ishi qiziqarli matematika soatlaridan quyidagilar
bilan farq qiladi:
Matematika
to‘garagiga
o‘quvchilar
tanlashda
ularning
matematikaga
nisbatan
alohida
qiziqishlarini,
moyilliklari
va
imkoniyatlarini hisobga olish kerak. Mustaqil ravishda ko‘rgazmali
qurollar (abaklar, ba’zi o‘yinlar uchun misollar yozilgan kartochkalar va
boshqalar) tayyorlaydilar, matematika kechalari o‘tkazishga tayyorgarlik
ko‘radilar va hokazo. Matematika to‘garagini o‘tkazish uchun oldindan
uning ish rejasini tuzish kerak. Namuna uchun ikkinchi yarim yillikda
1-sinfda o‘tkazilgan ba’zi to‘garak mashg‘ulotlarining taxminiy
rejalarinini keltiramiz.
I mashg‘ulot. 1. Rebuslarni o‘ylab topish. 2. Qo‘shishga oid qiziqarli
masalalar. 3. 100 ichida raqamlashni bilishni tekshirishga oid mashqlar.
4. Тopqirlikni talab qiladigan masalalar. 5. Hazil masala. 6.
Тopishmoqlar. 7. Quvnoq sanoq (20 ichida) o‘yini.
II mashg‘ulot. 1. Rebuslarni o‘ylab topish. 2. Тopqirlikni talab
qiluvchi she’riy masalalar. 3. Geometrik figuralarni tahlil qilishga doir
mashqlar. 4. Hazil masala. 5. “Sonni to‘ldir” o‘yini.
III mashg‘ulot. Dars tipidagi to‘garak mashg‘uloti.
Matematik o‘yinlar. Sehrli kvadrat. Тez va aniq hisoblash.
O‘yinni boshqarish, o‘quv-chilarni qiziqtirish va sehrli kvadrat
tarixi bilan tanishtirish. Mantiqiy fikrlash.
O’quvchilarni matematikaga qiziqtirishda, sonlar ustidagi
amallarni to’g’ri bajarishlarida sehrli kvadratlardan foydalanish
yaxshi natija beradi.
1.Tomoni uzunligi 3 birlikka teng bo’lgan kvadratni 9 teng
kvadratchalarga ajratamiz. Bu kvadratchalarga sonlarni shunday
yozish kerakki:
1)har bir qatordagi;
2)har bir ustundagi;
3)har bir diagonladagi sonlar yig’indisi bir xil bo’lsin.
Bunday kvadratlar sehrli kvadratlar deyiladi.
Sehrli kvadratlar quyidagi xossalarga ega:
1. Agar
sehrli
kvadratning
barcha
sonlarini biror songa ko’paytirsak yoki
bo’lsak,
kvadratning
“sehrliligi”
o’zgarmaydi.
2. Agar
sehrli
kvadratning
barcha
sonlaridan bir xil sonni ayirsak yoki
qo’shsak, kvadratning “sehrliligi”ga zarar
yetmaydi.
3. Ikkita bir xil tartibli sehrli kvadratlar mos kvadratchalardagi
sonlar yig’indisidan tuzilgan kvadrat ham sehrli bo’ladi.
Shulardan biri birinchi shaklda berilgan.
+8
Sehrli kvadrat.
Ushbu kvadratning bo'sh
kataklariga sonlarni shunday
joylashtiringki, har bir yo'na- lishdagi uchta sonning yig'indisi
60 ga teng bo'lsin.
12
11
16
17
13
9
10
15 14
24
4
32
20
3,6,9,12,15,18,21,24,27 sonlarini
Ushbu kvadrat kataklariga
shunday joylashtiringki,
har bir yo’nalishdagi uchta
sonning yig’indisi 45 ga teng
bo’lsin.
Tez va aniq hisobla!
1+2+3+4+5+6+7+8+9=
(1+9)+(2+8)+(3+7)+(4+6)+5=
=4×10+5=40+5=45
Matematik o‘yinlar.
Matematik
o’yinlar
o’quvchilarni
yanada chuqurroq bilim olishlarida,
ularning fikrlash qobilyatini o’stirishda, qiziqishini, matiqiy
tafakkurini oshirishda, topqirlik, ziyrakligini rivojlantirishda
yordam beradi. O’quvchilarning matematika faniga qziqishlarini
orttirish uchun rang-barang o’yinlardan foydalanish maqsaadga
muvofiq bo’ladi. Ana shunday o’yinlar bilan mashg’ulot
davomida o’quvchilarning zerikishiga va chalg’ishiga yo’l
qo’ymaydi. Bunday o’yinlar o’quvchilarni hozirjavoblikka,
chaqqonlikka o’rgatadi.
O`YLA, IZLA, TOP! o’yini
Bu o’yinda to’rttadan misol yozilgan ko’rgazmali qurol.
O’quvchilar soniga teng perfokartochkalar tayyorlab qo’yiladi.
