MATERIALLAR HISOBI. O‘STIRILAYOTGAN VA BOQUVDAGI CHORVA MOLLARI HISOBI (Ishlab chiqarish zaxiralari hisobining vazifalari, ularni turkumlash va baholash, Materiallar sarflanishini hisobga olish)

Yuklangan vaqt

2024-05-03

Yuklab olishlar soni

3

Sahifalar soni

24

Faytl hajmi

46,8 KB


MATERIALLAR HISOBI. O‘STIRILAYOTGAN VA BOQUVDAGI CHORVA MOLLARI HISOBI Reja: 1. Ishlab chiqarish zaxiralari hisobining vazifalari, ularni turkumlash va baholash 2. Materiallar harakatini hujjatlarni rasmiylashtirish 3. Materiallarning ombordagi hisobini tashkil qilish 4. Materiallar kirimini buxgalteriyada hisobga olish 5. Transport-tayyorlov xarajatlarini hisobga olish 6 Materiallar sarflanishini hisobga olish 7. Ishlab chiqarish zaxiralarini inventarizatsiya qilish. 8. O’stirishdagi va boquvdagi hayvonlarni hisobga olish Tayanch co’z va iboralar: ishlab chiqarish zaxiralari, materiallar, xom-ashyo, sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar, yoqilg‘i, ehtiyot qismlar, qurilish materiallari, idish va idish materiallari, inventar va xo‘jalik anjomlari. MATERIALLAR HISOBI. O‘STIRILAYOTGAN VA BOQUVDAGI CHORVA MOLLARI HISOBI Reja: 1. Ishlab chiqarish zaxiralari hisobining vazifalari, ularni turkumlash va baholash 2. Materiallar harakatini hujjatlarni rasmiylashtirish 3. Materiallarning ombordagi hisobini tashkil qilish 4. Materiallar kirimini buxgalteriyada hisobga olish 5. Transport-tayyorlov xarajatlarini hisobga olish 6 Materiallar sarflanishini hisobga olish 7. Ishlab chiqarish zaxiralarini inventarizatsiya qilish. 8. O’stirishdagi va boquvdagi hayvonlarni hisobga olish Tayanch co’z va iboralar: ishlab chiqarish zaxiralari, materiallar, xom-ashyo, sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar, yoqilg‘i, ehtiyot qismlar, qurilish materiallari, idish va idish materiallari, inventar va xo‘jalik anjomlari. 1. Ishlab chiqarish zahiralari hisobining vazifalari, ularni turkumlash va baholash Korxonalar o‘z ishlab chiqarish faoliyatlarini amalga oshirishi uchun ma’lum miqdorda ishlab chiqarish zahiralariga ega bo‘lishi kerak. Ishlab chiqarish zahiralari xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ishlab chiqarish faoliyatini normal davom etishini ta’minlaydi. Ularning tarkibiga materiallar, xom-ashyo, ehtiyot qismlar va boshqalar kiradi. Ishlab chiqarish zahiralari, asosiy vositalardan farqli ravishda, bir ishlab chiqarish jarayonida qatnashib, o‘z qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga shu davrning o‘zida to‘la o‘tkazadi. Materiallar bilan birgalikda, xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg‘i, ehtiyot qismlar korxona oborot aktivlarini tashkil qiladi. Korxona uchun zarur bo‘ladigan oborot mablag‘larining umumiy miqdori tegishli vazirliklar tomonidan belgilanadi. Materiallarning har bir turi bo‘yicha normativlarni korxonaning o‘zi mustaqil belgilaydi. Har bir korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonining to‘xtovsiz davom etib turishida belgilangan normativlarga rioya qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalarda ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish, ularning oqilona sarflanishiga rioya qilish, mahsulot tannarxida moddiy xarajatlarning salmog‘ini minimallashtirish masalalariga alohida e’tibor beriladi. Eng avvalo, materiallarni to‘g‘ri, tejamli sarflash korxona faoliyatini rivojlantirishda va bu orqali mamlakat iqtisodiyotini gullab-yashnashida, aholining moddiy farovonligini oshirishda muhim omil hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olishning vazifalari quyidagilardan iborat:  Ishlab chiqarish zahiralari harakati bilan bog‘liq muomalalarni o‘z vaqtida tegishli hujjatlarda rasmiylashtirish;  Ishlab chiqarish zahiralarining to‘g‘ri saqlanishi ustidan nazorat olib borish; 1. Ishlab chiqarish zahiralari hisobining vazifalari, ularni turkumlash va baholash Korxonalar o‘z ishlab chiqarish faoliyatlarini amalga oshirishi uchun ma’lum miqdorda ishlab chiqarish zahiralariga ega bo‘lishi kerak. Ishlab chiqarish zahiralari xo‘jalik yurituvchi sub’ektning ishlab chiqarish faoliyatini normal davom etishini ta’minlaydi. Ularning tarkibiga materiallar, xom-ashyo, ehtiyot qismlar va boshqalar kiradi. Ishlab chiqarish zahiralari, asosiy vositalardan farqli ravishda, bir ishlab chiqarish jarayonida qatnashib, o‘z qiymatini ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatiga shu davrning o‘zida to‘la o‘tkazadi. Materiallar bilan birgalikda, xom-ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg‘i, ehtiyot qismlar korxona oborot aktivlarini tashkil qiladi. Korxona uchun zarur bo‘ladigan oborot mablag‘larining umumiy miqdori tegishli vazirliklar tomonidan belgilanadi. Materiallarning har bir turi bo‘yicha normativlarni korxonaning o‘zi mustaqil belgilaydi. Har bir korxonada mahsulot ishlab chiqarish jarayonining to‘xtovsiz davom etib turishida belgilangan normativlarga rioya qilish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida korxonalarda ishlab chiqarish zahiralaridan foydalanish ustidan nazoratni kuchaytirish, ularning oqilona sarflanishiga rioya qilish, mahsulot tannarxida moddiy xarajatlarning salmog‘ini minimallashtirish masalalariga alohida e’tibor beriladi. Eng avvalo, materiallarni to‘g‘ri, tejamli sarflash korxona faoliyatini rivojlantirishda va bu orqali mamlakat iqtisodiyotini gullab-yashnashida, aholining moddiy farovonligini oshirishda muhim omil hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olishning vazifalari quyidagilardan iborat:  Ishlab chiqarish zahiralari harakati bilan bog‘liq muomalalarni o‘z vaqtida tegishli hujjatlarda rasmiylashtirish;  Ishlab chiqarish zahiralarining to‘g‘ri saqlanishi ustidan nazorat olib borish;  Ishlab chiqarish zahiralarining ishlab chiqarishga to‘g‘ri sarflanishi hamda ularni sarflash me’yorlariga rioya qilish ustidan uzluksiz nazorat olib borish;  Mahsulot tannarxini hisoblashda sarflangan materiallarni kalkulyatsiya ob’ektlari o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlash. Korxonada ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olishni yengillashtirish va uning samaradorligini oshirish maqsadida ularni turkumlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralari ulardan foydalanishning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:  Xom-ashyo - mahsulotning moddiy asosini tashkil etadigan mehnat ashyolaridir. Masalan, paxta, ruda va boshqalar;  Materiallar - xom-ashyoga ta’sir etish uchun qo‘llaniladigan va mahsulotga ma’lum iste’mol xusutsiyatini berishda foydalaniladigan vositalardir. Ular ishlab chiqarilayotgan mahsulotning asosini tashkil etadi, ya’ni gazlama, charm, metall va hokazolar;  Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar - ma’lum darajada ishlov bosqichidan o‘tgan, lekin hali pirovard mahsulot darajasiga yetkazilmagan mahsulotlar;  Yoqilg‘i - ko‘mir, benzin, torf, gaz hamda neft mahsulotlari;  Ehtiyot qismlar - mashina va jihozlarni tuzatishda, ishdan chiqqan qismlarni almashtirishda qo‘llaniladigan mashina va mexanizmlarning detal, agregat va qismlari;  Qurilish materiallari - bevosita qurilish va montaj ishlari jarayonida, qurilish qismlarini tayyorlashda, bino va inshootlarning alohida konstrukttsiya va qurilmalarini ko‘tarishda va qurib tugatishda foydalaniladi. Ularga qurilish uchun zarur bo‘ladigan yog‘och-taxta, shifer, mix va boshqalar kiradi;  Idish va idish materiallari - turli material va mahsulotlarni o‘rash, joylashtirish, tashish hamda saqlashda ishlatiladigan buyumlardir. Ularga yog‘och, karton, metalldan yasalgan, shisha va boshqa idishlar kiradi;  Ishlab chiqarish zahiralarining ishlab chiqarishga to‘g‘ri sarflanishi hamda ularni sarflash me’yorlariga rioya qilish ustidan uzluksiz nazorat olib borish;  Mahsulot tannarxini hisoblashda sarflangan materiallarni kalkulyatsiya ob’ektlari o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlash. Korxonada ishlab chiqarish zahiralarini hisobga olishni yengillashtirish va uning samaradorligini oshirish maqsadida ularni turkumlash maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralari ulardan foydalanishning iqtisodiy mazmuniga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:  Xom-ashyo - mahsulotning moddiy asosini tashkil etadigan mehnat ashyolaridir. Masalan, paxta, ruda va boshqalar;  Materiallar - xom-ashyoga ta’sir etish uchun qo‘llaniladigan va mahsulotga ma’lum iste’mol xusutsiyatini berishda foydalaniladigan vositalardir. Ular ishlab chiqarilayotgan mahsulotning asosini tashkil etadi, ya’ni gazlama, charm, metall va hokazolar;  Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar - ma’lum darajada ishlov bosqichidan o‘tgan, lekin hali pirovard mahsulot darajasiga yetkazilmagan mahsulotlar;  Yoqilg‘i - ko‘mir, benzin, torf, gaz hamda neft mahsulotlari;  Ehtiyot qismlar - mashina va jihozlarni tuzatishda, ishdan chiqqan qismlarni almashtirishda qo‘llaniladigan mashina va mexanizmlarning detal, agregat va qismlari;  Qurilish materiallari - bevosita qurilish va montaj ishlari jarayonida, qurilish qismlarini tayyorlashda, bino va inshootlarning alohida konstrukttsiya va qurilmalarini ko‘tarishda va qurib tugatishda foydalaniladi. Ularga qurilish uchun zarur bo‘ladigan yog‘och-taxta, shifer, mix va boshqalar kiradi;  Idish va idish materiallari - turli material va mahsulotlarni o‘rash, joylashtirish, tashish hamda saqlashda ishlatiladigan buyumlardir. Ularga yog‘och, karton, metalldan yasalgan, shisha va boshqa idishlar kiradi;  Inventar va xo‘jalik anjomlari - ushbu guruhga korxona xo‘jalik faoliyatida ishlatiladigan inventar buyumlar hamda arzon baholi va tez eskiruvchi buyumlar kiradi;  Boshqa tomonga qayta ishlashga berilgan materiallar - korxona balansida turgan, qayta ishlash uchun boshqa korxonaga berilgan materiallar. Ularga, asosan, qayta ishlash uchun o‘zga korxonaga berilgan o‘simlikchilik, chorvachilik hamda o‘rmon xo‘jaligi mahsulotlari kiradi;  Boshqa materiallar - yuqoridagi satrlarda ko‘rsatib o‘tilmagan boshqa materiallar kiradi. Ularga chiqitlar, tuzatilmaydigan braklar, metallom va boshqalar misol bo‘ladi. Mol-mulk inventar va xo‘jalik anjomlari tarkibiga kiritilishi uchun quyidagi mezonlarga javob berishi lozim: - xizmat muddati bir yildan oshmagan; - xizmat muddatidan qat’i nazar bir birlik (komplekt) uchun O‘zbekiston Respublikasida belgilangan (xarid qilish paytida) eng kam ish haqining ellik baravarigacha miqdorda qiymatga ega bo‘lgan buyumlar. Rahbar hisobot yilida ularni inventar va xo‘jalik anjomlari tarkibida hisobga olish uchun buyumlar qiymatining kamroq chegarasini belgilashga haqli. Xizmat muddati va qiymatidan qat’i nazar inventar va xo‘jalik anjomlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi: - maxsus