Matematikadan integrativ o‘qitish samaradorligini oshirish omili sifatida KURS ISHI MUNDARIJA KIRISH I BOB. BOSHLANGʻICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA INTEGRATIV USULLARDAN FOYDALANISH METODIKASINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida integrativ yondashuv asosida darslarni tashkil etishning ahvoli 1.2. Boshlangʻich sinf matematika darslarida integrativ metodlardan foydalanish II BOB. BOSHLANGʻICH TAʼLIMDA INTEGRATIV TAʼLIM METODLARINING AMALIY ASOSLARI 2.1. Boshlangʻich sinf darslarini integratsiyalashgan holda tashkil etish 2.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika darslari samaradorligini oshirishda interfaol metodlardan foydalanish XULOSA FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Ta’limning interaktiv kursi ko‘rgazmali ta’lim tizimi bo‘lib, integrativ bilimlarni chuqurlashtirish va kengaytirish asosida ko‘rgazmali mahoratni vujudga keltirish sirlarini o‘rganadi. Ko‘rgazmali ta’lim tizirni turli xildagi turlar, shakliar, usullar, obyektlar asosida qurilgan. Integratsion kursning maqsad va vazifalari maktab tabiiy-ilmiy ta’lim tizimida tavsiflanadi. 1 Bilimning integratsiyalashgan (ko‘rgazmali) tarrnog‘ida integratsiyalashning usul va vositalari: ta’lim rejasidagi o‘qitish joyida vaqtning hajmiga qarab, shu kursni to‘la o‘zlashtrish vaqti o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi - ko‘p maqsadli va rang-barangliligi hamda ko‘p funksiyaga egaligi bilan tavsiflanadi. Integratsiyalovchi ta’lim kursining yo‘nalishlari: • ko‘p predmetlilik - bunda (ikki yoki undan ortiq) fundamental fanlarni qiyoslash; • chegara fanlar asosida - yangi fanlarni vujudga keltirish, buning asosida yangi tabiiy hamda ilrniy fanlar vujudga keladi; • asosiy (o‘zak) fanlar - zamonaviy bilirnlarning hamma tarmoqlariga singib ketuvchi fanlar va umumiy ilmiy tushunchalar, qoidalar va nazariyalardir; • kompleks obyektlarni o‘rganish, bu - «koinot», «odam», «muhit» degan tushunchalarni birlashtirish; • mahalliy (tabiiy-ilmiy bilimlar) va global (muhim) muammolar - ilmiy, ekologik, polietnik, sanoat va marnlakatning madaniy rivojlanishi bilan millatning bugungi kundagi tutgan o‘rni chambarchas bog‘liq; • faoliyat asosida - o‘quv-tarbiya faoliyatining har xii ko‘rinishlari, ya’ni kitoblar, kuzatishlar, tajribalar, bilim, mahorat va ko‘nikrnalar; • tabiat va jamiyatning rivojlanish qonunlariga bo‘lgan shaxsiy munosabatni shakllantirish: ko‘rgazmalar asosida integratsiya, didaktik tizimda (o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyati); 1 Nurmanov M., Ikromov M., Boynazarov F Yangi pedagogik texnologiya asoslari T.: 2007 yil 21. Perelman Y.I Qiziqarli matematika T. Sharq.2014yil.86-bet • ko‘rgazmali yondashishga olib keluvchi metodlar va usullar - evristik suhbatlar (savol-javob uslubi), rejali boyitadigan suhbatlar, ekskursiyalar, ijodiy ishlar, mustaqil ishlar, antomimika, sahna ko‘rinishlari, namunali qiroat bilan o‘qish, insho yozish, diktant, bayon yozish, matematik masalalarni yechish; • tabiat va inson yagona tizimi va o‘zaro aloqada faoliyat ko‘rsat ish hamda insonning yer kurasida yasab qolishi uchun ilmiy asoslangan foydalanishni tashkil qilishi zarurligi; • ilmiy o‘rganishni insonparvariashtirish jarayoni ijtimoiy gumanitar, tabiiy- amaliy va texnik fanlar metodlarining o‘zaro ta’siri, ilmiy faoliyatning gumanitar- shaxsiy metodlari sohalarida ifodalandi; 2 Kurs ishining maqsadi: Boshlang‘ich sinf matematika darslarida integrativ darslarni tashkil etish metodikasini tadqiq qilish, umumlashtirish hamda tizimlashtirishdan iborat. Kurs ishining ob’ekti: Boshlang‘ich sinf matematika darslarida integrativ darslarni tashkil etish metodikasi bilan tanishtirish jarayoni. Kurs ishining predmeti: Boshlang‘ich sinf matematika darslarida integrativ darslarni tashkil etish metodikasi bilan tanishtirishning mazmuni, usullari va bu jarayonga ta’sir etuvchi omillar. Kurs ishining vazifalari: – boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida integrativ yondashuv asosida darslarni tashkil etishning ahvolini o‘rganish. – boshlangʻich sinf matematika darslarida integrativ metodlardan foydalanish. – boshlangʻich sinf darslarini integratsiyalashgan holda tashkil etish. – boshlang‘ich sinflarda matematika darslari samaradorligini oshirishda interfaol metodlardan foydalanish. Kurs ishining tuzilishi: Kirish, asosiy qism, xulosa, foydalangan adabiyotlar ro‘yxati. 2 Suvonqulov A. K. Hamzayev H. X. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasidan amaliy mashg‘ulotlar Jizzax, 2006 yil 98-bet I BOB. BOSHLANGʻICH SINF MATEMATIKA DARSLARIDA INTEGRATIV USULLARDAN FOYDALANISH METODIKASINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida integrativ yondashuv asosida darslarni tashkil etishning ahvoli Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar, jumladan, prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyevning “2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-60-sonli farmonlarida “hayotga kirib kelayotgan yosh avlodni barkamol insonlar qilib tarbiyalash, ularning ta’lim– tarbiyasini barpo etayotgan yangi O‘zbekiston talablariga mos holda sifat jihatdan yuqori pag‘onaga ko‘tarish”, ayniqsa yosh avlodimizning integrativ yondashuv asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik tasavvurlarini shakllantirish, mustaqil fikrlaydigan, zamonaviy bilim va kasb-hunarlarni puxta egallab, xalqaro maydonda raqobatga kirisha oladigan barkamol shaxslar etib tarbiyalash ularning bandligini ta’minlash, hayotga o‘z o‘rnini topishi, jamiyatning munosib a’zolariga aylanishi, mehnat va turmush sharoitlarini yaxshilash vazifasi dolzarb ekanligi ta’kidlangan. Mazkur muammoni hal etishda uzluksiz ta’lim turlari ayniqsa, o‘rta ta’lim maktablari (boshlang‘ich sinflari) da darslarni fanlararo tashkil etish salmoqlidir.3 Zero, o‘rta ta’lim o‘quv dasturlariga hayot va kelajak faoliyat uchun zaruriy bilimlar bilan qurollantiradi, amaliy ko‘nikma va malakalarga ega bo‘ladi, o‘zlashtirilgan ma’lumotlar asosida aqliy qobiliyatlarini o‘stiradilar, ilmiy salohiyatlarini yuksaltiradilar, jismoniy kuchlarini rivojlantiradi, ilmiy dunyoqarashlari tarkib toptib, zamonaviy bilimlarni puxta egallashlariga xizmat qiladi. Shunday ekan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik tasavvurlarini shakllantirish jarayonlarini takomillashtirib, uning talimiy-tarbiyaviy yo‘nalishlarini modernizatsiya qilish dolzarb pedagogik muammo hisoblanadi. Yuqoridagilarni e’tiborga olib, O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligini 3 Jumayev M. E., Tadjieva Z. G‘. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi T.: 2005 yil 79-bet shakllantirishga katta e’tibor bermoqlikni davrning o‘zi ko‘rsatmoqda. Integrativ yondashuvlar asosida darslarni tashkil etish muammolari yuzasidan R.Safarova, A.Musurmonov, P.Musayev, A.Ch.Choriyev, A.A.Salomov, B.Abdullayeva kabi o‘zbek olimlari ham ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borganlar. Bu va boshqa tadqiqot ishlarida fanlararo aloqadorlikning turli yo‘nalishlari va tamoyillari, ularning o‘quv jarayonida muayyan fanlarni o‘zlashtirishda qo‘llanilishi, o‘quv fanlariaro aloqadorlik asosida tanlangan ta’lim mazmuniga qo‘yiladigan talablar ilmiy- amaliy jihatdan hal etilgan. Jumladan, V.N.Fedorova o‘z tadqiqotlarida fanlararo aloqadorlikning o‘quv jarayoni samaradorligini oshirishning didaktik imkoniyatlarini ko‘rsatib, o‘quv fanlariaro aloqadorlik tabiiy fanlar bilan atrof-muhit hodisalarini o‘zaro aloqadorlikda va izchillikda ifodalashning didaktik sharti sifatida namoyon bo‘lishi asoslarini tarkib toptirishning pedagogik, psixologik, metodik jihatlari tadqiq qilingan. O‘quvchilarda matematik bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish asosida uning boshqa fanlar bilan aloqadorligini tadqiqotchi olimlar turli yo‘nalishlarda tahlil qilganlar. Chunonchi, I.Ya.Lerner, M.N.Skatkinlar matematik bilimlar asosida o‘quv jarayonini faollashtirish, M.K.Ashirova matematikaning boshqa fanlar bilan fanlararo aloqadorligi xususiyatlari A.M.Matyushkin, V.T.Kudryavtseva, L.S.Vigotskiy, B.G.Ananev, G.F.Fedores matematik ko‘nikma va malakalarni fanlararo aloqadorlikda shakllantirishning psixologik shart- sharoitlari, o‘quvchilarda bilishni takomillashtirishning qonuniyatlarini o‘z tadqiqotlarida ochib berganlar. Integrativ yondashuv asosida bo‘shlang‘ich sinf o‘quvchilarda matematik tassavurlarni shakllantirishda quyidagi ahamiyatga molik vazifalar turibdi:4 1. Integrativ yondashuv asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik tasavvurlarini shakllantirish metodikasi mavzining dolzarbligini aniqlash o‘rganish zaruriyatini asoslash; 2. Integrativ yondashuv asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik tasavvurlarini shakllantirish metodikasi mavzida chop etilgan darsliklar, 4 Suvonqulov A. K. Hamzayev H. X. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasidan amaliy mashg‘ulotlar Jizzax, 2006 yil 98-bet qo‘llanmalar, monografiyalar, turli ilmiy darajalarni olish uchun yozilgan dissertasiyalarni o‘rganish va qiyosiy tahlil qilish; 3. Integrativ yondashuv asosida boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik tasavvurlarini shakllantirish borasida faoliyat olib borgan olimlar, fan doktorlari va nomzodlari faoliyatini o‘rganish va o‘rganilmagan jihatlarini aniqlash; Shunday ekan bu vazifalarni og‘ishmasdan bajarishimiz va o‘quvchilar savodxonligini matematik bilimlarini yanada rivojlantirishimiz lozim. Boshlang‘ich sinflarda har bir o‘qituvchining dars berishi, alohida olingan integratsiyaning bir usuli deb qarasak, fanlararo aloqadorlikni ilmiy jihatdan asoslash maqsadida uning metodologik-didaktik infratuzilmasini vujudga keltirish, ta’lim jarayonida qo‘llanilayotgan ilg‘or pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda o‘quv fanlarining o‘zaro aloqadorligini ta’minlash lozim. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yosh xususiyatlariga javob beradigan va dars talablariga mos keladigan, maqsadni aniqlash bunday yangilanishning asosiy masalasidir. Boshlang‘ich maktabda integratsiyani amalga oshiruvchi bo‘g‘in vazifasini o‘qituvchining o‘zi amalga oshiradi. U bolalarga matematika, o‘qish, tabiat haqidagi boshlang‘ich tushunchalarni va yana ko‘pgina narsalarni o‘rgatadi. O‘qituvchi o‘zining kuch va imkoniyatlari darajasida bu ishni amalga oshiradi. 5 Didaktik tizimda predmetlararo asosda integratsiyalash o‘qituvchi (ta’lim berish) va o‘quvchi (ta’lim olish) harakatlarining mos kelishini ko‘zda tutadi. Ikkala faoliyat ham umumiy tuzilishga ega: maqsadlar, sabablar, mazmun, vositalar, natijalar, nazorat. Dars jarayonida fanlararo aloqadorlikni ta’minlash asosida o‘rganilayotgan hodisalarning mohiyati, sabab-oqibatli bog‘liqliklarini tushuntirishga qaratilgan bo‘lishi, masalan, o‘qish darslarida qish fasliga doir she’r yoki matnni o‘qishdan oldin o‘qituvchi mavzuni tabiatshunoslik bilan bog‘liqligi haqida “tabiatshunoslik darsida biz qish faslida bo‘ladigan tabiat hodisalarini, undagi o‘zgarishlarni o‘rganadilar. Ushbu she’r (matn) da ham xuddi shu holat tasvirlangan” degan fikr bilangina cheklansa, unda o‘quv fanlari o‘rtasidagi 5 Jo‘rayev R. Zunnunov A. Ta’lim jarayonida o‘quv fanlarini integratsiyalash T.: Sharq, 2005 yil 187-bet bunday aloqadorlik faqat tashqi xususiyatga ega bo‘ladi, tasavvurlar va reproduktiv harakatlar darajasida qoladi. 6 Boshlang‘ich ta’limdagi o‘qish darslarini ona tili, odobnoma, shuningdek, rasm, tabiatshunoslik, mehnat fanlari bilan bog‘lab o‘quvchilarning tassavurlarini boyitish joiz. Chunki bunday darslar o‘quvchilarni ijod qilishga, mustaqil fikrlashga o‘rgatadi. Xulosa qilib aytganda, o‘quv fanlariaro aloqadorlik hodisasi murakkab va serqirra didaktik jarayondir. Fanlararo aloqadorlikning falsafiy asosi, fanlar va ilmiy tushunchalarning o‘zaro bog‘langan holda rivojlanishi har zamonda ta’limning asosini tashkil etadi va ta’limning taraqqiy etishiga xizmat qiladi. Mazkur muammoni hal etishda uzluksiz ta’lim turlari ayniqsa, o‘rta ta’lim maktablari (boshlang‘ich sinflari) da darslarni fanlararo tashkil etish salmoqlidir. Zero, o‘rta ta’lim o‘quv dasturlariga hayot va kelajak faoliyat uchun zaruriy bilimlar bilan qurollanadilar, amaliy ko‘nikma va malakalarga ega bo‘ladilar, o‘zlashtirilgan ma’lumotlar asosida aqliy qobiliyatlarini o‘stiradilar, ilmiy salohiyatlarini yuksaltiradilar, jismoniy kuchlarini rivojlantiradilar, ilmiy dunyo‘qarashlarini tarkib toptirib faol bilimlarni puxta egallashlariga xizmat qiladi. Shunga asosan, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida matematik tasavvurlarini shakllantirish, yanada takomillashtirib, uning talimiy-tarbiyaviy yo‘nalishi yoshlarni barkamol insonlar qilib voyaga etkazishga qatilgan bo‘lib, ularga matemetik tasavvurlarni shakllantirish boshlang‘ich sinflarda zarurat hisoblanadi. Integrativ yondashuvlar asosida darslarni tashkil etish muammolari yuzasidan R.Safarova, A.Musurmonov, P.Musayev, A.Ch.Choriyev, A.A.Salomov, B.Abdullayeva kabi o‘zbek olimlari ham ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borganlar. Bu va boshqa tadqiqot ishlarida fanlararo aloqadorlikning turli yo‘nalishlari va tamoyillari, ularning o‘quv jarayonida muayyan fanlarni o‘zlashtirishda qo‘llanilishi, o‘quv fanlariaro aloqadorlik asosida tanlangan ta’lim mazmuniga qo‘yiladigan talablar ilmiy-amaliy jihatdan hal etilgan. 1.2. Boshlangʻich sinf matematika darslarida integrativ metodlardan foydalanish 6 Nurmanov M., Ikromov M., Boynazarov F Yangi pedagogik texnologiya asoslari T.: 2007 yil 21. Perelman Y.I Qiziqarli matematika T. Sharq.2014yil.86-bet Pedagogik jarayonni tashkil etish va uning muvaffaqiyatli kechishini ta’minlovchi muhim shartlaridan biridir. 