O’qituvchi o’yin sharti bilan tanishtiradi. Quyidagi ko’rgazmali
qurol doskaga qo’yiladi. O’quvchilar misollar javobini topib
perfokartochkaga belgilashi lozim.
50
61
48
4
3
8
9
5
1
2
7
6
100
73
101
52
91
87 94
84
52
41 58
51
Perfokartochka namunasi.
1.
2.
3.
4.
MANTIQIY MASALALAR
Boshlang’ich sinf o’quvchisida o’quv-biluv faoliyatining
rivojlanishida ijodiy mazmundagi topshiriqlar muhim ahamiyat
kasb etadi. Shulardan biri mantiqiy masalalardir. Mantiqiy
masalalarni yechish orqali o’quvchilarning fikrlash qobilyati
rivojlanadi, mulohaza yuritish, xulosa chiqarish kabi xislatlar
tarbiyalanadi.
1. 10 metrli yog’ochni bir metrli teng bo’laklarga bo’lish
uchun uni necha marta arralash kerak?Agar songa yettini
qo’shib, yig’gindini yettiga bo’lib, bo’linmadan yettini ayirib,
ayirmani yettiga ko’paytirilsa, yetti hosil bo’ladi. Bu qanday
son?
2. Soat sirtini shunday olti bo’lakka bo’lingki, har bir
bo’lakdagi sonlar yg’indisi bir xil (o’zaro teng) bo’lsin.
2. Rebuslar, krossvordlar, ko’gazmali qurollar. Matematika
darslarida olingan bilimlarni chuqurlashtirish.
R e b u s
Ushbu rebusni yechsangiz, Oymomo haqidagi topishmoqni
o’qiysiz.
1
P +
,
+ga t +
Ushbu krossvordni yechsangiz kalit so’zida buyuk matematik
olimning ismi kelib chiqadi.
Har bir harfdan boshqa har bir
harfga borish
mumkin bo’lsa, jadvaldan nechta
ONA so’zini o’qish mumkin?
MATEMATIK VIKTORINA
“Hamma narsalarni bilishni istayman”. Murakkab masalalar.
Тurli murakkab masalalarni tayyorlash va viktorinani
boshqarish.
Matematik gazeta va viktorinalar.
Matematik gazeta, viktorinalarda har xildagi matematik mazmunni
o‘z ichga olgan topishmoq, misol va topshiriqlar rasmlarda berilib
qiziqish xarakterida bo‘ladi. Viktorinada esa o‘quvchilarga yechish
tavsiya qilinadigan topshiriq beriladi. Javoblar belgilangan vaqtda
o‘quvchilarga yetkaziladi. Matematik konkurslar va viktorinalar.
Konkrus mavzusi va uni o‘tkazish vaqti oldindan belgilanadi.
O
n
a
O
n
a
O
n
a
9 + 1 = 10 10 – 1 = 9
99 + 1 = 100 100 – 1 = 99
999 + 1 = 1000 1000 – 1 = 999
9999 + 1 = 10 000 10 000 – 1 = 9999
Buni quyidagicha davom ettirish mumkin:
9999 + 1 = ( 9900 + 99 ) + 1 = ( 99 + 1 ) + 9900 =
= 100 + 9900 = 10 000.
10 000 - 1 = ( 9990 + 10 ) - 1 =
9990 + ( 10 -1 ) =
= 9990 + 9 = 9999.
1. Uy parrandasi. 2.Tunni yoritadi. 3. O’quv quroli. 4.
Ilm maskani. 5. Ona yer. 6.Ilm o’rgatuvchi. 7. Bilim
bulog’i. 8 …..-kechak.
1.Murakkab hisoblashlarni eng qulay usul bilan, taqqoslash
yordamida hisoblash.
2. Mantiqiy masala va mashqlarni,
3. Тopqirlik, ziyraklikka oid mashqlar,
4. Hisoblashlari murakkab bo‘lgan masalalarni
5. Sharq mutafakkirlari merosiga oid bayon qilishlar, algebraik,
geometrik shakllar mazmunini yoritishga oid topshiriqlar.
Matematik viktorinalar – gazetalardan farqli ravishda faqat
o‘quvchilarga yechish uchun berilgan masalalar va savollardan iborat
bo‘ladi. Javoblar yozma ravishda ma’lum vaqt ichida o‘qituvchi
tomonidan g‘olib o‘quvchi aniqlanib e’lon qilib boriladi. Matematik
devoriy gazeta, viktorinalar, odatda “Matematik burchak” deb
ataluvchi joyga osib qo‘yiladi, bu burchakda Vatanimiz yutuqlarini
ifodalovchi sonli ma’lumotlar ham berib boriladi. “Bilasizmi?” ruknida
qiziqarli materiallar beriladi. Masalan:
1. Odamning bo‘yi bir kunda 1 sm dan 6 sm gacha o‘zgarishi
mumkin.
2.Agar odam tanisadi barcha temir miqdori yig’ilsa, og’irligi
bitta mix og’irligicha keladi.
3. Dunyodagi eng uzun temir yo‘l 9302 km ni tashkil etadi.
4.Dunyoda okeanlar suvida 13300 mln tonnagacha kumush bor.