asbob-uskunalar va moslamalar (muayyan buyumlarni turkumli va ommaviy ishlab chiqarish yoki yakka tartibdagi buyurtmani tayyorlash uchun mo‘ljallangan, maqsadli asbob va moslamalar); - maxsus va sanitariya kiyimi, maxsus poyabzal; - ko‘rpa-to‘shaklar; - yozuv-chizuv anjomlari (kalkulyatorlar, stol ustiga qo‘yiladigan asboblar va hokazolar); - oshxona inventari, shuningdek dasturxon va sochiqlar; - barpo etish xarajatlari qurilish-montaj ishlarining tannarxiga kiritiladigan vaqtinchalik (titulsiz) inshootlar, moslamalar va qurilmalar;  Inventar va xo‘jalik anjomlari - ushbu guruhga korxona xo‘jalik faoliyatida ishlatiladigan inventar buyumlar hamda arzon baholi va tez eskiruvchi buyumlar kiradi;  Boshqa tomonga qayta ishlashga berilgan materiallar - korxona balansida turgan, qayta ishlash uchun boshqa korxonaga berilgan materiallar. Ularga, asosan, qayta ishlash uchun o‘zga korxonaga berilgan o‘simlikchilik, chorvachilik hamda o‘rmon xo‘jaligi mahsulotlari kiradi;  Boshqa materiallar - yuqoridagi satrlarda ko‘rsatib o‘tilmagan boshqa materiallar kiradi. Ularga chiqitlar, tuzatilmaydigan braklar, metallom va boshqalar misol bo‘ladi. Mol-mulk inventar va xo‘jalik anjomlari tarkibiga kiritilishi uchun quyidagi mezonlarga javob berishi lozim: - xizmat muddati bir yildan oshmagan; - xizmat muddatidan qat’i nazar bir birlik (komplekt) uchun O‘zbekiston Respublikasida belgilangan (xarid qilish paytida) eng kam ish haqining ellik baravarigacha miqdorda qiymatga ega bo‘lgan buyumlar. Rahbar hisobot yilida ularni inventar va xo‘jalik anjomlari tarkibida hisobga olish uchun buyumlar qiymatining kamroq chegarasini belgilashga haqli. Xizmat muddati va qiymatidan qat’i nazar inventar va xo‘jalik anjomlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi: - maxsus asbob-uskunalar va moslamalar (muayyan buyumlarni turkumli va ommaviy ishlab chiqarish yoki yakka tartibdagi buyurtmani tayyorlash uchun mo‘ljallangan, maqsadli asbob va moslamalar); - maxsus va sanitariya kiyimi, maxsus poyabzal; - ko‘rpa-to‘shaklar; - yozuv-chizuv anjomlari (kalkulyatorlar, stol ustiga qo‘yiladigan asboblar va hokazolar); - oshxona inventari, shuningdek dasturxon va sochiqlar; - barpo etish xarajatlari qurilish-montaj ishlarining tannarxiga kiritiladigan vaqtinchalik (titulsiz) inshootlar, moslamalar va qurilmalar; - foydalanish muddati bir yildan oshmaydigan almashtiriladigan uskunalar; - ovlash qurollari (to‘rlar, matraplar, trallar va hokazo). Korxona ularning vazifasi va moliya-xo‘jalik faoliyatidagi o‘rniga bog‘liq holda inventar, asboblar va xo‘jalik anjomlarini hisobga olish uchun schyotlarni mustaqil ochish huquqiga ega. Topshirish paytida inventar va xo‘jalik anjomlarining qiymati to‘laligicha ishlab chiqarish yoki davr xarajatlariga kiritiladi. Materiallarni buxgalteriya hisobida to‘g‘ri baholash muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini baholash «Tovar-moddiy zahiralar» nomli 4-son BHMSga asoslangan bo‘lishi lozim. Ushbu standartga muvofiq materiallar eng kam bahoda, ya’ni tannarxi bo‘yicha yoki sof sotish qiymatida hisobga olinishi lozim. Chunki buxgalteriya hisobining ehtiyotkorlik tamoyilini aks ettirishning biri bo‘lib past baholash qoidasi hisoblanadi: tannarx bo‘yicha yoki sotishning sof qiymati. «Tovar-moddiy zahiralar» nomli 4-son BHMSga asosan tovar moddiy zahiralarning tannarxi barcha sotib olish xarajatlarini va tovar-moddiy zahiralarni manzilga yetkazib berish hamda tegishli holatga keltirish bilan bog‘liq bo‘lgan transport-tayyorlov xarajatlarini o‘z ichiga oladi. Materiallarni sotib olish xarajatlari sotib olish qiymatini, import bojlari va yig‘imlarni, mahsulotni sertifikattsiya qilish xarajatlarini, ta’minot, vositachi tashkilotlarga to‘langan komission to‘lovlarni, soliqlarni (keyinchalik hisob-kitob tarzida), shuningdek transport-tayyorlov xarajatlari, xizmat va zahiralarni sotib olish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Savdo diskontlari, siylovlari va shunga o‘xshash boshqa chegirmalar materiallarni sotib olish xarajatlarini belgilashda amalga oshiriladi. Boshqa xarajatlar, agar ular materiallarni manziliga yetkazish paytida paydo bo‘lgan taqdirdagina tovar-moddiy zahiralarning tannarxiga kiritiladi. Masalan, ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan qo‘shimcha xarajatlar yoki muayyan mijozlar uchun mahsulot ishlab chiqarish sarflarini materiallar qiymati bo‘yicha xarajatlarga kiritish imkoniyati vujudga kelishi mumkin. - foydalanish muddati bir yildan oshmaydigan almashtiriladigan uskunalar; - ovlash qurollari (to‘rlar, matraplar, trallar va hokazo). Korxona ularning vazifasi va moliya-xo‘jalik faoliyatidagi o‘rniga bog‘liq holda inventar, asboblar va xo‘jalik anjomlarini hisobga olish uchun schyotlarni mustaqil ochish huquqiga ega. Topshirish paytida inventar va xo‘jalik anjomlarining qiymati to‘laligicha ishlab chiqarish yoki davr xarajatlariga kiritiladi. Materiallarni buxgalteriya hisobida to‘g‘ri baholash muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini baholash «Tovar-moddiy zahiralar» nomli 4-son BHMSga asoslangan bo‘lishi lozim. Ushbu standartga muvofiq materiallar eng kam bahoda, ya’ni tannarxi bo‘yicha yoki sof sotish qiymatida hisobga olinishi lozim. Chunki buxgalteriya hisobining ehtiyotkorlik tamoyilini aks ettirishning biri bo‘lib past baholash qoidasi hisoblanadi: tannarx bo‘yicha yoki sotishning sof qiymati. «Tovar-moddiy zahiralar» nomli 4-son BHMSga asosan tovar moddiy zahiralarning tannarxi barcha sotib olish xarajatlarini va tovar-moddiy zahiralarni manzilga yetkazib berish hamda tegishli holatga keltirish bilan bog‘liq bo‘lgan transport-tayyorlov xarajatlarini o‘z ichiga oladi. Materiallarni sotib olish xarajatlari sotib olish qiymatini, import bojlari va yig‘imlarni, mahsulotni sertifikattsiya qilish xarajatlarini, ta’minot, vositachi tashkilotlarga to‘langan komission to‘lovlarni, soliqlarni (keyinchalik hisob-kitob tarzida), shuningdek transport-tayyorlov xarajatlari, xizmat va zahiralarni sotib olish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan boshqa xarajatlarni o‘z ichiga oladi. Savdo diskontlari, siylovlari va shunga o‘xshash boshqa chegirmalar materiallarni sotib olish xarajatlarini belgilashda amalga oshiriladi. Boshqa xarajatlar, agar ular materiallarni manziliga yetkazish paytida paydo bo‘lgan taqdirdagina tovar-moddiy zahiralarning tannarxiga kiritiladi. Masalan, ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan qo‘shimcha xarajatlar yoki muayyan mijozlar uchun mahsulot ishlab chiqarish sarflarini materiallar qiymati bo‘yicha xarajatlarga kiritish imkoniyati vujudga kelishi mumkin. Materiallarning har bir turini tayyorlash, haqiqiy tannarxini hisoblash ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi. Shuning uchun ham ko‘pchilik hollarda moddiy boyliklar joriy hisobda - o‘rtacha sotib olinish bahosi, reja tannarxi bo‘yicha va boshqa baholarda baholanadi. Materiallarning haqiqiy tannarxi bilan o‘rtacha sotib olinish bahosi yoki reja tannarxi o‘rtasidagi farq ularning guruhlari bo‘yicha alohida schyotlarda hisobga olinadi. Amaliyotda kompyuterlarning keng qo‘llanilishi material zahiralari har bir turining haqiqiy tannarxini hisoblash imkoniyatini yaratadi. Ishlab chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqariladigan materiallarning haqiqiy tannarxini aniqlash, ularni baholashning quyidagi usullarini qo‘llash bilan amalga oshirish mumkin: 1. O‘rtacha tannarx bo‘yicha yoki AVECO usuli; 2. O‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, birinchi tushum-birinchi xarajat, FIFO usuli; 3. O‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, birinchi tushum-oxirgi xarajat, LIFO usuli. AVECO usuli materiallarning o‘rtacha narxlariga asoslangan. Bu usul bo‘yicha har bir birlikning qiymati davr boshlarida o‘xshash birliklarning o‘rtacha o‘lchanadigan qiymatidan va davr mobaynida sotib olingan va ishlab chiqarilgan o‘xshash birliklar qiymatidan belgilanadi. O‘rtacha qiymat davriy asosda yoki xo‘jalik yurituvchi sub’ektda mavjud bo‘lgan vaziyatga ko‘ra, har bir qo‘shimcha yetkazib berish davomida hisoblanishi mumkin. FIFO usulida ishlab chiqarishga birinchi sotib olingan materiallar partiyasi bo‘yicha baholanadi, so‘ngra ikkinchi partiya bahosi bo‘yicha va hokazo. FIFO usulida xom-ashyo, materiallar va tovarlar kelib tushish tartibi bo‘yicha baholanadi. Bu shundan dalolat beradiki, materiallar tannarxining qismi sifatida nisbati oldingi bahoda haqiqatda ushbu materiallar yuqori yoki past narxda sotib olinganligidan qat’iy nazar, sarflanadi. Materiallarning bahosi ularning joriy bahosini aks ettiradi. Inflyattsiya davrida FIFO usulidan qo‘llanilsa, sof foydaning eng yuqori darajasiga erishiladi. Materiallarning har bir turini tayyorlash, haqiqiy tannarxini hisoblash ko‘p mehnat va vaqt talab qiladi. Shuning uchun ham ko‘pchilik hollarda moddiy boyliklar joriy hisobda - o‘rtacha sotib olinish bahosi, reja tannarxi bo‘yicha va boshqa baholarda baholanadi. Materiallarning haqiqiy tannarxi bilan o‘rtacha sotib olinish bahosi yoki reja tannarxi o‘rtasidagi farq ularning guruhlari bo‘yicha alohida schyotlarda hisobga olinadi. Amaliyotda kompyuterlarning keng qo‘llanilishi material zahiralari har bir turining haqiqiy tannarxini hisoblash imkoniyatini yaratadi. Ishlab chiqarish xarajatlariga hisobdan chiqariladigan materiallarning haqiqiy tannarxini aniqlash, ularni baholashning quyidagi usullarini qo‘llash bilan amalga oshirish mumkin: 1. O‘rtacha tannarx bo‘yicha yoki AVECO usuli; 2. O‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, birinchi tushum-birinchi xarajat, FIFO usuli; 3. O‘rtacha chamalangan baholar bo‘yicha, birinchi tushum-oxirgi xarajat, LIFO usuli. AVECO usuli materiallarning o‘rtacha narxlariga asoslangan. Bu usul bo‘yicha har bir birlikning qiymati davr boshlarida o‘xshash birliklarning o‘rtacha o‘lchanadigan qiymatidan va davr mobaynida sotib olingan va ishlab chiqarilgan o‘xshash birliklar qiymatidan belgilanadi. O‘rtacha qiymat davriy asosda yoki xo‘jalik yurituvchi sub’ektda mavjud bo‘lgan vaziyatga ko‘ra, har bir qo‘shimcha yetkazib berish davomida hisoblanishi mumkin. FIFO usulida ishlab chiqarishga birinchi sotib olingan materiallar partiyasi bo‘yicha baholanadi, so‘ngra ikkinchi partiya bahosi bo‘yicha va hokazo. FIFO usulida xom-ashyo, materiallar va tovarlar kelib tushish tartibi bo‘yicha baholanadi. Bu shundan dalolat beradiki, materiallar tannarxining qismi sifatida nisbati oldingi bahoda haqiqatda ushbu materiallar yuqori yoki past narxda sotib olinganligidan qat’iy nazar, sarflanadi. Materiallarning bahosi ularning joriy bahosini aks ettiradi. Inflyattsiya davrida FIFO usulidan qo‘llanilsa, sof foydaning eng