Mavzu: Matn kategorial belgilari tahlili Reja: 1. Matnga xos kategorial belgilar. 2. Informativ (xabar mazmunli) matnlar, hissiy – ifoda mazmunli matnlar. 3. Kogeziya va uning xususiyatlari. Tayanch tushunchalar: matn, informativlik,bo‘linuvchanlik, kogeziya, informativlik, hissiy ifoda, kontenium, avtosemantiklik, retrospeksiya, prospeksiya, modallik, integratsiyalanganlik, vatugallik. Ma’lumki, matnning mohiyatini aniqlash vazifasi qariyb barcha tadqiqotchilarni qiziqtirib, e‘tiborini jalb etib kelmoqda. Biror bir hodisaning mohiyatini anglash uchun uning negizini hosil qiladigan xususiyat-belgilarini aniqlash lozim. Nutqiy tuzilmalarning matn maqomini olishi uchun zarur bo‘lgan kategorial belgilar muammosi bilan qiziqqan tilshunoslar V.Dressler, M.Hollidey, R.Hasan, R.Galperin, M.Kojina, T.M.Dridze, P.Hartman kabi matnshunoslarning nazariy g‘oyalariga tayanib kelmoqdalar. Jumladan, V.Dress Jer hamda R.A.de Bograndlar matnning mavqei uning quyidagi yetti kategorial belgiga ega bo‘lishi bilan belgilanadi, deb hisoblaydilar: 1) kogeziya - matn bo‘laklarining grammatik, leksik, ritmik, grafik vositalar yordamida birikishi;  2) kogerentlik - matn qismlarining semantik- mantiqiy munosabatlar (sabab-oqibat, referentativ, zamon-makon) negizida bog‘lanishi; 3) intensionallik - matn strukturaviy va ma’noviy yaxlitligining kommunikativ maqsad bilan bog‘liqligi; 4) adresatlik - axborotni uni qabul qiluvchining ijtimoiy mavqeyi, ruhiy holati kabi xususiyatlarini inobatga olgan holda uzatish (boshqacha aytganda- retsipient tanlovi); 5) informativlik-uzatilayotgan axborotning adresat uchun muhimligi yoki yangilik darajasi; 6) situativlik - matn mazmuniy va strukturaviy qurilishining kommunikativ sharoit, vaziyat bilan bog'liqligi; 7) intertekstuallik - ma’lum turdagi matn tarkibida invariant mazmun-ma’noning qayta yaratilishi. Matnga xos kategorial belgilardan biri informativlik hisoblanadi.  Xabar mazmunli matnlar: informatif – informativ matn. Biror voqea-hodisa haqida xabar berish maqsadida tuzilgan yoki havola qilingan matn informativ matn hisoblanadi. Badiiy matnda informativlik o‘ziga xos tarzda bo‘ladi. Oddiy xabardan farq qiladi. Estetik maqsad yuklangan bo‘ladi. Narmativ, deskriptiv, argumentli, didaktik kabi matn tiplari tarkibida keladi.  Masalan, Abdulla Qodiriy “O‘tkan kunlar” romani yakunida shunday bir xabarni keltiradi:  “Keyingi Marg‘ilon borishimda yaqin o‘rtoqlardan Yodgorbek to‘g‘risini surishtirib bildim: Yodgorbek ushbu asrning o‘n to‘qqiz va yigirmanchi ochliq yillari miyonasida vafot qilib, undan ikki o‘g‘ul qolibdir. O‘g‘ullaridan bittasi bu kunda Marg‘ilonning mas’ul ishchilaridan bo‘lib, ikkinchisi Farg‘ona bosmachilari orasida ekan. Bu kunda nomu nishonsiz, o‘luk-tirigi ma’lum emas, deydilar”. Matn maqomini belgilash borasida izlanishlar olib borishayotgan Yevropa tilshunoslari uchun ushbu kategorial belgilar hozirgacha asosiy tayanch bo‘lib kelmoqda. Rus tilshunoslarining diqqat- markazida esa, asosan, matnning quyi pog‘onalardagi birliklardan farqlash muammosi turadi. Shu sababli matn sintaksisi yo‘nalishi taraqqiyotining dastlabki bosqichlaridayoq matn va gap hodisalarini farqlash asosiy vazifalardan biri sifatida tanlangan edi. Yuqoridagi yaxlitlik, tugallik, bog'liqlik, diskretlik (qismlarga ajralish) kabi kategorial belgilarning mavjudligi matn hodisasini oddiy sintaktik tuzilma - gapga qarama-qarshi qo'yish uchun yetarli hisoblanmoqda. Ta‘kidlash joizki, matn kategoriyasining taklif qilinayotgan tavsifi uning turli xususiyatlarini aks ettiradi va ushbu xususiyatlarning barchasini yagona