5. Odam tanasida 50 litrgacha suv bo’lishi mumkin.
Matematika burchagini tashkil qilishni o‘quvchilar va ularning
ota-onalari faolligi yordamida amalga oshirilishi mumkin.
MATEMATIKA ERTALIGI.
“Raqamlar olamiga sayohat”.
Bolalar raqamlar olamiga sayohatga yo’l oladilar. Yo’lda urushib-
tortishib turgan raqamlarga duch kelishibdi.
“1”raqami: Men birman, yagonaman, bitta tog’ri yo’lman, 1-o’rin
degan so’z mendan yaralgan mukofot.
“2” raqami: Mening chirolyli boshim va gajjakkkina dumim bor.
Sendaylarni ikkitasiga bas kelaman. Ikkita ko’z, ikkita quloq mening
nomim bilan ataladi.
“3” raqami: Hay, hay urushmanglar! Ikkovlaringni qo’shsa
qancha bo’ladi? Mana men “akang qarag’ay - 3 hosil bo’laman.
“4” raqami: Nima uchmisan?, puchmisan? Mana menga qara
to’rtman !!
Bir xonaning nechta tomoni bor? To’rtta! Mushukning oyog’I
nechta ? To’rtta! Ana o’sha to’rt men bo’laman!
“5” raqami: Mana men maqtansam arziydi chunki o’nning naq
yarmiman! Birovdan “Ishlar qanday?” deb so’rang, “Ishlar 5” deb
tirjayib qo’yadi. Bu a’lo degani.
“6” raqami: Baribir sendan balandman. “Olti-olti-esda qoldi”
deyishadi. Uqdingmi?
“7” raqami: Men sirli raqam yetti bo’laman. “Navoiyning yetti
go’zali”, “Yetti mo’jiza” deganlari mening nomim bilan mashhur.
Shuning uchun men yetti qavat ko’rpachaning ustidaman.
“8” raqami: Do’mboqqinaman, u tomonim ham, bu tomonim ham
dumaloqqina. Ikki dumaloq bir butun sakkizman.
“9” raqami: Hoy, maqatanmaglar, hammangdan ham kattasi
o’zimman. Bu yerda eng kichigi va hech narsaga yaramasi bu nol.
U hammamizni puchga chiqarib qo’yishi mumkin.
“0” raqami: Ha men nolman. Men puchman, bo’m-bo’shman
biror songa qo’shilsam ham, ayrilsam ham hech qanday natija yo’q.
Lekin raqamlarning ortida tursam… Eheee. Hozircha men jim.
Raqamlar bolalarga deyishadi: Bolajonlar nolning o’rnini topishiga
yordam berasizmi?
Bolalar javob beradilar.
Raqamlar: Bizlarni matematika faniga kim kiritganini
bilasizmi? U kishi buyuk bobomiz, yurtdoshimiz, beqiyos o’zbek
olimi – Abu Abdulloh ibn Muso Al-Xorazmiydir.
Keyin raqamlar va bolalar xayrlashadilar.
MASHHUR MATEMATIK OLIMLARNING HAYOTI VA
FAOLIYATI. OLIMLARNING MATEMATIKAGA QO‘SHGAN
HISSASI, MATEMATIKA TARIXINI CHUQUR O‘RGANISH
Xalqimiz jahon faniga o’nlab qomusiy olimlarni bergan Al-
xorazmiy, Ahmad-Farg’oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino,
Imom Al-Buxoriy, Miroz Ulug’bek kabi ulug’ allomalarimiz fan
xazinasini bebaho javohirlar bilan boyitdilar. Ularning yozgan asarlari
ko’p tillarga tarjima qilingan.
Olimlardan biri Beruniy haqida: U ”qiziqqan sohalarini sanab
chiqishdan ko’ra, qiziqmagan sohasini sanab chiqish osonroq” deb
yozgandi. Beruniy matematika, astronomiya, tarix, geografiya kabi juda
ko’p fanlarga oid nodir chuqur mazmunllli kitoblar yaratdi. Beruniy
shunday deb yozgan ekanlar: “Mening hamma istaklarim, butun
vujudim ilm tarqatisha qaratilgandir va men buni o’zim uchun eng
ulug’ baxt deb bilaman”.
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (taxminan 783- 850-yillar)
asli Xiva shahridan bo'Iib, matematika, astronomiya, geografiya va
boshqa fanlar sohasida barakali ijod qildi hamda "aljabr" (algebra) fani
va "algoritm" tushunchasiga asos soldi. "Algebra” so'zining o'zi esa
uning "Kitab al-Jabr val-muqobala" (Tiklash va qiyoslash kitobi) degan
risolasi nomidan olingan. Uning arifmetikaga oid risolasi hind
raqamlariga asoslangan bo'Iib, hozirgi kunda biz foydalanadigan o'nlik
pozitsion hisoblash tizimi va shu tizimdagi amallarning Yevropada
tarqalishiga sabab bo'ldi. Olimnining "Al-Xorazmiy" nisbasi esa