yuqori darajasiga erishiladi. LIFO usulida materiallar ishlab chiqarishga avval oxirgi partiya tannarxi bo‘yicha yoziladi, so‘ngra avvalgi partiya va hokazo. Zahirada qolgan materiallar qiymati hisobot davrining oxirida birinchi sotib olingan material tannarxi bo‘yicha hisoblanadi. LIFO usulidan foydalanish inflyattsiya davrida eng past foydani, deflyattsiya, ya’ni narxlarning pasayishi vaqtida eng yuqori foydani keltiradi. Bir qancha mamlakatlarning soliq qonunchiligida, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasida bu usulni qo‘llash taqiqlanadi. Chunki bu usulda korxona foydasidan to‘lanadigan soliqni hisoblash bazasi kamayib ketadi. Misol. «Bobur» kompaniyasida yil davomida quyidagi materiallar sotib olindi: Sotib olish sanasi Miqdori Bir birlik materialning qiymati, so‘m Jami qiymat, ming so‘m 10 mart 1000 600 600 28 may 1700 800 1360 9 noyabr 1500 900 1350 Jami 4200 3310 Yil davomida 2800 so‘mlik material sarflandi va omborda 1400 so‘mlik material qoldi. FIFO usuli bo‘yicha materiallarni baholaymiz: Materiallar sarfi Miqdori Bir birlik materialning qiymati, so‘m Jami qiymat, ming so‘m 1-partiya 1000 600 600 2-partiya 1700 800 1360 3-partiya 100 900 900 Jami sarflandi 2800 2860 Ombordagi qoldiq 1400 900 1260 LIFO usuli bo‘yicha materiallarni baholaymiz: LIFO usulida materiallar ishlab chiqarishga avval oxirgi partiya tannarxi bo‘yicha yoziladi, so‘ngra avvalgi partiya va hokazo. Zahirada qolgan materiallar qiymati hisobot davrining oxirida birinchi sotib olingan material tannarxi bo‘yicha hisoblanadi. LIFO usulidan foydalanish inflyattsiya davrida eng past foydani, deflyattsiya, ya’ni narxlarning pasayishi vaqtida eng yuqori foydani keltiradi. Bir qancha mamlakatlarning soliq qonunchiligida, shu jumladan O‘zbekiston Respublikasida bu usulni qo‘llash taqiqlanadi. Chunki bu usulda korxona foydasidan to‘lanadigan soliqni hisoblash bazasi kamayib ketadi. Misol. «Bobur» kompaniyasida yil davomida quyidagi materiallar sotib olindi: Sotib olish sanasi Miqdori Bir birlik materialning qiymati, so‘m Jami qiymat, ming so‘m 10 mart 1000 600 600 28 may 1700 800 1360 9 noyabr 1500 900 1350 Jami 4200 3310 Yil davomida 2800 so‘mlik material sarflandi va omborda 1400 so‘mlik material qoldi. FIFO usuli bo‘yicha materiallarni baholaymiz: Materiallar sarfi Miqdori Bir birlik materialning qiymati, so‘m Jami qiymat, ming so‘m 1-partiya 1000 600 600 2-partiya 1700 800 1360 3-partiya 100 900 900 Jami sarflandi 2800 2860 Ombordagi qoldiq 1400 900 1260 LIFO usuli bo‘yicha materiallarni baholaymiz: Materiallar sarfi Miqdori Bir birlik materialning qiymati, so‘m Jami qiymat, ming so‘m 1-partiya 1500 900 1350 2-partiya 1300 800 1040 3-partiya - - - Jami sarflandi 2800 2390 Ombordagi qoldiq 400 1000 800 600 320 600 Jami qoldiq 1400 920 AVECO usuli bo‘yicha materiallarni baholaymiz: Materiallar sarfi Miqdori Bir birlik materialning qiymati, so‘m Jami qiymat, ming so‘m 1-partiya 1000 600 600 2-partiya 1700 800 1360 3-partiya 100 900 900 Jami sarflandi 2800 788.8 2207 Ombordagi qoldiq 1400 788.8 1103 Eslatma. Material birligining o‘rtacha qiymati AVECO usulida quyidagicha aniqlanadi: (3310/4200)=788.8 so‘m. Yuqorida keltirilgan usullardan foydalanib sarflangan material tannarxi hamda yil oxirida zaxiralarga taqsimlanadigan xarajatlarni aniqlash lozim: FIFO usuli bo‘yicha: Sotishdan olingan daromad 3250 Jami material tannarxi 3310 Hisobot davri oxirida material qoldig‘i 1260 Materiallar sarfi Miqdori Bir birlik materialning qiymati, so‘m Jami qiymat, ming so‘m 1-partiya 1500 900 1350 2-partiya 1300 800 1040 3-partiya - - - Jami sarflandi 2800 2390 Ombordagi qoldiq 400 1000 800 600 320 600 Jami qoldiq 1400 920 AVECO usuli bo‘yicha materiallarni baholaymiz: Materiallar sarfi Miqdori Bir birlik materialning qiymati, so‘m Jami qiymat, ming so‘m 1-partiya 1000 600 600 2-partiya 1700 800 1360 3-partiya 100 900 900 Jami sarflandi 2800 788.8 2207 Ombordagi qoldiq 1400 788.8 1103 Eslatma. Material birligining o‘rtacha qiymati AVECO usulida quyidagicha aniqlanadi: (3310/4200)=788.8 so‘m. Yuqorida keltirilgan usullardan foydalanib sarflangan material tannarxi hamda yil oxirida zaxiralarga taqsimlanadigan xarajatlarni aniqlash lozim: FIFO usuli bo‘yicha: Sotishdan olingan daromad 3250 Jami material tannarxi 3310 Hisobot davri oxirida material qoldig‘i 1260 Sarflangan material tannarxi 2050 Yalpi foyda 1200 LIFO usuli bo‘yicha: Sotishdan olingan daromad 3250 Jami material tannarxi 3310 Hisobot davri oxirida material qoldig‘i 920 Sarflangan material tannarxi 2390 Yalpi foyda 860 AVECO usuli bo‘yicha: Sotishdan olingan daromad 3250 Jami material tannarxi 3310 Hisobot davri oxirida material qoldig‘i 1103 Sarflangan material tannarxi 2207 Yalpi foyda 1043 Yuqoridagi jadvallardan ko‘rinib turibdiki, materiallarni baholashning turli xil usullarini qo‘llash sharoitida korxonaning yalpi foydasi turlicha bo‘ladi. LIFO usuli «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot»ni tuzish uchun ko‘proq talabga javob beradi. Ammo amaldagi bahoning oshishi yoki pasayishi sharoitida ishlab chiqarish zahiralari qiymatini joriy balansda baholash uchun unchalik maqsadga muvofiq emas va uning O‘zbekistonda qo‘llanilishiga ruxsat berilmagan. Balans tuzishda FIFO usulini qo‘llash maqsadga muvofiqdir, chunki ishlab chiqarish zahiralari qiymati hisobot davri oxirida joriy bahoga yaqinroq bo‘ladi va korxona aktivlarini aniq aks ettiradi. 2. Materiallar harakatini hujjatlarni rasmiylashtirish Materiallar harakati bilan bog‘liq muomalalarni o‘z vaqtida hujjatlarda rasmiylashtirish ularning hisobini to‘g‘ri yuritishni ta’minlaydi. Korxonalarga materiallarning o‘z vaqtida keltirilishini ta’minot bo‘limi nazorat qilib boradi. Ta’minot bo‘limi xodimlari mol yetkazib beruvchi korxonalar tomonidan shartnoma majburiyatlarining bajarilishini tekshirib, ularga materiallar kamomadi va sifati Sarflangan material tannarxi 2050 Yalpi foyda 1200 LIFO usuli bo‘yicha: Sotishdan olingan daromad 3250 Jami material tannarxi 3310 Hisobot davri oxirida material qoldig‘i 920 Sarflangan material tannarxi 2390 Yalpi foyda 860 AVECO usuli bo‘yicha: Sotishdan olingan daromad 3250 Jami material tannarxi 3310 Hisobot davri oxirida material qoldig‘i 1103 Sarflangan material tannarxi 2207 Yalpi foyda 1043 Yuqoridagi jadvallardan ko‘rinib turibdiki, materiallarni baholashning turli xil usullarini qo‘llash sharoitida korxonaning yalpi foydasi turlicha bo‘ladi. LIFO usuli «Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot»ni tuzish uchun ko‘proq talabga javob beradi. Ammo amaldagi bahoning oshishi yoki pasayishi sharoitida ishlab chiqarish zahiralari qiymatini joriy balansda baholash uchun unchalik maqsadga muvofiq emas va uning O‘zbekistonda qo‘llanilishiga ruxsat berilmagan. Balans tuzishda FIFO usulini qo‘llash maqsadga muvofiqdir, chunki ishlab chiqarish zahiralari qiymati hisobot davri oxirida joriy bahoga yaqinroq bo‘ladi va korxona aktivlarini aniq aks ettiradi. 2. Materiallar harakatini hujjatlarni rasmiylashtirish Materiallar harakati bilan bog‘liq muomalalarni o‘z vaqtida hujjatlarda rasmiylashtirish ularning hisobini to‘g‘ri yuritishni ta’minlaydi. Korxonalarga materiallarning o‘z vaqtida keltirilishini ta’minot bo‘limi nazorat qilib boradi. Ta’minot bo‘limi xodimlari mol yetkazib beruvchi korxonalar tomonidan shartnoma majburiyatlarining bajarilishini tekshirib, ularga materiallar kamomadi va sifati bo‘yicha e’tirozlar va da’volar qo‘yish, korxonaga o‘z vaqtida yetib kelmagan yuklarni topish vazifalarini bajaradilar. Mol yetkazib beruvchilarning shartnoma shartlariga rioya qilishlari ustidan nazorat olib borish ishlab chiqarishni to‘xtovsiz, o‘z vaqtida davom etishini ta’minlaydi. Mol yetkazib beruvchilardan olingan schyot va boshqa hisob-kitob hujjatlari, eng avvalo, korxona buxgalteriyasiga topshiriladi, ular tekshiriladi, so‘ngra o‘z vaqtida ro‘yxatga olinadi. Shundan so‘ng bu hujjatlar korxonaning ta’minot bo‘limiga topshiriladi. Har bir schyot bo‘yicha uning to‘lanishi yoki to‘lanmasligi aniqlanadi. Agar shartnoma shartlariga mol yetkazib beruvchilar to‘la amal qilgan bo‘lsa, schyotni to‘lashga rozilik beriladi. To‘lanishi lozim bo‘lgan schyot va boshqa hisob-kitob hujjatlari materialni qabul qilish uchun omborga beriladi. Materiallar korxonaga keltirilgunga qadar hamma hujjatlar maxsus papkada saqlanadi. O‘z vaqtida yuborilmagan materiallar to‘g‘risida ombor mudiri korxonaning ta’minot bo‘limiga tegishli chora ko‘rilishi uchun xabar beradi. Odatda, mol yetkazib beruvchi korxonalardan materiallarni ta’minot bo‘limi ekspeditori yetkazib beradi. Mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkilotlaridan materiallarni qabul qilganda ta’minotchi idish, plomba, tamg‘a hamda materiallar sifatini tekshiradi. Agar tekshirish natijasida kamomad yoki yuklar sifati buzilganligi aniqlansa, mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkilotiga da’vo qo‘yish huquqini beradigan dalolatnoma tuziladi. Korxona o‘zaro tuzilgan shartnomaga muvofiq mol yetkazib beruvchilardan kelgan materiallar uchun hisob-kitob, yuklash va boshqa yo‘llanma hujjatlar (to‘lov talabnomasi, schyot-faktura, tovar-transport yukxatlari) oladi. Korxonaga kelgan hujjatlar operativ xodim tomonidan kelgan materiallarni qayd qilish uchun ochilgan M-1 shaklidagi maxsus daftarda ro‘yxatga olinadi hamda shartnomada ko‘zda tutilgan talablarga mos kelishi nazoratdan o‘tkaziladi. Mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkiloti omboridan materiallarni olish uchun buxgalter ekspeditorga M-2, M-2a shakldagi ishonchnoma yozib beradi. bo‘yicha e’tirozlar va da’volar qo‘yish, korxonaga o‘z vaqtida yetib kelmagan yuklarni topish vazifalarini bajaradilar. Mol yetkazib beruvchilarning shartnoma shartlariga rioya qilishlari ustidan nazorat olib borish ishlab chiqarishni to‘xtovsiz, o‘z vaqtida davom etishini ta’minlaydi. Mol yetkazib beruvchilardan olingan schyot va boshqa hisob-kitob hujjatlari, eng avvalo, korxona buxgalteriyasiga topshiriladi, ular tekshiriladi, so‘ngra o‘z vaqtida ro‘yxatga olinadi. Shundan so‘ng bu hujjatlar korxonaning ta’minot bo‘limiga topshiriladi. Har bir schyot bo‘yicha uning to‘lanishi yoki to‘lanmasligi aniqlanadi. Agar shartnoma shartlariga mol yetkazib beruvchilar to‘la amal qilgan bo‘lsa, schyotni to‘lashga rozilik beriladi. To‘lanishi lozim bo‘lgan schyot va boshqa hisob-kitob hujjatlari materialni qabul qilish uchun omborga beriladi. Materiallar korxonaga keltirilgunga qadar hamma hujjatlar maxsus papkada saqlanadi. O‘z vaqtida yuborilmagan materiallar to‘g‘risida ombor mudiri korxonaning ta’minot bo‘limiga tegishli chora ko‘rilishi uchun xabar beradi. Odatda, mol yetkazib beruvchi korxonalardan materiallarni ta’minot