1. Pedagogik faoliyat mazmunini tahlil qilish; 2. Natijalarni oldindan ko‘ra bilish; 3. Rejalashtirilgan faoliyatni amalga oshirish loyihasini yaratish kabi vazifalar bajariladi. Bu bosqichda o‘qituvchining mustaqil, shu bilan birga o‘quvchi bilan hamkorlikda o‘quv jarayonining mazmuni, vositalarini belgilash asosida loyihalashtirilgan faoliyati yetakchi o‘rin tutadi. Loyihalar predmet va uning yo‘nalishiga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. 7 Loyihalarda pedagog tomonidan quyidagi faoliyatlar namoyon bo‘ladi: - ketma-ket amalga oshiriluvchi va tashhisning qo‘yilishi yakunlanuvchi tahliliy faoliyat; - oldindan ko‘ra bilish va loyihalash. Tashhis, oldindan ko‘ra bilish va loyihalash har qanday pedagogik vazifani hal etishning ajralmas uchligi hisoblanadi. Loyihaning maqsadi oldindan qog‘ozda taqvim-reja, qisqacha yozma bayon sifatida aks ettriladi. Strategik, taktik va operativ vazifalarning samarali hal etilishi loyihalash texnologiyasining sifatiga bog‘liq. O‘quv dasturi yoki o‘quvchi shaxsi ta’lim mazmunini loyihalashning asosi bo‘lib, bu vaziyatda o‘qituvchi pedagogik faoliyat, maqsadi va sharoitlarga muvofiq holda o‘quvchilarga nimani taqdim etish xususida mustaqil qaror qabul qiladi. Qaror qabul qilish jarayonida quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir: 1. O‘quvchilar tavsiya etilayotgan ma’lumotdan nimani va qanday hajmda o‘zlashtirishlari zarurligi; 2. O‘quvchilarning dastlabki tayyorgarlik darajasi, ularning o‘quv ma’lumotlarini qabul qilish imkoniyatlari; 7 Jumayev M. E., Tadjieva Z. G‘. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi T.: 2005 yil 79-bet 3. O‘qituvchining kasbiy mahorati, shuningdek, ta’lim muassasasi moddiy- texnik bazasi. Bu o‘rinda o‘quv ma’lumotlarini loyihalash texnologiyasi muhim o‘rin tutadi. Unda: – o‘quvchilarga taqdim etiladigan materiallar; – o‘quvchilarga mustaqil bajarish uchun beriladigan vazifalar; – o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan ma’lumot (bilim) turlari o‘z aksini topadi. Agar pedagog faoliyati o‘quvchilarning talablarini qondirish, ya’ni yakuniy maqsadlarga qaratilsa, u holda pedagog yaxlit pedagogik jarayonni yoki alohida dars va tarbiyaviy tadbirlarni loyihalashda ham qiyinchilikka duch kelmaydi. Muayyan o‘quv mashg‘uloti jarayonining loyihasini ishlab chiqish quyidagi bosqichlardan iborat bo‘ladi: 1. Ta’lim jarayonini loyihalashning dastlabki bosqichi o‘quv predmetining mundarijasidan joy olgan mavzu yoki faoliyat mazmuniga doir manbalarni o‘rganish, chunonchi, materiallarni yig‘ish va ularning g‘oyasi bilan ularda ilgari surilgan g‘oyalarni umumlashtirish, turkumlashtirish hamda yaxlitlashdan iborat. O‘quv predmetining mavzusi yoki faoliyat mazmuniga doir manbalar mohiyatini o‘rganib chiqish o‘qituvchi uchun o‘quvchilar e’tiboriga taqdim etilayotgan mavzu xususida ularga batafsil, mukammal ma’lumotlarni bera olish, ta’limning umumiy jarayonini tasavvur etish imkonini beradi.8 2. Bu bosqich o‘quv predmetining mavzusi yuzasidan yagona, umumiy maqsadni aniq belgilash, umumiy maqsad doirasida kichik bo‘limlar bo‘yicha hal etiluvchi xususiy maqsadlarni ham belgilash, ta’lim maqsadiga erishish yo‘lda ijobiy hal etib borilishi lozim bo‘lgasn vazifalarni ishlab chiqishga yo‘naltiriladi. Ta’lim maqsadi va vazifalarining aniq, puxta belgilab olinishi o‘qituvchi, shuningdek, o‘quvchilar faoliyatini muayan yo‘nalishga solish, ta’lim maqsadiga erishishda vaqtdan unumli foydalanish, ta’lim jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan didaktik va tarbiyaviy muammolarning oldini olish, mavjud sart- 8 Nurmanov M., Ikromov M., Boynazarov F Yangi pedagogik texnologiya asoslari T.: 2007 yil 21. Perelman Y.I Qiziqarli matematika T. Sharq.2014yil.86-bet sharoitlardan oqilona foydalanishga zamin hozirlaydi. Bosqich natijasi o‘quv predmetining mavzusi bo‘yicha yagona, umumiy hamda xususiy maqsadlar, shuningdek, vazifalarni qayd etish bilan tavsiflanadi. “Fikriy hujum” metodi Mazkur metod o‘quvchilarning mashg‘ulotlar jarayonidagi faolliklarini ta’minlash, ularni erkin fikr yuritishga rag‘batlantirish hamda bir xil fikrlash inertsiyasidan ozod etish, muayyan mazvu yuzasidan rang-barang g‘oyalarni to‘plash, shuningdek, ijodiy vazifalarni hal etish jarayonining dastlabki bosqichida paydo bo‘lgan fikrlarni yengishga o‘rganish uchun xizmat qiladi. “Fikriy hujum” metodi A.F.Osborn tomonidan tavsiya etilgan bo‘lib, uning asosiy tamoyili va sharti mashg‘ulotning har bir ishtirokchisi tomonidan o‘rtaga tashlanayotgan fikrga nisbatan tanqidni