qolip doirasida qamrab olish istagi beixtiyor matn tuzilishi va mundarijasining turli qatlamlariga oid xususiyat, belgilarning bir pog‘onaga joylashtirilishiga sabab boladi. Bunday betaraflik, so‘zsiz, matn mohiyatini aniq nazariy fikrlar orqali tasvirlashga xalaqit beradi. Natijada, matn tuzilishi zohirida namoyon bo‘ladigan sintaktik bog‘liqlik va lisoniy elementlarning semantik birikishi matn yaratilishi uchun qanchalik zarur bo‘lmasin, ularning yaxlitlik shartiga toliq javob bermasligi oydinlashadi. Pragmalingvistik tahlilda matnning kommunikativ maqsadi asosiy tavsifiy belgi sifatida tanlandi. Darhaqiqat, matn qurilishida ishtirok etayotgan barcha til birliklari maqsadli tanlov asosida kommunikativ faoliyat vositalariga aylanadi va ular matn tarkibida o‘ziga xos yangi xususiyat, xarakter kasb etadi. Ye.A.Goncharova tariflaganidek, til tuzilishining asosiy nominativ va kommunikativ biriiklari bo‘lgan so‘z va gap, matnning struktur- semantik tarkibidan joy olish jarayonida, «matn so‘zi» va «matn gapi»ga aylanadi hamda ularda til tizimi va matn tizimidan o‘zlashtirilgan xususiyatlar o‘zaro birikadi. Xususiyatlarning bu xilda uyg‘unlashuvi matnning lisoniy va nolisoniy birliklarning strukturaviy, manoviy va pragmatik munosabatlar asosida o‘zaro birikishidan hosil bo‘ladigan tugal nutqiy tuzilma ekanligidan darak beradi. Matnning bunday tavsiflanishi ham uning nutqiy-tafakkur faoliyati mahsuli korinishida yuzaga kelishini isbotlaydi. Bu tuzilma, albatta, o‘z ichki qonuniyatlariga ega, ushbu qonuniyatlar matnning sintaktik, semantik, pragmatik sifatlari bilan bir qatorda uning yaratilish va qollanish shartlari negizida turgan kognitiv xususiyatlari bilan ham bogliq.  Qanday yoqimli tong! To‘yib–to‘yib nafas olasan! Buncha fusunkor bo‘lmasa bahor! Qishlog‘imiz naqadar go‘zal–a! (Gazetadan).  Sarvarov to‘ng‘illadi: –Ikkinchi chiqishimda ushlashi kerak edi. Birinchi chiqishimdayoq ushlab o‘tiribdi bu miyasi aynigan chol (S.Ahmad).  – Tilimni qichitma, jo‘jaxo‘roz! Aytmadimmi, kuzda qiyqillab stolning tagiga kirib ketasan, deb... Eh-e, sening xo‘roz bo‘lishingga hali o‘n to‘rt protsent bor. Bahorda karillab hech kimga so‘z bermaganding. Menga, kekkayma, deganday shama qilding-a! (A.Qahhor)  Evoh, essiz umr, essiz qizim!.. Voy bechora! – dedi Gulsumbibi birdan. Sho‘rlik qizga qiyin bo‘libdi hammadan (Oybek).  “Men yo‘lakda o‘tirardim. Ichim o‘pirilib tushganday edi. Miyamga hech narsa kirmasdi. Men uning o‘lishini bilardim va Xudodan uning o‘lmasligini iltijo qilardim. Ilohim, u o‘lmasin, yo Rab, yo Rab, u o‘lmasin. Nimani buyursang, shuni ado etaman. Faqat u o‘lmasin. Yo‘q, yo‘q, yo‘q, jonim Xudoyo, u o‘lmasin. Yo‘q, u o‘lmasin. Parvardigorim, uni o‘z panohingda asra. Sen bolani olding, endi uni o‘z panohingda asra. Xudo, jonim Xudo, uni o‘z panohingda asra.” (E. Xeminguey “Alvido, qurol!”)  Nazorat uchun savol va topshiriqlar  Yuqorida keltirilgan matnlarning turini aniqlang!  Kogeziya nima?  Kogerentlik deganda nimani tushunasiz?  Intensionallik nima?  Adresatlik deganda nimani tushunasiz?  Informativlik nima?  Situativlik nima?  Intertekstuallik deganda nimani tushunasiz? Adabiyotlar Yoldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoyetik tahlili asoslari. Г.2007 Yo‘ldoshev M. Badiiy matn lingvopoetikasi. Т.: “Fan”, 2008 Yo‘ldoshev M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. Т., Alisher Navoiy nomidagi 0‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010 Mamajonov A. Tekst lingvistikasi. - T.:, 1989. Turmiyozov N. YoMdoshev B. Matn tilshunosligi. Samarqand, 2006 E‘tiboringiz uchun rahmat