bo‘limi ekspeditori yetkazib beradi. Mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkilotlaridan materiallarni qabul qilganda ta’minotchi idish, plomba, tamg‘a hamda materiallar sifatini tekshiradi. Agar tekshirish natijasida kamomad yoki yuklar sifati buzilganligi aniqlansa, mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkilotiga da’vo qo‘yish huquqini beradigan dalolatnoma tuziladi. Korxona o‘zaro tuzilgan shartnomaga muvofiq mol yetkazib beruvchilardan kelgan materiallar uchun hisob-kitob, yuklash va boshqa yo‘llanma hujjatlar (to‘lov talabnomasi, schyot-faktura, tovar-transport yukxatlari) oladi. Korxonaga kelgan hujjatlar operativ xodim tomonidan kelgan materiallarni qayd qilish uchun ochilgan M-1 shaklidagi maxsus daftarda ro‘yxatga olinadi hamda shartnomada ko‘zda tutilgan talablarga mos kelishi nazoratdan o‘tkaziladi. Mol yetkazib beruvchi yoki transport tashkiloti omboridan materiallarni olish uchun buxgalter ekspeditorga M-2, M-2a shakldagi ishonchnoma yozib beradi. Moddiy boyliklarni olishga beriladigan ishonchnoma - korxona mol yetkazib beruvchilaridan tovar-moddiy boyliklarni olish uchun o‘z vakiliga beradigan hujjatidir. Korxona ishonchnomaning ikki – M-2 va M-2a shaklidan foydalanadi. M-2 shaklidan foydalanganida berish-olishlar haqidagi ma’lumotlar ishonchnoma varaqasining qo‘shimcha qismiga (koreshogiga) yoziladi, bu holda berilgan ishonchnomani maxsus daftarga yozib qo‘yishga hojat qolmaydi. Korxona moddiy boyliklarni ommaviy tarzda ishonchnoma bilan oladigan hollarda M-2a shaklidagi ishonchnomadan foydalanadi. Berilgan ishonchnoma esa maxsus daftarda ro‘yxatdan o‘tkaziladi. Ishonchnoma korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan muhrlangan holda beriladi, so‘ngra u M-2b shaklidagi maxsus daftarga qayd qilinadi. Ekspeditor esa ishonchnomani olishda daftarga imzo chekadi. Ishonchnomani olgan xodim materiallar olingandan keyingi birinchi kundan qoldirmasdan unga yuklatilgan vazifani bajarganligi hamda olingan materiallarni omborga topshirganligi to‘g‘risidagi hujjatlarni buxgalteriyaga topshirishi shart. Ishlatilmagan ishonchnomalar belgilangan muddati o‘tib ketgandan keyingi kunda buxgalteriyaga topshiriladi. Muddati o‘tib ketgan ishonchnomalar bo‘yicha hisobot bermagan shaxslarga yangi ishonchnomalar berish man qilinadi. Materiallarni omborga ombor mudiri yoki omborchi qabul qiladi. Keltirilgan materiallar mol yetkazib beruvchining hujjatlari bilan muvofiq bo‘lsa, omborchi M- 4 shaklidagi kirim orderi tuzadi. Kirim operatsiyalari soni kam bo‘lganida, mol yetkazib beruvchining hujjatiga muhr qo‘yishga ruxsat etiladi. Haqiqatda kirim qilingan materiallar va yuborilgan hujjatlar orasida tafovut aniqlansa, materiallarni qabul qilish dalolatnomasi rasmiylashtiriladi. Bu dalolatnoma mol yetkazib beruvchi yoki boshqa manfaatdor bo‘lmagan korxona vakillari ishtirokida tuziladi. Dalolatnoma tuzilganida kirim orderi rasmiylashtirilmaydi. Ombordan tsexlarga sarflash uchun beriladigan materiallarga limit-zabor kartalari, talabnoma hamda yukxatlar rasmiylashtiriladi. Materiallarning bir marotaba, kam takrorlanadigan xarajat qilinishi talabnomalar bilan Moddiy boyliklarni olishga beriladigan ishonchnoma - korxona mol yetkazib beruvchilaridan tovar-moddiy boyliklarni olish uchun o‘z vakiliga beradigan hujjatidir. Korxona ishonchnomaning ikki – M-2 va M-2a shaklidan foydalanadi. M-2 shaklidan foydalanganida berish-olishlar haqidagi ma’lumotlar ishonchnoma varaqasining qo‘shimcha qismiga (koreshogiga) yoziladi, bu holda berilgan ishonchnomani maxsus daftarga yozib qo‘yishga hojat qolmaydi. Korxona moddiy boyliklarni ommaviy tarzda ishonchnoma bilan oladigan hollarda M-2a shaklidagi ishonchnomadan foydalanadi. Berilgan ishonchnoma esa maxsus daftarda ro‘yxatdan o‘tkaziladi. Ishonchnoma korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan muhrlangan holda beriladi, so‘ngra u M-2b shaklidagi maxsus daftarga qayd qilinadi. Ekspeditor esa ishonchnomani olishda daftarga imzo chekadi. Ishonchnomani olgan xodim materiallar olingandan keyingi birinchi kundan qoldirmasdan unga yuklatilgan vazifani bajarganligi hamda olingan materiallarni omborga topshirganligi to‘g‘risidagi hujjatlarni buxgalteriyaga topshirishi shart. Ishlatilmagan ishonchnomalar belgilangan muddati o‘tib ketgandan keyingi kunda buxgalteriyaga topshiriladi. Muddati o‘tib ketgan ishonchnomalar bo‘yicha hisobot bermagan shaxslarga yangi ishonchnomalar berish man qilinadi. Materiallarni omborga ombor mudiri yoki omborchi qabul qiladi. Keltirilgan materiallar mol yetkazib beruvchining hujjatlari bilan muvofiq bo‘lsa, omborchi M- 4 shaklidagi kirim orderi tuzadi. Kirim operatsiyalari soni kam bo‘lganida, mol yetkazib beruvchining hujjatiga muhr qo‘yishga ruxsat etiladi. Haqiqatda kirim qilingan materiallar va yuborilgan hujjatlar orasida tafovut aniqlansa, materiallarni qabul qilish dalolatnomasi rasmiylashtiriladi. Bu dalolatnoma mol yetkazib beruvchi yoki boshqa manfaatdor bo‘lmagan korxona vakillari ishtirokida tuziladi. Dalolatnoma tuzilganida kirim orderi rasmiylashtirilmaydi. Ombordan tsexlarga sarflash uchun beriladigan materiallarga limit-zabor kartalari, talabnoma hamda yukxatlar rasmiylashtiriladi. Materiallarning bir marotaba, kam takrorlanadigan xarajat qilinishi talabnomalar bilan rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjat iste’molchi tsex, bo‘lim va uchastkalar tomonidan rasmiylashtiriladi. Ombordan tsexlarga materiallar muntazam berib borilsa, u holda limit-zabor kartalari qo‘llaniladi. Limit-zabor kartasi korxonaning ishlab chiqarish yoki reja bo‘limi tomonidan yoziladi. Unda shu tsex yoki uchastkaga berilishi lozim bo‘lgan material ma’lum turining oylik cheklangan me’yori ko‘rsatiladi. Cheklangan me’yor tsex yoki uchastkaning ishlab chiqarish rejasi va shu tsex yoki uchastkada materiallarni sarflash me’yori asosida aniqlanadi. Limit kartasi ikki nusxada yoziladi, bir nusxasi omborga, ikkinchisi esa tsexga beriladi. Materiallar berilgandan so‘ng limit kartasining tsex nusxasiga imzo qo‘yadi, tsex xodimi omborchining nusxasiga o‘z imzosini qo‘yadi. Omborchi har bir operatsiyadan keyin foydalanilmagan limit qoldig‘ini hisoblab chiqadi. Limit yetmagan taqdirda limitdan tashqari materiallar xarajati talabnoma bilan rasmiylashtiriladi. Materiallarning sarflanishi bo‘yicha limitning shu tariqa belgilanishi me’yordan ortiqcha sarflar haqida korxona rahbarlariga o‘z vaqtida xabar qilish imkonini beradi. Limit kartalarining qo‘llanilishi hujjatlar sonini kamaytiradi va ularni qayta ishlashni yengillashtiradi. Materiallarning ichki ko‘chishida, ya’ni bir ombordan ikkinchi omborga, bir tsexdan ikkinchi tsexga berilganida hamda chiqindilar omborga qabul qilinganida qabul qilish yukxatlari bilan rasmiylashtiriladi. Ombor xodimlariga materiallarni boshqa hujjatlar bo‘yicha hamda turli xatlar, og‘zaki farmoyishlar asosida berish taqiqlanadi. 3. Materiallarning ombordagi hisobini tashkil qilish Korxona omborida materiallarning but saqlanishini tashkil etish ularni to‘g‘ri hisobga olib borilishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham ombor xo‘jaligi ishlarini tashkil qilishga muayyan talablar qo‘yiladi. Korxona omborida materiallarni hisobga olishning to‘g‘ri tashkil qilinishi materiallarni hisobga olish usuliga, hisob ro‘yxati (registri)ning turiga, miqdoriga, rasmiylashtiriladi. Ushbu hujjat iste’molchi tsex, bo‘lim va uchastkalar tomonidan rasmiylashtiriladi. Ombordan tsexlarga materiallar muntazam berib borilsa, u holda limit-zabor kartalari qo‘llaniladi. Limit-zabor kartasi korxonaning ishlab chiqarish yoki reja bo‘limi tomonidan yoziladi. Unda shu tsex yoki uchastkaga berilishi lozim bo‘lgan material ma’lum turining oylik cheklangan me’yori ko‘rsatiladi. Cheklangan me’yor tsex yoki uchastkaning ishlab chiqarish rejasi va shu tsex yoki uchastkada materiallarni sarflash me’yori asosida aniqlanadi. Limit kartasi ikki nusxada yoziladi, bir nusxasi omborga, ikkinchisi esa tsexga beriladi. Materiallar berilgandan so‘ng limit kartasining tsex nusxasiga imzo qo‘yadi, tsex xodimi omborchining nusxasiga o‘z imzosini qo‘yadi. Omborchi har bir operatsiyadan keyin foydalanilmagan limit qoldig‘ini hisoblab chiqadi. Limit yetmagan taqdirda limitdan tashqari materiallar xarajati talabnoma bilan rasmiylashtiriladi. Materiallarning sarflanishi bo‘yicha limitning shu tariqa belgilanishi me’yordan ortiqcha sarflar haqida korxona rahbarlariga o‘z vaqtida xabar qilish imkonini beradi. Limit kartalarining qo‘llanilishi hujjatlar sonini kamaytiradi va ularni qayta ishlashni yengillashtiradi. Materiallarning ichki ko‘chishida, ya’ni bir ombordan ikkinchi omborga, bir tsexdan ikkinchi tsexga berilganida hamda chiqindilar omborga qabul qilinganida qabul qilish yukxatlari bilan rasmiylashtiriladi. Ombor xodimlariga materiallarni boshqa hujjatlar bo‘yicha hamda turli xatlar, og‘zaki farmoyishlar asosida berish taqiqlanadi. 3. Materiallarning ombordagi hisobini tashkil qilish Korxona omborida materiallarning but saqlanishini tashkil etish ularni to‘g‘ri hisobga olib borilishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham ombor xo‘jaligi ishlarini tashkil qilishga muayyan talablar qo‘yiladi. Korxona omborida materiallarni hisobga olishning to‘g‘ri tashkil qilinishi materiallarni hisobga olish usuliga, hisob ro‘yxati (registri)ning turiga, miqdoriga, foydalanilgan ko‘rsatkichlarga va ularning o‘zaro solishtirilishiga bog‘liq. Korxona ombori ixtisoslashtirilgan bo‘lishi kerak, chunki xilma-xil materiallarning kimyoviy hamda fizik xossalari ularni turli xil sharoitlarda saqlashni talab qiladi. Omborxona tegishli materiallar joylashtiriladigan stellajlar, tokchalar, shkaf va yashiklar bilan jihozlanishi lozim. Materiallarning har biriga ularning nomi, nomenklatura raqami, navi, o‘lchami, o‘lchov birligi ko‘rsatilgan yorliq yozilib, saqlash joyiga yopishtirib qo‘yiladi. Tez yonishga moyil bo‘lgan materiallar maxsus omborlarda saqlanishi lozim. Bu omborlar yong‘inga qarshi qurilmalar bilan jihozlangan bo‘lishi shart. Ochiq havoda saqlanishi lozim bo‘lgan materiallar omborxona hovlisida maxsus ajratilgan, yog‘ingarchilikdan saqlanadigan bostirmaga joylashtiriladi. Hamma omborxonalar tosh-tarozi, o‘lchov idishlari va boshqa shunga o‘xshash zarur moslamalar bilan ta’minlangan bo‘lishi shart. Ombor mudiri moddiy ma’sul shaxs hisoblanib, omborxonada saqlanayotgan hamma materiallar harakati faqat u orqali amalga oshiriladi. Omborchini ishga olish, boshqa lavozimlarga o‘tkazish va xizmat vazifasidan ozod qilish bosh buxgalter bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Ombor mudirini ishga qabul qilishda uning to‘la ravishda shaxsiy moddiy javobgarligi haqida