mutlaqo ta’qiqlash, har qanday luqma va hazil-mutoyibalarni rag‘batlantirishdan iboratdir. Bundan ko‘zlangan maqsad o‘quvchilarning mashg‘ulot jarayonidagi erkin ishtirokini ta’minlashdir. Ta’lim jarayonida ushbu metoddan foydalanish o‘qituvchining pedagogik mahorati va tafakkur ko‘larnining kengligiga bog‘liq bo‘ladi.9 “Fikriy hujum” metodidan foydalanish chog‘ida o‘quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Ushbu metodga asoslangan mashg‘ulot bir saotga qadar tashkil etilishi mumkin. “Yalpiy fikriy hujum” metodi Ushbu metod J.Donald Filips tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, uni bir necha o‘n (20-60) nafar o‘quvchilardan iborat sinflarda qo‘llash mumkin. Metod o‘quvchilar tomonidan yangi g‘oyalarning o‘rtaga tashlanishi uchun sharoit yaratib berishga xizmat qiladi. Har bir 5 yoki 6 nafar o‘quvchilarni o‘z ichiga olgan guruhlarga 15 daqiqa ichida ijobiy hal etilishi lozim bo‘lgan turli xil topshiriq yoki ijodiy vazifalar belgilangan vaqt ichida ijobiy hal etilgach, bu haqida guruh a’zolaridan biri axdorot beradi. “Fikrlarning shiddatli hujumi” metodi 9 Jo‘rayev R. Zunnunov A. Ta’lim jarayonida o‘quv fanlarini integratsiyalash T.: Sharq, 2005 yil 187-bet “Fikrlarning shiddatli hujumi” metodi Ye.A.Aleksandrov tomonidan asoslangan hamda G.Ya.Bush tomonidan qayta ishlangan. Metodning mohiyati quyidagidan iborat: – jamoa orasida muayyan topshiriqlarni bajarayotgan har bir o‘quvchining shaxsiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashish; – o‘quvchilarda ma’lum jamoa tomonidan bildirilgan fikrga qarshi g‘oyani ilgari surish layoqatini yuzaga keltirishdan iborat. “Fikrlarning shiddatli hujumi” metodidan foydalanishga asoslangan mashg‘ulot quyidagi bosqichlarda tashkil etiladi: 1-bosqich: Ruhiy jihatdan bir-biriga yaqin bo‘lgan o‘quvchilarni o‘zida biriktirilgan hamda son jihatdan teng bo‘lgan kichik guruhlarni shakllantirish; 2-bosqich: Guruhlarga hal etish uchun topshirilgan vazifa yoki topshiriqlar mohiyatidan kelib chiqadigan maqsadlarni aniqlash; 3-bosqich: Guruhlar tomonidan muayyan g‘oyalarning ishlab chiqilishi (topshiriqlar hal etilishi); 4-bosqich: Topshiriqlarning yechimlarini muhokama etish, ularni to‘g‘ri hal etilganligiga ko‘ra turkumlarga ajratish; 5-bosqich: Topshiriqlarning yechimlarini qayta turkumlashtirish, ya’ni ularning to‘g‘riligi, yechimni topish uchun sarflangan vaqt, yechimlarning aniq va ravshan bayoni etilishi kabi mezonlar asosida baholash; 6-bosqich: Dastlabki bosqichlarda topshiriqlarning yechimlari yuzasidan bildirilgan muayyan tanqidiy mulohazalarni muhokama etish hamda ular borasida yagona xulosaga kelish.10 II BOB. BOSHLANGʻICH TAʼLIMDA INTEGRATIV TAʼLIM METODLARINING AMALIY ASOSLARI 10 Jo‘rayev R. Zunnunov A. Ta’lim jarayonida o‘quv fanlarini integratsiyalash T.: Sharq, 2005 yil 187-bet 2.1. Boshlangʻich sinf darslarini integratsiyalashgan holda tashkil etish Respublikamizda mustaqillik yillarida kadrlar tayyorlash va ta’limni tashkil etishning jahon standartlariga javob beradigan samarali tizimi yaratildi va bugungi kunda ham oliy ta’limni modernizatsiyalashga davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi sifatida e’tibor qaratilmoqda. Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20- apreldagi “Oliy ta’lim tizimida yanada rivojlanish chora-tadbirlari to‘g‘risida“gi PQ-2909-son qarori, 2017 yil 27-iyuldagi “Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini yanada kengaytirish choratadbirlarlari to‘g‘risida”gi PQ-3151-son qarori, 2017 yil 9 avgustdagi “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida“gi PQ-3775-son qarori qabul qilindi. Davlatimiz rahbari bolalar tarbiyasi jarayonida o‘z ishini puxta biladigan, malakali va har bir bolaga individual yondasha oladigan pedagog-kadrlarni jalb qilgan holda, ularni go‘daklardan fikr va tafakkurni to‘g‘ri shakllantirib bormasak, kelajakda yuksak saviya, bilim va ma’naviyatga ega bo‘lgan barkamol avlodni tarbiyalash, yosh avlodni tarbiyalashning asosiy bo‘g‘ini bo‘lgan boshlang‘ich ta’lim tizimini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratiliщi lozimligini ta’kidlaganlar. Zamonaviy boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari ushbu vazifalarni hal etish uchun tashkiliy jihatdan ham, mazmuniy jihatdan ham boshlang‘ich ta’limning integrativ xarakterini, o‘zining bo‘lajak kasbiy faoliyatining integrativ yo‘nalganligini aniq his qila olishi zarur. Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining kasbiy tayyorgarligida integratsiyalash zarurati unda kasbiy kompetentlikni shakllantirish samaradorligini belgilab beruvchi asosiy shartlardan biri hisoblanadi. Boshqacha aytganda, integrativ yondashuv nuqtai nazaridan ko‘rib chiqilgandagina bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining metodik tayyorgarligi samarali bo‘ladi. I.G.Pestalossi katta didaktik material asosida o‘quv fanlarining turli yo‘nalishdagi o‘zaro bog‘liqliklarini yoritib berdi. Bunda u quyidagi tamoyillarga amal qildi: shaxsning o‘z qadrqimmatini anglashi; bolani tabiat ato etgan qobiliyat va imkoniyat asosida tarbiyalash; bolani har tomonlama tarbiya etishga qaratilgan ko‘rgazmalilik. U bir fanning ikkinchi fandan ajratib olinishidagi alohida noo‘rin jihatlarini ham asoslab berdi. O‘z davrida Y.A.Komenskiy, K.D.Ushinskiy kabi mashhur G‘arb ilg‘or pedagoglari ma’lum muddat ta’lim tizimida ustuvor o‘ringa ega bo‘lgan suhbatga asoslangan metodlarni keskin qoraladilar va bu metodlarning mutlaqligini inkor etdilar. Ular o‘z qarashlari hamda tajribalari bilan bu metodlarni amaliy va ko‘rgazmali metodlar bilan to‘ldirish shartligini isbotlashga harakat qildilar.11 Bugungi kunga kelib, an’anaviy o‘qitish o‘rnini shaxsga yo‘naltirilgan yondashuvlar egallamoqda. Shu nuqtai nazardan qayd etish lozimki, XX asrning yakuni texnokratik taraqqiyotga nuqta qo‘yib, gumanitar madaniyatning ibtidosiga yo‘l ochdi. Kuch va qo‘rquv mantig‘ining ong va muhabbat falsafasiga almashingani XXI asrning o‘ziga xos strategiyasidir. Demak, ta’lim-tarbiyada ham amalga oshiriluvchi islohotlar mana shu mantiqqa mos tarzda, jamiyatga xizmat ko‘rsatishi lozim. Bu o‘rinda noan’anaviy o‘qitish shakli – integratsiyaning ahamiyati yanada oshib boradi. Negaki, integratsiyaning darajasiga qarab, uning qo‘llanilish texnikasiga ko‘ra, amalga oshirilgan texnologiyaning istiqbolini belgilash mumkin bo‘ladi. Zero, integratsiya yetarlicha namoyon bo‘la olgan, turli xarakterli mazmunning singdirilishi natijasida yangi sifatiy holatga o‘tishda asosiy omil bo‘lib yuzaga chiqa oluvchi faktor hisoblanadi. Integratsiya chuqur, noan’anaviy ta’lim bilan tavsiflana oluvchi, turfa xarakterdagi katta hajmli o‘quv materialining uyg‘unlashuvini o‘zida namoyon etadi.7 Integrativ ta’limni yo‘lga qo‘yishdan oldin, uning tasnifi – integrativ ta’limning sinflarga bo‘linishi (klassifikatsiya) borasida ma’lum tushuncha hosil qilish lozim bo‘ladi. Pedagogika fanlari doktori, professor R.A.Mavlonovada bu tasnif quyidagicha ifoda etiladi: – chegaradosh fanlar asosida tuzilgan kurslar; – asosiy fanlar asosida tuzilgan kurslar; – umumiy ilmiy tushunchalar, qonuniyatlar, nazariyalar asosidagi kurslar; 11 Nurmanov M., Ikromov M., Boynazarov F Yangi pedagogik texnologiya asoslari T.: 2007 yil 21. Perelman Y.I Qiziqarli matematika T. Sharq.2014yil.86-bet – fan evolyusiyasi bilan bog‘liq muammolarni, tabiatni ilmiy nuqtai nazardan o‘rganish uslublari, olamning ilmiy ko‘rinishini o‘rganish asosidagi kurslar; – kompleks ob’ektlar asosida; – turli muammolar asosida; – faoliyat asosida. Binobarin, mazkur tadqiqotda urg‘u berib qaralayotgan boshlang‘ich ta’limdagi integratsiya o‘z atrofida: o‘qish, matematika, tabiatshunoslik, rasm, mehnat singari o‘quv fanlari hamda ingliz tilini jamlaydi. O‘z darsini integratsiyalashgan usulda tashkil etayotgan o‘qituvchi boshlang‘ich sinf o‘quvchisining yoshi, aqliy rivojlanish darajasi va albatta qiziqishlari doirasiga mos tarzda vosita va usullar tanlaydi. Integratsion dars loyihasining tematikasi o‘quv dasturining qaysidir masalasiga tegishli bo‘lishi mumkin, bunda alohida qaralgan iqtidorli o‘quvchilar va umuman, sinf o‘quvchilaridagi mazkur mavzu yuzasidan o‘zlashtirish darajasini belgilovchi bilimni chuqurlashtirish, o‘rganish jarayonini differensiallashtirish maqsad qilib olinadi. 12 Integratsiya tushunchasi quyidagi ikki xil jarayon sifatida talqin etiladi: birinchidan, tizim, organizmning alohida tabaqalashtirilgan qism va vazifalarning bog‘liqlik holatini bildiruvchi tushuncha va shu holatga olib boruvchi jarayon; ikkinchidan, tabaqalashtirish jarayonlari bilan birga amalga oshirilayotgan fanlarni yaqinlashtirish jarayoni. Genetik jihatdan integratsiya-uzviylik, predmetlararo aloqadorlik, o‘zaro aloqadorlik va nihoyat o‘zaro bir-birini to‘ldiruvchi, kengaytiruvchi hamda chuqurlashtiruvchi, o‘quv predmetlari mazmunini eng kamida ta’lim standartlari darajasida sintezlab, mantiqan tugallangan mazmun shakli va oliy darajasidir. Chunki predmetlararo aloqadorlikning har qaysi quyi darajasi, o‘rganilayotgan o‘quv predmetlari doirasida ma’lum didaktik birliklar orasida o‘rnatilib, ularni o‘rganish mazmunini va muddatlarini muvofiqlashtirishni ko‘zda tutadi, bundan farqli o‘laroq integrativ aloqadorlik asosida tashkil etilgan o‘quv predmeti yoki integratsiyalab o‘rganilayotgan predmet, hodisa yoki jarayonlarni yaxlit tizim shaklida har tomonlama aloqadorlik va munosabatlar 12 Jumayev M. E., Tadjieva Z. G‘. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi T.: 2005 yil 79-bet nuqtai nazaridan talqin etishni talab etadi. Bu o‘z navbatida hozirgi va istiqbol talablariga javob beradigan, mustaqil fikr yurituvchi va ijodiy faoliyat ko‘rsatuvchi, etuk shaxsni shakllantirishga imkon beradi. 13 Zero u tahsil oluvchilardan faqatgina tahlil qilish va sintezlash operatsiyalarini talab qilish bilan chegaralanib qolmasdan, balki mavhumlashtirish, algoritmlashtirish, turkumlash, shartli belgilar yordamida ifodalash, sabab oqibatli aloqadorlikni aniqlash, tahlil etish, sintezlash, tizimlashtirish, modellashtirish kabi yuksak darajali tafakkurlash operatsiyalarini talab etadi. Bu operatsiyalar o‘rganilayotgan ob’ektni barcha muhim jihat va xususiyatlarini ajratib olib (tabaqalashtirib), mohiyati va mazmunini anglab etish va ularni umumlashtirish orqali amalga oshiriladi. Demak, integratsiya har doim ham uning ikkinchi tomoni bo‘lgan tabaqalashtirish (differensiatsiya)ga tayangan holda rivojlanib boradi yoki aksincha. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida fikrlash qobiliyatining har xil turlarini shakllantirish integratsiyaning negizi hisoblanadi. Asosiy fanlarni o‘zlashtirish va olamdagi bor narsalar qonuniyatlarini tushunishda predmetlar ichidag va predmetlararo aloqalarini o‘rnatish ta’limni integratsiyalashga yondashuvning metodik asosidir. Shunday qilib, tarkibiga shu o‘quv predmetiga tegishli bo‘lgan tushunchalar guruhi kiritilgan har qanday dars integratsiyaga asos qilib olinishi mumkin. Demak, darslarni integratsion shaklda tashkil etish nafaqat darsning maroqli va sermazmun o‘tishini, balki o‘quvchilar dunyoqarashining har tomonlama rivojlanishini kafolatlaydi. Fanlararo bog‘liqlik, fanlararo falsafiy masalalarni shaxsan his etmay turib, o‘quvchiga integratsion mashg‘ulotni taqdim etmaslik to‘g‘ri bo‘ladi, zero, anglanmagan integratsiya o‘quvchi ongidagi bilish jarayonini mavhum holatga, u orqali chalkash xulosalarga taqab qo‘yadi. 13 Suvonqulov A. K. Hamzayev H. X. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasidan amaliy mashg‘ulotlar Jizzax, 2006 yil 98-bet Yechish: Sovg`a qutisi va kub Kalava va shar Yo`l belgisi va konus Finjon va silindir G`ish va paralippiped Yechish: Ushbu minorani yasash uchun qanday shakllar kerak bo`lgan? Javob: konus va kub. Minorada nechta kub bor? Qanday kub ko`proq? Javob: 9 ta kub, 3 ta yashil, 3ta qizil, 3 ta sariq. Eng balandda qanday shakl turibdi? 14 Bikbayеva.N.U. Yangiboyеva E.Ya. 1- sinf matеmatika darsligi. Toshkеnt. “O‘qituvchi” , 2010 yil. Javob: konus Eng pastki qatorda nechta kub bor? Javob: 4 ta kub Yechish: Bu rasmda 9 ta kub bor o`quvchilar 9 ta katakni bo`yashadi. 15 Yechish: o`quvchilar bu topshiriqda oyoqlar sonini sanash orqali aktyorlar sonini toppish mumkinligini o`rganishadi. Aktyorlar 5 ta 15 Bikbayеva.N.U. Yangiboyеva E.Ya. 1- sinf matеmatika darsligi. Toshkеnt. “O‘qituvchi” , 2010 yil. 2.2. Boshlang‘ich sinflarda matematika darslari samaradorligini oshirishda interfaol metodlardan foydalanish Interfaol metodlar deganda - ta’lim oluvchini faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo‘lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo‘llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni o‘zaro muloqotda, o‘zaro bahs-munozarada fikrlash asnosida, hamjihatlik bilan hal etishdir. Bu usulning afzalligi shundaki, butun faoliyat o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga o‘rgatib, mustaqil hayotga tayyorlaydi. Interfaol metodlar orqali o‘quvchilarning tashabbuskorligi hamda jamoaviy izlanuvchanligini oshiriladi. Interfaol metodlardan foydalanib darslarni tashkil etilsa, o‘quvchi darsga bo‘lgan qiziqishi yanada oshadi va ta’lim sifati yaxshilanadi. Interfaol usullar orqali o‘tilgan darslar o‘quvchini ijobiy fikrlashga, olingan axborotlarni faollikda hal etishga, fikrini erkin bayon qilishga, hamkorlikda ish yuritishga, fikrni yozma bayon etishga chorlaydi. Interfaol metodlar orqali o‘tiladigan darslarda an’anaviy usullardan voz kechish degani emas, balki mazmunni o‘zaro faollikda hal eta olishdir. Interfaollik bu faollikdir, ya’ni o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi o‘zaro muloqoti asosida kechadi. Albatta, har bir ishning maqsadi bo‘lgani kabi