shartnoma tuziladi. Uni ishdan bo‘shatish saqlanayotgan mollarning to‘liq inventarizattsiyasi o‘tkazilib, javobgarligi ostidagi moddiy boyliklar boshqa shaxsga o‘tgandan keyingina amalga oshiriladi. Omborda materiallarning qoldiqlari to‘g‘risida to‘liq malumot olish maqsadida ularni alohida turlari, navlari, razmeri va nomenklatura raqamlari bo‘yicha hisobga olish zarur. Buxgalteriya hisobini tashkil qilishda materiallar bo‘yicha analitik hisobni to‘g‘ri yuritish muhim. Shu sababli ular hozirgi paytda uch xil usul bo‘yicha yuritiladi: 1. Materiallar harakatini hisobga oluvchi daftarda; 2. Materiallar harakatini yurituvchi kartochkalarda; 3. Operativ-buxgalterlik (qoldiq) usuli. foydalanilgan ko‘rsatkichlarga va ularning o‘zaro solishtirilishiga bog‘liq. Korxona ombori ixtisoslashtirilgan bo‘lishi kerak, chunki xilma-xil materiallarning kimyoviy hamda fizik xossalari ularni turli xil sharoitlarda saqlashni talab qiladi. Omborxona tegishli materiallar joylashtiriladigan stellajlar, tokchalar, shkaf va yashiklar bilan jihozlanishi lozim. Materiallarning har biriga ularning nomi, nomenklatura raqami, navi, o‘lchami, o‘lchov birligi ko‘rsatilgan yorliq yozilib, saqlash joyiga yopishtirib qo‘yiladi. Tez yonishga moyil bo‘lgan materiallar maxsus omborlarda saqlanishi lozim. Bu omborlar yong‘inga qarshi qurilmalar bilan jihozlangan bo‘lishi shart. Ochiq havoda saqlanishi lozim bo‘lgan materiallar omborxona hovlisida maxsus ajratilgan, yog‘ingarchilikdan saqlanadigan bostirmaga joylashtiriladi. Hamma omborxonalar tosh-tarozi, o‘lchov idishlari va boshqa shunga o‘xshash zarur moslamalar bilan ta’minlangan bo‘lishi shart. Ombor mudiri moddiy ma’sul shaxs hisoblanib, omborxonada saqlanayotgan hamma materiallar harakati faqat u orqali amalga oshiriladi. Omborchini ishga olish, boshqa lavozimlarga o‘tkazish va xizmat vazifasidan ozod qilish bosh buxgalter bilan kelishilgan holda amalga oshiriladi. Ombor mudirini ishga qabul qilishda uning to‘la ravishda shaxsiy moddiy javobgarligi haqida shartnoma tuziladi. Uni ishdan bo‘shatish saqlanayotgan mollarning to‘liq inventarizattsiyasi o‘tkazilib, javobgarligi ostidagi moddiy boyliklar boshqa shaxsga o‘tgandan keyingina amalga oshiriladi. Omborda materiallarning qoldiqlari to‘g‘risida to‘liq malumot olish maqsadida ularni alohida turlari, navlari, razmeri va nomenklatura raqamlari bo‘yicha hisobga olish zarur. Buxgalteriya hisobini tashkil qilishda materiallar bo‘yicha analitik hisobni to‘g‘ri yuritish muhim. Shu sababli ular hozirgi paytda uch xil usul bo‘yicha yuritiladi: 1. Materiallar harakatini hisobga oluvchi daftarda; 2. Materiallar harakatini yurituvchi kartochkalarda; 3. Operativ-buxgalterlik (qoldiq) usuli. Materiallarni to‘g‘ri hisobga olishda ularning faktura bahosini aniqlash muhimdir. Xalqaro buxgalteriya hisobi standartlari bo‘yicha materiallarni joriy hisobda hisobga olishda ularning haqiqiy qiymatini bilish juda muhim. Xalqaro savdo amaliyotidagi faktura bahosini aniqlashda moddiy qiymatliklar bahosi va qoplanadigan transport tariflari, yuklarning sug‘urta to‘lovlari, eksport soliqlari va bojxona yig‘imlarining malum tartibda qoplanishi va uni tomonlar qoplanishini belgilash zarur. Omborlarda materiallarning miqdor ko‘rsatkichlaridagi hisobi yuritiladi. Buning uchun materiallarning har bir turiga yoki nomenklatura raqamiga M-17 sonli tipik shakldagi varaqlar ochiladi. Ular material harakati bilan bog‘liq kirim va chiqim operatsiyalari bo‘yicha rasmiylashtirilgan boshlang‘ich hujjatlar asosida to‘ldiriladi va har bir kirim hamda chiqim operatsiyalari yozilgandan keyin material qoldig‘i aniqlanadi. Materiallarning ombordagi haqiqiy qoldig‘i meyordagi qoldiq bilan solishtiriladi va o‘rtadagi farqdan taminot bo‘limi xodimlari xabardor qilinadi. Kirim va chiqim operatsiyalari bo‘yicha kundalik rasmiylashtirilgan boshlang‘ich hujjatlar belgilangan muddatda korxona buxgalteriyasiga topshiriladi. Materiallarning ombordagi hisobi operativ buxgalteriya yoki boshqa usullar yordamida hisobga olinadi. Ushbu usullarning mohiyati shundan iboratki, bunda materiallarning ombordagi hisobi son shaklida, buxgalteriyada esa pul shaklida yuritiladi. Buxgalteriyada yuritiladigan hisob materiallarning harakati bo‘yicha omborda rasmiylashtirilgan boshlang‘ich hujjatlardagi malumotlarga asoslanadi. Omborlarda rasmiylashtirilayotgan boshlang‘ich hujjatlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini buxgalteriya xodimlari belgilangan muddatlarda tekshirib boradi va yozuvlar to‘g‘riligi ombor varaqalarining «nazorat» bo‘limida imzo bilan tasdiqlanadi. Hisobot oyining oxirida ombordagi hisob buxgalteriyada yuritiladigan sintetik hisob malumotlari bilan taqqoslanadi. Buning uchun esa har bir ombor bo‘yicha qoldiq vedomosti yuritiladi. Vedomostda ombor varaqalari asosida material qoldig‘i yoziladi va u pul ko‘rsatkichiga aylantiriladi. Qoldiq vedomostidagi material qoldig‘ining umumiy summasi buxgalteriyada materiallar harakati bo‘yicha yuritiladigan 10-vedomost malumotlari bilan solishtiriladi. Materiallarni to‘g‘ri hisobga olishda ularning faktura bahosini aniqlash muhimdir. Xalqaro buxgalteriya hisobi standartlari bo‘yicha materiallarni joriy hisobda hisobga olishda ularning haqiqiy qiymatini bilish juda muhim. Xalqaro savdo amaliyotidagi faktura bahosini aniqlashda moddiy qiymatliklar bahosi va qoplanadigan transport tariflari, yuklarning sug‘urta to‘lovlari, eksport soliqlari va bojxona yig‘imlarining malum tartibda qoplanishi va uni tomonlar qoplanishini belgilash zarur. Omborlarda materiallarning miqdor ko‘rsatkichlaridagi hisobi yuritiladi. Buning uchun materiallarning har bir turiga yoki nomenklatura raqamiga M-17 sonli tipik shakldagi varaqlar ochiladi. Ular material harakati bilan bog‘liq kirim va chiqim operatsiyalari bo‘yicha rasmiylashtirilgan boshlang‘ich hujjatlar asosida to‘ldiriladi va har bir kirim hamda chiqim operatsiyalari yozilgandan keyin material qoldig‘i aniqlanadi. Materiallarning ombordagi haqiqiy qoldig‘i meyordagi qoldiq bilan solishtiriladi va o‘rtadagi farqdan taminot bo‘limi xodimlari xabardor qilinadi. Kirim va chiqim operatsiyalari bo‘yicha kundalik rasmiylashtirilgan boshlang‘ich hujjatlar belgilangan muddatda korxona buxgalteriyasiga topshiriladi. Materiallarning ombordagi hisobi operativ buxgalteriya yoki boshqa usullar yordamida hisobga olinadi. Ushbu usullarning mohiyati shundan iboratki, bunda materiallarning ombordagi hisobi son shaklida, buxgalteriyada esa pul shaklida yuritiladi. Buxgalteriyada yuritiladigan hisob materiallarning harakati bo‘yicha omborda rasmiylashtirilgan boshlang‘ich hujjatlardagi malumotlarga asoslanadi. Omborlarda rasmiylashtirilayotgan boshlang‘ich hujjatlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini buxgalteriya xodimlari belgilangan muddatlarda tekshirib boradi va yozuvlar to‘g‘riligi ombor varaqalarining «nazorat» bo‘limida imzo bilan tasdiqlanadi. Hisobot oyining oxirida ombordagi hisob buxgalteriyada yuritiladigan sintetik hisob malumotlari bilan taqqoslanadi. Buning uchun esa har bir ombor bo‘yicha qoldiq vedomosti yuritiladi. Vedomostda ombor varaqalari asosida material qoldig‘i yoziladi va u pul ko‘rsatkichiga aylantiriladi. Qoldiq vedomostidagi material qoldig‘ining umumiy summasi buxgalteriyada materiallar harakati bo‘yicha yuritiladigan 10-vedomost malumotlari bilan solishtiriladi. Sonlarning to‘g‘ri kelishi hisobot oyi davomida omborda va buxgalteriyada yuritilgan hisobning to‘g‘riligidan dalolat beradi. 4. Materiallarning kirimini buxgalteriyada hisobga olish Korxona buxgalteriyasida moddiy boyliklarning kirim-chiqimlari xususidagi barcha birlamchi hujjatlar: manzil belgilari, imzolar, summalar va amalga oshirilgan tadbirlarning qonunga to‘g‘ri kelish-kelmasligi tekshiriladi. Kirim orderlaridagi yozuvlar tegishli to‘lov hujjatlari, schyot-fakturalar, yukxatlar va boshqa hujjatlar bilan solishtiriladi. Noto‘g‘ri rasmiylashtirilgan hujjatlar qayta ko‘rib chiqish uchun qaytariladi. Buxgalteriyada tekshirishdan o‘tkazilgan hujjatlar taksirovka qilinadi, ya’ni material miqdori uning narxiga ko‘paytirilib, hujjat bo‘yicha umumiy summa aniqlanadi. Keyin barcha kirim-chiqim hujjatlari omborlar, jamlama schyotlar bo‘yicha guruhlarga ajratiladi, bu guruhlar esa hisob narxi bo‘yicha kichik guruhlarga bo‘linadi. Bu hujjatlarning yakunlari M-43 shaklidagi materiallarning jamlama hisobi jamg‘aruv qaydnomasiga yozib qo‘yiladi. Buxgalteriya hisobida materiallarning hisobini yuritishda quyidagi schyotlardan foydalanish mumkin: 1010-«Xom-ashyo va materiallar» 1020-«Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar» 1030-«Yoqilg‘i» 1040-«Ehtiyot qismlar» 1050-«O‘urilish mollari» 1060-«Idish va idish materiallari» 1070-«Boshqa tomonga qayta ishlash uchun berilgan materiallar» 1080-«Inventar va xo‘jalik anjomlari» 1090-«Boshqa materiallar». Ushbu schyotlarning debetida ishlab chiqarish zahiralarining ko‘payishi, kreditida esa ularning ishlab chiqarish va boshqa maqsadlar uchun sarflanishi aks Sonlarning to‘g‘ri kelishi hisobot oyi davomida omborda va buxgalteriyada yuritilgan hisobning to‘g‘riligidan dalolat beradi. 4. Materiallarning kirimini buxgalteriyada hisobga olish Korxona buxgalteriyasida moddiy boyliklarning kirim-chiqimlari xususidagi barcha birlamchi hujjatlar: manzil belgilari, imzolar, summalar va amalga oshirilgan tadbirlarning qonunga to‘g‘ri kelish-kelmasligi tekshiriladi. Kirim orderlaridagi yozuvlar tegishli to‘lov hujjatlari, schyot-fakturalar, yukxatlar va boshqa hujjatlar bilan solishtiriladi. Noto‘g‘ri rasmiylashtirilgan hujjatlar qayta ko‘rib chiqish uchun qaytariladi. Buxgalteriyada tekshirishdan o‘tkazilgan hujjatlar taksirovka qilinadi, ya’ni material miqdori uning narxiga ko‘paytirilib, hujjat bo‘yicha umumiy summa aniqlanadi. Keyin barcha kirim-chiqim hujjatlari omborlar, jamlama schyotlar bo‘yicha guruhlarga ajratiladi, bu guruhlar esa hisob narxi bo‘yicha kichik guruhlarga bo‘linadi. Bu hujjatlarning yakunlari M-43 shaklidagi materiallarning jamlama hisobi jamg‘aruv qaydnomasiga yozib qo‘yiladi. Buxgalteriya hisobida materiallarning hisobini yuritishda quyidagi schyotlardan foydalanish mumkin: 1010-«Xom-ashyo va materiallar» 1020-«Sotib olinadigan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar» 1030-«Yoqilg‘i» 1040-«Ehtiyot qismlar» 1050-«O‘urilish mollari» 1060-«Idish va idish materiallari» 1070-«Boshqa tomonga qayta ishlash uchun berilgan materiallar» 1080-«Inventar va xo‘jalik anjomlari» 1090-«Boshqa materiallar». Ushbu schyotlarning debetida ishlab chiqarish zahiralarining ko‘payishi, kreditida esa ularning ishlab chiqarish va boshqa maqsadlar uchun sarflanishi aks ettiriladi. Yuqorida sanab o‘tilgan schyotlar aktiv hisoblanib, ularning debetidagi qoldiq hisobot davri boshidagi materiallar qoldig‘ini aks ettiradi. Mol yetkazib beruvchilar schyotlari va ombor kirim orderlari asosida omborga materiallarning qabul qilinishiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi: D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» K-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar». O‘abul qilish vaqtida materiallarning kamomadi yoki yetishmasligi aniqlansa, u holda materialning sotib olinish bahosiga quyidagicha provodka beriladi: D-t 4860-«Da’volar bo‘yicha olinadigan schyotlar» K-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar». Agarda korxonaga keltirilgan materiallar mol yetkazib beruvchilar hujjatlarida ko‘rsatilganidan ortiq bo‘lsa, u holda ko‘p chiqqan material qiymatiga tegishli material schyotlari debetlanib, 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» hisobvarag‘i kreditlanadi. Sotib olingan materiallar bo‘yicha mol yetkazib beruvchilar schyotining to‘lanishiga quyidagicha provodka beriladi: D-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar». K-t 5110-«Hisob-kitob schyoti». Korxonaning o‘zida tayyorlangan va omborga qabul qilingan materiallarning haqiqiy tannarxiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi: D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» K-t 2310-«Yordamchi ishlab chiqarish». 