interfaol usullarni qo‘llashdan maqsad bo‘ladi. Matematika darslarida interfaol metodlar orqali tashkillashtirilsa, dars ham qiziqarli, ham mazmunli o‘tishi mumkin. Chunki, biz bilarnizki, boshlang‘ich sinf o‘quvchilar juda o‘yinqaro bo‘lishadi. Shuning uchun ham darslarni rangbarang metodlarni tashkil qilish maqsadga muvofiq. Misol uchun “Ko‘paytirish jadvali”ni tushunishida o‘quvchi qiynaladi. Agar bu mavzularni tushuntirishda interfaol metodlar orqali tushuntirilsa, o‘quvchining xotirasiga ham qolishi osonroq bo‘ladi. Hozirgi yuksalish va yangilanish davrida yashar ekanmiz biz o‘qituvchilar interfaol metodlar asosida dars jarayonalarini tashkil qilarniz. Oddiygina o‘qitish metodini olsak, bu tushuncha didaktika va metodikaning asosiy tushunchalaridan biridir. 16 Didaktika va metodikaga oid hozirgi zamon ishlarining ko‘pchiligida o‘qitish metodlari o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyatlari usullari, bo‘lib, bu faoliyat yordamida yangi bilimlar, malaka va ko‘nikmalarga erishiladi, o‘quvchilarning dunyoqarashlari shakllanadi, ularning qobilyatlari rivojlanadi. Darsda o‘quvchilar faolligini oshiruvchi vositalardan biri-interfaol metodlardir. Bu uslublar maktab pedogikasi uchun yangilik emas. Ulardan ilgari ham foydalanib kelingan. Qachonki, bu metodlar samarali natija bera oladi: - Dars va mavzuning maqsadlari to‘g‘ri aniq tanlanganda; - Mavzuga mos metodlarni tanlay olinsa; - Bir metod butun dars davomida qamrab olmasdan, balki kichik daqiqalarni qamrab olsa; - Tanlagan metod o‘quvchilarga yangi bir axborotlarni yetkazib bersa, o‘quvchi mavzuni nima haqidaligini tezgina tushuna oladi. Matematika o‘qitish metodikasi eng avvalo kichik yoshdagi o‘quvchilarni umumiy tizimda o‘qitish va tarbiyalash vazifasini qo‘yadi. Umumiy metodika boshlang‘ich sinf matematikasining mazmunini va tizimliligini aks ettiradi, har bir bo‘limni o‘qitishning o‘ziga xos xususiy metodlarini o‘rgatadi. Xususiy metodika matematika o‘qitishning asoslangan metodlarini va o‘qitish formalarini, shuningdek o‘quv faoliyatini tashkil qilish yo‘llarini ko‘rsatadi. Ma’lumki o‘qitish tarbiyalash bilan o‘zaro mustahkam bog‘liqdir. Ushbu metodika o‘qitishni tarbiyalash bilan qo‘shib olib borish yo‘llarini o‘rgatadi. Boshlang‘ich matematika o‘qitish metodikasi bir necha fanlar bilan chambarchas bog‘liqdir.17 1) O‘qitish asosi bo‘lgan matematika bilan; 16 Nurmanov M., Ikromov M., Boynazarov F Yangi pedagogik texnologiya asoslari T.: 2007 yil 21. Perelman Y.I Qiziqarli matematika T. Sharq.2014yil.86-bet 17 Suvonqulov A. K. Hamzayev H. X. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasidan amaliy mashg‘ulotlar Jizzax, 2006 yil 98-bet 2) Psixologiya; 4) Boshqa o‘qitish metodikalari bilan (ona tili, mehnat ...). Boshlang‘ich matematika o‘qitish kursi o‘quv predmetiga aylangan. Boshlang‘ich matematika o‘qitish metodikasining o‘qitish vazifalari: 1) ta’lim-tarbiyaviy va amaliy vazifalarni amalga oshirishi, 2) nazariy bilimlar tizimini o‘rganish jarayonini yoritib berishi kerak; 3) o‘quvchilarning dunyoqarashini shakllantirish yo‘llarini o‘rgatishi kerak; 4) ta’limni insonparvarlashtirish; 5) matematika o‘qitish jarayonida insonni mehnatni sevishga, o‘zining qadr- qimmati, bir-biriga hurmati kabi fazilatlarini tarbiyalashni ko‘rsatib beradi; 6) o‘qitish metodikasi I-IV sinflar matematikasining davomi bo‘lgan V-VI sinf matematikasi mazmuni bilan bog‘lab o‘qitishni ko‘rsatadi. Boshlang‘ich matematika kursining vazifasi maktab oldiga qo‘yilgan "o‘quvchilarga fan asoslaridan puxta bilim berishda yangi texnologiyadan foydalanish, ularga hozirgi zamon ijtimoiy-iqtisodiy bilimlarni berish, turmushga, kasb-hunarga yo‘naltirish, kasblarni ongli tanlashga o‘rgatish" kabi vazifalarni hal qilishda yordam berishdan iborat. Shunday qilib, boshqa har qanday o‘quv predmeti kabi matematika boshlang‘ich kursi matematika o‘qitishning maqsadi quyidagi uch omil bilan belgilanadi: 1. Matematika o‘qitishning umumta’limiy maqsadi. 2. Matematika o‘qitishning tarbiyaviy maqsadi. 3. Matematika o‘qitishning amaliy maqsadi. Matematika o‘qitishning umumta’limiy maqsadi o‘z oldiga quyidagi vazifalarni qo‘yadi: a) o‘quvchilarga ma’lum bir dastur asosida matematik bilimlar berish. Bu bilimlar matematika fani to‘g‘risida o‘quvchilarga yetarli darajada ma’lumot berishi, ularni matematika fanining yuqori bo‘limlarini o‘rganishga tayyorlashi kerak18. Bundan tashqari , dastur asosida o‘quvchilar o‘qish jarayonida olgan 18 Jo‘rayev R. Zunnunov A. Ta’lim jarayonida o‘quv fanlarini integratsiyalash T.: Sharq, 2005 yil 187-bet