5. Transport-tayyorlov xarajatlarini hisobga olish Materiallar mol yetkazib beruvchilardan sotib olinganida ko‘p hollarda ularni sotib olish hamda tayyorlash bilan bog‘liq operatsiyalar 1510-«Materiallarni tayyorlash va xarid qilish» hisobvarag‘ida hisobga olinadi. Ushbu schyotning debetida 6010, 2310, 2010, 6990 va boshqa schyotlarning kreditlari bo‘yicha materiallarning sotib olish qiymati qiymati shakllanadi. Shuningdek bu yerda ettiriladi. Yuqorida sanab o‘tilgan schyotlar aktiv hisoblanib, ularning debetidagi qoldiq hisobot davri boshidagi materiallar qoldig‘ini aks ettiradi. Mol yetkazib beruvchilar schyotlari va ombor kirim orderlari asosida omborga materiallarning qabul qilinishiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi: D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» K-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar». O‘abul qilish vaqtida materiallarning kamomadi yoki yetishmasligi aniqlansa, u holda materialning sotib olinish bahosiga quyidagicha provodka beriladi: D-t 4860-«Da’volar bo‘yicha olinadigan schyotlar» K-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar». Agarda korxonaga keltirilgan materiallar mol yetkazib beruvchilar hujjatlarida ko‘rsatilganidan ortiq bo‘lsa, u holda ko‘p chiqqan material qiymatiga tegishli material schyotlari debetlanib, 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» hisobvarag‘i kreditlanadi. Sotib olingan materiallar bo‘yicha mol yetkazib beruvchilar schyotining to‘lanishiga quyidagicha provodka beriladi: D-t 6010-«Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar». K-t 5110-«Hisob-kitob schyoti». Korxonaning o‘zida tayyorlangan va omborga qabul qilingan materiallarning haqiqiy tannarxiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi: D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» K-t 2310-«Yordamchi ishlab chiqarish». 5. Transport-tayyorlov xarajatlarini hisobga olish Materiallar mol yetkazib beruvchilardan sotib olinganida ko‘p hollarda ularni sotib olish hamda tayyorlash bilan bog‘liq operatsiyalar 1510-«Materiallarni tayyorlash va xarid qilish» hisobvarag‘ida hisobga olinadi. Ushbu schyotning debetida 6010, 2310, 2010, 6990 va boshqa schyotlarning kreditlari bo‘yicha materiallarning sotib olish qiymati qiymati shakllanadi. Shuningdek bu yerda materiallar bilan bog‘liq transport-tayyorlov xarajatlari ham ifodalanadi. Bu schyotning kredit tomonida 1010-1090-schyotlarning debeti bo‘yicha haqiqatda kelib tushgan va kirim qilingan materiallarning hisob qiymati aks ettiriladi. Hisob narxlarida qabul qilingan materiallar va ularni sotib olish hamda tayyorlash qiymatlari orasidagi farq 1610-«Materiallar qiymatidagi og‘ishlar» hisobvarag‘iga o‘tkaziladi va har oyning oxirida 1610-«Materiallar qiymatidagi og‘ishlar» hisobvarag‘ining debetida yig‘ilgan summa ishlab chiqarishga va boshqa ehtiyojlarga sarflangan materiallarning qiymatiga mutanosib taqsimlanib, xarajatlar hisobvarag‘iga ko‘chiriladi. 1510-«Materiallarni tayyorlash va xarid qilish» hisobvarag‘i debetidagi qoldiq korxonaga hali kelib tushmagan yo‘ldagi materiallar qiymatini ifodalaydi. Materiallarning haqiqiy tannarxi tarkibiga transport-tayyorlov xarajatlari ham kiradi. Bularga materiallarning shartnoma qiymatidan tashqari ularni sotib olish bilan bog‘liq barcha xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar materiallarning turlari bo‘yicha tegishli schyotlarda mavjud materiallarning umumiy hajmi bo‘yicha transport- tayyorlov xarajatlari summasi va foizini hisoblab chiqaradi. Bu narsa hisobot oyi davomida sarflangan materiallarga to‘g‘ri keladigan transport-tayyorlov xarajatlarini aniqlab hisobdan chiqarish uchun zarur. Sarflangan materiallar qaysi schyotlarga o‘tkazilgan bo‘lsa, transport- tayyorlov xarajatlari summasi ham shu schyotlarga yoziladi. Haqiqiy tannarxning rejadan oshish ulushini topish va hisobga olish ham shu tartibda bajariladi. Bu yerda farq shundaki, og‘ishish (tejalgan yoki ortiqcha xarajat) bo‘lishi mumkin. Ortiqcha xarajat transport-tayyorlov xarajatlariga o‘xshab, reja tannarxini ko‘paytiradi, tejalgan summa esa uni kamaytiradi. Tejalgan summa minus yoki qizil storno bilan yoziladi. O‘uyidagi jadvalda «A» korxona bo‘yicha transport-tayyorlov xarajatlari summasi va foizini hisoblab topish misoli keltirilgan: Ko‘rsatkichlar Materiallarni baholash materiallar bilan bog‘liq transport-tayyorlov xarajatlari ham ifodalanadi. Bu schyotning kredit tomonida 1010-1090-schyotlarning debeti bo‘yicha haqiqatda kelib tushgan va kirim qilingan materiallarning hisob qiymati aks ettiriladi. Hisob narxlarida qabul qilingan materiallar va ularni sotib olish hamda tayyorlash qiymatlari orasidagi farq 1610-«Materiallar qiymatidagi og‘ishlar» hisobvarag‘iga o‘tkaziladi va har oyning oxirida 1610-«Materiallar qiymatidagi og‘ishlar» hisobvarag‘ining debetida yig‘ilgan summa ishlab chiqarishga va boshqa ehtiyojlarga sarflangan materiallarning qiymatiga mutanosib taqsimlanib, xarajatlar hisobvarag‘iga ko‘chiriladi. 1510-«Materiallarni tayyorlash va xarid qilish» hisobvarag‘i debetidagi qoldiq korxonaga hali kelib tushmagan yo‘ldagi materiallar qiymatini ifodalaydi. Materiallarning haqiqiy tannarxi tarkibiga transport-tayyorlov xarajatlari ham kiradi. Bularga materiallarning shartnoma qiymatidan tashqari ularni sotib olish bilan bog‘liq barcha xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar materiallarning turlari bo‘yicha tegishli schyotlarda mavjud materiallarning umumiy hajmi bo‘yicha transport- tayyorlov xarajatlari summasi va foizini hisoblab chiqaradi. Bu narsa hisobot oyi davomida sarflangan materiallarga to‘g‘ri keladigan transport-tayyorlov xarajatlarini aniqlab hisobdan chiqarish uchun zarur. Sarflangan materiallar qaysi schyotlarga o‘tkazilgan bo‘lsa, transport- tayyorlov xarajatlari summasi ham shu schyotlarga yoziladi. Haqiqiy tannarxning rejadan oshish ulushini topish va hisobga olish ham shu tartibda bajariladi. Bu yerda farq shundaki, og‘ishish (tejalgan yoki ortiqcha xarajat) bo‘lishi mumkin. Ortiqcha xarajat transport-tayyorlov xarajatlariga o‘xshab, reja tannarxini ko‘paytiradi, tejalgan summa esa uni kamaytiradi. Tejalgan summa minus yoki qizil storno bilan yoziladi. O‘uyidagi jadvalda «A» korxona bo‘yicha transport-tayyorlov xarajatlari summasi va foizini hisoblab topish misoli keltirilgan: Ko‘rsatkichlar Materiallarni baholash Shartnoma bahoda Haqiqiy tannarxda Oy boshiga qoldiq 10000 15000 Oy davomidagi kirim 50000 60000 Jami tushum (1+2) 60000 75000 Transport-tayyorlov xarajatlari: summada: foizda: 15000 25 75000-60000 (15000*100)/60000 Hisobot oyida sarflandi 40000 45000 Oy oxiriga qoldiq 20000 30000 6. Materiallar sarflanishini hisobga olish Materiallarning sarflanishini buxgalteriya hisobida hisobga olishning muhim xusutsiyatlari mavjud. Korxonada materiallar quyidagi maqsadlar tufayli ombordan chiqib ketishi mumkin:  ishlab chiqarishga sarflanganida;  ortiqcha materiallar sotilganida va boshqa hollarda. Ombordan ishlab chiqarishga materiallar sarflanganida quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi: D-t Ishlab chiqarish xarajatlari (2010, 2310, 2510 va hokazo) K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar». Hisob-kitobning jurnal-order shaklidagi korxonalarda ishlab chiqarish uchun sarflangan materiallarning ulgurji bahosi, shartnoma yoki reja tannarxi bo‘yicha 10- jurnal-order, boshqa maqsadlar uchun sarflangan materiallar esa 10/1-jurnal-orderga yoziladi. Moddiy boyliklardan to‘g‘ri foydalanish maqsadida har bir korxona zarur bo‘lmagan materiallarning bor-yo‘qligini tekshirib ko‘rishi lozim. Agarda korxonada keraksiz yoki ortiqcha material borligi aniqlansa, uni boshqa korxonaga sotishi mumkin. Masalan, korxonada haqiqiy qiymati 20000 so‘mlik ortiqcha material borligi Shartnoma bahoda Haqiqiy tannarxda Oy boshiga qoldiq 10000 15000 Oy davomidagi kirim 50000 60000 Jami tushum (1+2) 60000 75000 Transport-tayyorlov xarajatlari: summada: foizda: 15000 25 75000-60000 (15000*100)/60000 Hisobot oyida sarflandi 40000 45000 Oy oxiriga qoldiq 20000 30000 6. Materiallar sarflanishini hisobga olish Materiallarning sarflanishini buxgalteriya hisobida hisobga olishning muhim xusutsiyatlari mavjud. Korxonada materiallar quyidagi maqsadlar tufayli ombordan chiqib ketishi mumkin:  ishlab chiqarishga sarflanganida;  ortiqcha materiallar sotilganida va boshqa hollarda. Ombordan ishlab chiqarishga materiallar sarflanganida quyidagicha buxgalteriya provodkasi beriladi: D-t Ishlab chiqarish xarajatlari (2010, 2310, 2510 va hokazo) K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar». Hisob-kitobning jurnal-order shaklidagi korxonalarda ishlab chiqarish uchun sarflangan materiallarning ulgurji bahosi, shartnoma yoki reja tannarxi bo‘yicha 10- jurnal-order, boshqa maqsadlar uchun sarflangan materiallar esa 10/1-jurnal-orderga yoziladi. Moddiy boyliklardan to‘g‘ri foydalanish maqsadida har bir korxona zarur bo‘lmagan materiallarning bor-yo‘qligini tekshirib ko‘rishi lozim. Agarda korxonada keraksiz yoki ortiqcha material borligi aniqlansa, uni boshqa korxonaga sotishi mumkin. Masalan, korxonada haqiqiy qiymati 20000 so‘mlik ortiqcha material borligi aniqlandi va korxona uni 30000 so‘mga boshqa korxonaga sotdi. Ushbu muomalalarga hisobda quyidagicha provodka beriladi:  materialning haqiqiy qiymati hisobdan chiqarildi. D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizattsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 20000 so‘m K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 20000 so‘m.  materialning sotish qiymati aks ettirildi: D-t 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy qismi» - 30000 so‘m K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizattsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 30000 so‘m. O‘O‘S hisoblandi 4000 so‘m; D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizattsiyasi va boshqacha chiqib ketishi»-4000 so‘m K-t 6410-«Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar» - 4000 so‘m.  ortiqcha materillarni sotishdan foyda olindi (30000-20000-4000)=6000 so‘m; D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizattsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 6000 so‘m K-t 9320-«Boshqa aktivlarning realizattsiyasi va boshqacha chiqib ketishidan olingan foyda» - 6000 so‘m. 7. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizatsiya qilish Korxonalarning buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlarining to‘g‘riligi ularning ishlab chiqarish zahiralari inventarizattsiya qilish bilan tasdiqlanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizattsiya qilish «Inventarizattsiyani tashkil etish va o‘tkazish» nomli 19-son BHMS va «Tovar-moddiy zahiralar» nomli 4-son BHMSlar bilan tartibga solinadi. Inventarizattsiyadan ko‘zlangan asosiy maqsad - ishlab chiqarish zahiralarining natura va qiymat ko‘rinishida amalda mavjud ekanligini aniqlashdan iborat. Inventarizattsiya qilish natijasida boyliklarning to‘g‘ri saqlanishi va berilishi, tarozi va o‘lchov asboblarining holati, hisob yuritish tartibi va boshqalar tekshiriladi. aniqlandi va korxona uni 30000 so‘mga boshqa korxonaga sotdi. Ushbu muomalalarga hisobda quyidagicha provodka beriladi:  materialning haqiqiy qiymati hisobdan chiqarildi. D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizattsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 20000 so‘m K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 20000 so‘m.  materialning sotish qiymati aks ettirildi: D-t 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy qismi» - 30000 so‘m K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizattsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 30000 so‘m. O‘O‘S hisoblandi 4000 so‘m; D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizattsiyasi va boshqacha chiqib ketishi»-4000 so‘m K-t 6410-«Byudjetga to‘lovlar bo‘yicha qarzlar» - 4000 so‘m.  ortiqcha materillarni sotishdan foyda olindi (30000-20000-4000)=6000 so‘m; D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizattsiyasi va boshqacha chiqib ketishi» - 6000 so‘m K-t 9320-«Boshqa aktivlarning realizattsiyasi va boshqacha chiqib ketishidan olingan foyda» - 6000 so‘m. 7. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizatsiya qilish Korxonalarning buxgalteriya hisobi va hisoboti ma’lumotlarining to‘g‘riligi ularning ishlab chiqarish zahiralari inventarizattsiya qilish bilan tasdiqlanadi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizattsiya qilish «Inventarizattsiyani tashkil etish va o‘tkazish» nomli 19-son BHMS va «Tovar-moddiy zahiralar» nomli 4-son BHMSlar bilan tartibga solinadi. Inventarizattsiyadan ko‘zlangan asosiy maqsad - ishlab chiqarish zahiralarining natura va qiymat ko‘rinishida amalda mavjud ekanligini aniqlashdan iborat. Inventarizattsiya qilish natijasida boyliklarning to‘g‘ri saqlanishi va berilishi, tarozi va o‘lchov asboblarining holati, hisob yuritish tartibi va boshqalar tekshiriladi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizattsiya qilish bir yilda kamida bir marta moliyaviy hisobotni tuzishdan oldin, lekin hisobot yilining 1 oktyabridan keyin amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish zahiralarining saqlanishini, ularni saqlash shart-sharoitlarini va omborda hisobga olish ahvolini nazorat qilish uchun inventarizattsiyalar o‘rtasidagi davrda muntazam tekshirishlar va materiallarni tanlab inventarizattsiyalash o‘tkazilishi kerak. Quyidagi holatlarda inventarizattsiya muddatidan oldin o‘tkazilishi shart:  korxona mol-mulkini ijaraga berish, sotib olish, sotish, shuningdek davlat korxonasini Aktsiyadorlik jamiyatiga aylantirish chog‘ida;  tovar-moddiy boyliklar qayta baholanganida;  moddiy javobgar shaxs o‘zgarganida;  talon-taroj qilish yoki suiiste’mol qilish, shuningdek boyliklarning buzilishi bilan bog‘liq faktlar aniqlanganida;  yong‘in yoki tabiiy ofatlar sodir bo‘lganida;  korxona tugatilayotganida tugatish balansini tuzish oldidan va boshqa hollarda. Tekshirish ko‘lamiga ko‘ra inventarizattsiya yoppasiga yoki tanlab o‘tkaziladigan, o‘tkazish vaqti bo‘yicha rejalashtirilgan yoki to‘satdan o‘tkaziladigan inventarizattsiyalarga bo‘linishi mumkin. Inventarizattsiyani o‘tkazishga korxona rahbari va bosh buxgalteri rahbarlik qiladi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizattsiya qilish inventarizattsiya qiluvchi ishchi komistsiyalar tomonidan moddiy javobgar shaxs ishtirokida amalga oshiriladi. Inventarlash davrida moddiy boyliklarning mavjudligi tarozida tortish, o‘lchash usuli bilan aniqlanadi va ro‘yxatda rasmiylashtiriladi. Ro‘yxatni moddiy javobgar shaxs imzolaydi. Inventarizattsiya qilish natijasida materiallar bo‘yicha hujjatlardagi ma’lumotlar va haqiqiy qoldiqlar orasidagi farq solishtiruv qaydnomasida rasmiylashtiriladi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizattsiya qilish natijasida aniqlangan haqiqiy mavjud mulk va buxgalteriya hisobi ma’lumotlari o‘rtasidagi tafovutlar Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizattsiya qilish bir yilda kamida bir marta moliyaviy hisobotni tuzishdan oldin, lekin hisobot yilining 1 oktyabridan keyin amalga oshiriladi. Bundan tashqari, ishlab chiqarish zahiralarining saqlanishini, ularni saqlash shart-sharoitlarini va omborda hisobga olish ahvolini nazorat qilish uchun inventarizattsiyalar o‘rtasidagi davrda muntazam tekshirishlar va materiallarni tanlab inventarizattsiyalash o‘tkazilishi kerak. Quyidagi holatlarda inventarizattsiya muddatidan oldin o‘tkazilishi shart:  korxona mol-mulkini ijaraga berish, sotib olish, sotish, shuningdek davlat korxonasini Aktsiyadorlik jamiyatiga aylantirish chog‘ida;  tovar-moddiy boyliklar qayta baholanganida;  moddiy javobgar shaxs o‘zgarganida;  talon-taroj qilish yoki suiiste’mol qilish, shuningdek boyliklarning buzilishi bilan bog‘liq faktlar aniqlanganida;  yong‘in yoki tabiiy ofatlar sodir bo‘lganida;  korxona tugatilayotganida tugatish balansini tuzish oldidan va boshqa hollarda. Tekshirish ko‘lamiga ko‘ra inventarizattsiya yoppasiga yoki tanlab o‘tkaziladigan, o‘tkazish vaqti bo‘yicha rejalashtirilgan yoki to‘satdan o‘tkaziladigan inventarizattsiyalarga bo‘linishi mumkin. Inventarizattsiyani o‘tkazishga korxona rahbari va bosh buxgalteri rahbarlik qiladi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizattsiya qilish inventarizattsiya qiluvchi ishchi komistsiyalar tomonidan moddiy javobgar shaxs ishtirokida amalga oshiriladi. Inventarlash davrida moddiy boyliklarning mavjudligi tarozida tortish, o‘lchash usuli bilan aniqlanadi va ro‘yxatda rasmiylashtiriladi. Ro‘yxatni moddiy javobgar shaxs imzolaydi. Inventarizattsiya qilish natijasida materiallar bo‘yicha hujjatlardagi ma’lumotlar va haqiqiy qoldiqlar orasidagi farq solishtiruv qaydnomasida rasmiylashtiriladi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizattsiya qilish natijasida aniqlangan haqiqiy mavjud mulk va buxgalteriya hisobi ma’lumotlari o‘rtasidagi tafovutlar quyidagicha aks ettiriladi: Masalan, «Bobur» hissadorlik jamiyatida hisobot yilida 24000 so‘mlik material kamomadi aniqlandi va u aybdor shaxs topilmaganligi sababli davr xarajatlariga o‘tkazildi. Ushbu muomalalarga hisobda quyidagicha provodka beriladi:  Inventarizatsiya natijasida kamomad aniqlandi: D-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 24000 so‘m K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 24000 so‘m.  Kamomad summasi davr xarajatlariga o‘tkazildi: D-t 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» - 24000 so‘m K-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 24000 so‘m. Korxona aybdor shaxslardan kamomadni haqiqiy narxda emas, balki hozirgi davrdagi bozor narxlarida undirish huquqiga ega. Masalan, korxona omborida 5000 so‘mlik material kamomadi aniqlandi va 8000 so‘m qiymatda aybdor shaxsdan undirib olindi. Ushbu muomalalarga hisobda quyidagicha provodka beriladi:  Inventarizattsiya natijasida kamomad aniqlandi; D-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 5000 so‘m K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 5000 so‘m.  Moddiy javobgar shaxsdan ushlab qolinadigan summa; D-t 4730-«Xodimlarning moddiy zararni qoplash bo‘yicha qarzlari» - 8000 so‘m. K-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 8000 so‘m  Moddiy boyliklarni undirishdan daromad aniqlandi-(8000-5000)=3000 so‘m; D-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 3000 so‘m K-t 9390-«Boshqa operatsion daromadlar» - 3000 so‘m. Ishlab chiqarish zahiralarining qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tasdiqlangan me’yorlar doirasida tabiiy kamayishi, korxona rahbari ko‘rsatmasi bo‘yicha tegishli ravishda ishlab chiqarish xarajatlariga o‘tkaziladi. Aybdorlari aniqlanmagan o‘g‘irliklar bo‘yicha ko‘rilgan zararlar foyda solig‘i bo‘yicha soliqqa tortiladigan bazaga «Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizom»ning 1- ilovasiga binoan kiritiladi. quyidagicha aks ettiriladi: Masalan, «Bobur» hissadorlik jamiyatida hisobot yilida 24000 so‘mlik material kamomadi aniqlandi va u aybdor shaxs topilmaganligi sababli davr xarajatlariga o‘tkazildi. Ushbu muomalalarga hisobda quyidagicha provodka beriladi:  Inventarizatsiya natijasida kamomad aniqlandi: D-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 24000 so‘m K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 24000 so‘m.  Kamomad summasi davr xarajatlariga o‘tkazildi: D-t 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» - 24000 so‘m K-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 24000 so‘m. Korxona aybdor shaxslardan kamomadni haqiqiy narxda emas, balki hozirgi davrdagi bozor narxlarida undirish huquqiga ega. Masalan, korxona omborida 5000 so‘mlik material kamomadi aniqlandi va 8000 so‘m qiymatda aybdor shaxsdan undirib olindi. Ushbu muomalalarga hisobda quyidagicha provodka beriladi:  Inventarizattsiya natijasida kamomad aniqlandi; D-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 5000 so‘m K-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» - 5000 so‘m.  Moddiy javobgar shaxsdan ushlab qolinadigan summa; D-t 4730-«Xodimlarning moddiy zararni qoplash bo‘yicha qarzlari» - 8000 so‘m. K-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 8000 so‘m  Moddiy boyliklarni undirishdan daromad aniqlandi-(8000-5000)=3000 so‘m; D-t 5910-«Kamomadlar va qimmatliklarni shikastlashdan talofatlar» - 3000 so‘m K-t 9390-«Boshqa operatsion daromadlar» - 3000 so‘m. Ishlab chiqarish zahiralarining qonun hujjatlarida belgilangan tartibda tasdiqlangan me’yorlar doirasida tabiiy kamayishi, korxona rahbari ko‘rsatmasi bo‘yicha tegishli ravishda ishlab chiqarish xarajatlariga o‘tkaziladi. Aybdorlari aniqlanmagan o‘g‘irliklar bo‘yicha ko‘rilgan zararlar foyda solig‘i bo‘yicha soliqqa tortiladigan bazaga «Xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Nizom»ning 1- ilovasiga binoan kiritiladi. Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizattsiya qilish natijasida ortiqcha mol- mulk mavjudligi aniqlansa, u moliyaviy natijalarga kirim qilinadi: D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» K-t 9390-«Boshqa operatsion daromadlar». 8. O’stirishdagi va boquvdagi hayvonlarni hisobga olish Korxonaga tegishli yosh hayvonlar; boquvdagi, yaylovdagi katta yoshdagi hayvonlar; parrandalar; yovvoyi hayvonlar; quyonlar; asalari oilalari; sotish uchun asosiy podadan yaroqsiz qilingan (boquvga qo’yilmasdan); sotish uchun aholidan qabul qilingan qoramollarning mavjudligi va harakati to’g’risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 1110 "O’stirishdagi hayvonlar"; 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar". YUqorida ko’rsatilgan hayvonlarni o’stirish va bo’rdoqiga boqish xarajatlari 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" (agar chorvachilik asosiy faoliyat turi bo’lsa) yoki 2710 "Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar" schyotlarida hisobga olinadi. Asosiy podadan yaroqsiz qilingan hayvonlar 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar" schyotiga, 9210 "Asosiy vositalarning chiqib ketishi" schyotining kreditidan (mahsuldor hayvonlar - boshlang’ich qiymatda; ishchi hayvonlar - yaroqsizga chiqarish natijasida olingan haqiqiy miqdorida) hisobga olinadi. Nasl sifatida olingan yosh hayvonlar 1110 "O’stirishdagi hayvonlar" schyotining debetiga va nasl beradigan hayvonlarni saqlash xarajatlarni hisobga oluvchi schyotning kreditidan kirim qilinadi. YOsh yirik shoxli qoramollar va boquvdagi (yaylovdagi) hayvonlarning ortgan vaznining qiymati, shuningdek yosh hayvonlar (toylar va boshqalar)ning o’sish qiymati har oyda 1110 "O’stirishdagi hayvonlar" va 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar" schyotlarining debetiga parvarishlash reja tannarxi bo’yicha ushbu hayvonlarni parvarishlash xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlarning kreditidan olib boriladi. Yil oxirida ko’rsatilgan schyotlar bo’yicha yil davomida parvarishlash reja tannarxi Ishlab chiqarish zahiralarini inventarizattsiya qilish natijasida ortiqcha mol- mulk mavjudligi aniqlansa, u moliyaviy natijalarga kirim qilinadi: D-t 1010-«Xom-ashyo va materiallar» K-t 9390-«Boshqa operatsion daromadlar». 8. O’stirishdagi va boquvdagi hayvonlarni hisobga olish Korxonaga tegishli yosh hayvonlar; boquvdagi, yaylovdagi katta yoshdagi hayvonlar; parrandalar; yovvoyi hayvonlar; quyonlar; asalari oilalari; sotish uchun asosiy podadan yaroqsiz qilingan (boquvga qo’yilmasdan); sotish uchun aholidan qabul qilingan qoramollarning mavjudligi va harakati to’g’risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 1110 "O’stirishdagi hayvonlar"; 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar". YUqorida ko’rsatilgan hayvonlarni o’stirish va bo’rdoqiga boqish xarajatlari 2010 "Asosiy ishlab chiqarish" (agar chorvachilik asosiy faoliyat turi bo’lsa) yoki 2710 "Xizmat ko’rsatuvchi xo’jaliklar" schyotlarida hisobga olinadi. Asosiy podadan yaroqsiz qilingan hayvonlar 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar" schyotiga, 9210 "Asosiy vositalarning chiqib ketishi" schyotining kreditidan (mahsuldor hayvonlar - boshlang’ich qiymatda; ishchi hayvonlar - yaroqsizga chiqarish natijasida olingan haqiqiy miqdorida) hisobga olinadi. Nasl sifatida olingan yosh hayvonlar 1110 "O’stirishdagi hayvonlar" schyotining debetiga va nasl beradigan hayvonlarni saqlash xarajatlarni hisobga oluvchi schyotning kreditidan kirim qilinadi. YOsh yirik shoxli qoramollar va boquvdagi (yaylovdagi) hayvonlarning ortgan vaznining qiymati, shuningdek yosh hayvonlar (toylar va boshqalar)ning o’sish qiymati har oyda 1110 "O’stirishdagi hayvonlar" va 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar" schyotlarining debetiga parvarishlash reja tannarxi bo’yicha ushbu hayvonlarni parvarishlash xarajatlarini hisobga oluvchi schyotlarning kreditidan olib boriladi. Yil oxirida ko’rsatilgan schyotlar bo’yicha yil davomida parvarishlash reja tannarxi bo’yicha hisobga olingan hayvonlarning qo’shilgan vazni yoki o’sish qiymatini, parvarishlashning haqiqiy tannarxigacha to’g’rilash yozuvlari amalga oshiriladi. Asosiy podaga o’tkaziladigan yosh hayvonlar 1110 "O’stirishdagi hayvonlar" schyotidan 0840 "Asosiy podani tashkil etish" schyotining debetiga hisobdan chiqariladi. Bir vaqtning o’zida yosh hayvonlarning asosiy podaga o’tkazilishida 0170 "Ishchi va mahsuldor hayvonlar" schyoti debetlanadi va 0840 "Asosiy podani tashkil qilish" schyoti kreditlanadi. Qiymati 1110 "O’stirishdagi hayvonlar" schyotida yuritiladigan hayvonlarning chetga chiqib ketishi, shu jumladan, asosiy podadan yaroqsiz qilingan hayvonlarni tayyorlash korxonalariga topshirilishi 1110 "O’stirishdagi hayvonlar", 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar" schyotlarining krediti va 9110 "Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi" schyotining debetida aks ettiriladi va bir vaqtning o’zida ushbu hayvonlar uchun sotib oluvchidan korxonaga tegishli summaga 9010 "Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar" schyotining krediti bilan 4010 "Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar" schyotining debeti bilan bog’langan holda aks ettiriladi. Nobud bo’lgan va noilojlikdan so’yilgan (epizootiya yoki tabiiy ofatdan nobud bo’lganlaridan tashqari) hayvonlarning qiymati moddiy qiymatliklarning buzilishi sifatida 1110 "O’stirishdagi hayvonlar" va 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar" schyotlarining krediti va 5910 "Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar" schyotining debetida aks ettiriladi. Nobud bo’lgan va noilojlikdan so’yilgan hayvonlardan olingan terilar, shoxlar, tuyoqlar, texnik yog’lar va shu kabilar foydalanish yoki sotish mumkin bo’lgan narxlar bo’yicha baholanib, qo’shimcha mahsulot sifatida hayvonlarni parvarishlash xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlarning kreditidan kirim qilinadi. Epizootiya yoki tabiiy ofatdan nobud bo’lgan yoki so’yilgan hayvonlarning qiymati 1110 "O’stirishdagi hayvonlar" va 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar" schyotlarining kreditidan bevosita 9720 "Favquloddagi zararlar" schyotining debetiga hisobdan chiqariladi. "O’stirishdagi hayvonlar" va 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar" schyotlari bo’yicha analitik hisoblar hayvonlarni o’stirish va boqish xarajatlarini hisobga olish bo’yicha hisobga olingan hayvonlarning qo’shilgan vazni yoki o’sish qiymatini, parvarishlashning haqiqiy tannarxigacha to’g’rilash yozuvlari amalga oshiriladi. Asosiy podaga o’tkaziladigan yosh hayvonlar 1110 "O’stirishdagi hayvonlar" schyotidan 0840 "Asosiy podani tashkil etish" schyotining debetiga hisobdan chiqariladi. Bir vaqtning o’zida yosh hayvonlarning asosiy podaga o’tkazilishida 0170 "Ishchi va mahsuldor hayvonlar" schyoti debetlanadi va 0840 "Asosiy podani tashkil qilish" schyoti kreditlanadi. Qiymati 1110 "O’stirishdagi hayvonlar" schyotida yuritiladigan hayvonlarning chetga chiqib ketishi, shu jumladan, asosiy podadan yaroqsiz qilingan hayvonlarni tayyorlash korxonalariga topshirilishi 1110 "O’stirishdagi hayvonlar", 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar" schyotlarining krediti va 9110 "Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi" schyotining debetida aks ettiriladi va bir vaqtning o’zida ushbu hayvonlar uchun sotib oluvchidan korxonaga tegishli summaga 9010 "Tayyor mahsulotlarni sotishdan daromadlar" schyotining krediti bilan 4010 "Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar" schyotining debeti bilan bog’langan holda aks ettiriladi. Nobud bo’lgan va noilojlikdan so’yilgan (epizootiya yoki tabiiy ofatdan nobud bo’lganlaridan tashqari) hayvonlarning qiymati moddiy qiymatliklarning buzilishi sifatida 1110 "O’stirishdagi hayvonlar" va 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar" schyotlarining krediti va 5910 "Kamomadlar va qiymatliklarning buzilishidan yo’qotishlar" schyotining debetida aks ettiriladi. Nobud bo’lgan va noilojlikdan so’yilgan hayvonlardan olingan terilar, shoxlar, tuyoqlar, texnik yog’lar va shu kabilar foydalanish yoki sotish mumkin bo’lgan narxlar bo’yicha baholanib, qo’shimcha mahsulot sifatida hayvonlarni parvarishlash xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlarning kreditidan kirim qilinadi. Epizootiya yoki tabiiy ofatdan nobud bo’lgan yoki so’yilgan hayvonlarning qiymati 1110 "O’stirishdagi hayvonlar" va 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar" schyotlarining kreditidan bevosita 9720 "Favquloddagi zararlar" schyotining debetiga hisobdan chiqariladi. "O’stirishdagi hayvonlar" va 1120 "Bo’rdoqidagi hayvonlar" schyotlari bo’yicha analitik hisoblar hayvonlarni o’stirish va boqish xarajatlarini hisobga olish uchun belgilangan hayvonlarni saqlash joylari, turlari, yoshlarining guruhlari va boshqalar bo’yicha yuritiladi. Takrorlash uchun savollar: 1. Ishlab chiqarish zaxiralari deganda nima tushunasiz? 2. Ishlab chiqarish zaxiralarining kanday turlari mavjud? 3. Ishlab chiqarish zaxiralari kaysi baxolarda baxolanadi? 4. Materiallar harakati kaysi xujjatlar bilan rasmiylashtiriladi? 5. Materiallarning ombordagi va buxgalteriyadagi hisobi kanday tashqil kilinadi? 6. Materiallar inventarizatsiyasi to’g’risida nimalarni bilasiz? uchun belgilangan hayvonlarni saqlash joylari, turlari, yoshlarining guruhlari va boshqalar bo’yicha yuritiladi. Takrorlash uchun savollar: 1. Ishlab chiqarish zaxiralari deganda nima tushunasiz? 2. Ishlab chiqarish zaxiralarining kanday turlari mavjud? 3. Ishlab chiqarish zaxiralari kaysi baxolarda baxolanadi? 4. Materiallar harakati kaysi xujjatlar bilan rasmiylashtiriladi? 5. Materiallarning ombordagi va buxgalteriyadagi hisobi kanday tashqil kilinadi? 6. Materiallar inventarizatsiyasi to’g’risida nimalarni bilasiz?