MATN TAHLILI METODLARI
Reja:
Matn metodologiyasi haqida tushuncha.
Shakl va mazmun birligi tamoyili.
Makon va zamonbirligi tamoyili.
Xususiylikdan umumiylikka otish tamoyili.
Badiiy matnning tahlil tiplari.
Tayanch soz va tushunchalar: Metod va metodologiya, shakl va mazmun,
makon va zamon, xususiylikdan umumiylikka otish tamoyili, tahlil tiplari.
Badiiy matnning lisoniy tahlili kursining metodologiyasi dialektik tafakkur
qonuniyatlariga asoslanadi. Metodologiya sо‘zi yunon tilidan olingan bо‘lib,
metodos-yо‘l, usul va logos-ta’limot demakdir. Boshqacha qilib aytganda, insonning
nazariy va amaliy faoliyatini tо‘g‘ri uyushtirish, tashkil etish haqidagi ta’limotdir.
Dialektik tafakkur narsa va hodisalarning mohiyati ularning bir-biri bilan
aloqadorligi va rivojlanishi falsafiy qonunlar, tushunchalar (kategoriyalar) tizimi
yordamida ochib beradi. Dialektikaning qonun va tushunchalari voqelikdagi narsa
va hodisalarning eng umumiy aloqasini aks ettirib, insonda narsalarning mohiyatiga
chuqur kirib borish va ongli tahlil qilish imkoniyatini yaratadi. Lekin mazkur
qonuniyatlar muayyan badiiy asarga tatbiq qilinganida uning xususiy tomonlarini
hisobga olish zarur. Shundan kelib chiqib, badiiy matnni lisoniy tahlil qilish
jarayonida quyidagi tamoyillarga tayanib ish kо‘rilsa maqsadga muvofiq bо‘ladi
degan fikrdamiz:
1. Shakl va mazmun birligi tamoyili.
2. Makon va zamon birligi tamoyili.
3.Xususiylikdan umumiylikka о‘tish tamoyili.
Tahlil usullari sifatida esa quyidagilar e’tirof etiladi:
1.Lisoniy tabdil usuli.
2.Matn variantlarini qiyoslash usuli.
3.Lug‘atlarga asoslanish usuli.
4.Lisoniy birliklar indeksini tuzish usuli1
1.Shakl va mazmun birligi tamoyili
Borliqdagi narsa va hodisalar о‘rtasidagi aloqadorlik, bog‘lanish turlaridan
biri shakl va mazmunning dialektikasidir. Shakl va mazmunning dialektik birligi
tushunchasi har qanday matn uchun zaruriy xususiyat hisoblanadi. Faylasuflar
mazmunga «muayyan narsa va hodisalarni tavsiflovchi ichki elementlar va
о‘zgarishlarning majmui» deb baho beradilar. Shaklni esa «mazmunni ifodalash
usuli, tashkil etuvchisi» sifatida talqin qiladilar. Shakl va mazmun bir-biri bilan
shunday bog‘lanib ketganki, birida sezilgan nuqson ikkinchisidagi butunlikka putur
yetkazishi mumkin. Shakl va mazmun muvofiqligi buzilsa, muallifning niyati tо‘la
namoyon bо‘lmay qolishi turgan gap. Bunda asosiy e’tiborni matn va uning janr
xususiyati о‘rtasidagi muvozanatga qaratgan holda, matndagi lisoniy birliklarning
matn tabiatiga mosligi masalasini ham diqqat markazidan qochirmaslik kerak.
Masalan,
qahramon
ruhiyatidagi
g‘azablanish
holatini ifodalashda
siqiq
jumlalarning ishlatilishi, dag‘al va chet sо‘zlarning qо‘llanishi kabilar ham mazkur
tamoyil asosida tekshirilishi mumkin. Yoki muallif nutqini kо‘zdan kechiradigan
bо‘lsak ijobiy qahramon tasvirida kо‘tarinki bir ruh, yorqin ranglar va yoqimli ifoda
tarzini sezamiz. Sо‘zlar ham shunga mos tanlanadi. Salbiy qahramon tasvirida esa
buning teskarisini kuzatamiz. Yuz-ifoda yoki fe’l-atvor tasvirida tund ranglar, bezgin
ruh va yoqimsiz ifoda tarzi sezilib turadi. Insonning fe’l-atvori va qiyofasida ham
ma’lum ma’noda muvofiqlikning bо‘lishi tabiiy hol. Yozuvchilar badiiy asar
yaratishda bu muvofiqlikni yanada bо‘rttirib, yanada ta’kidlab ifodalashga harakat
qiladilar. Shu orqali asarning ishonarliligini ta’minlaydi hamda kitobxon
munosabatini shakllantirib boradi.
Mavzu bilan tanlangan janr о‘rtasidagi moslik shakl va mazmun birligi tamoyilining
asosiy tekshirish obyektlaridan hisoblanadi.
Matn – nutq korinishi bolib, vazifasi jihatidan tugal nutqiy butunlikdir.Har bir matn
murakkab tuzilish va mazmun mundarijasiga ega bolib, u og`zaki hamda yozma ijod
namunasi hisoblanadi. Tilshunoslikda matn tilning alohida birligi (supersintaktik
butunlik) va matn tilshunosligi deb atalayotgan sohaning asosiy ob'ekti sifatida talqin
qilinadi.
Matn soz birikmasi va gapdan farqlanadi, chunki matnning ham oz kategoriyasi va
qonuniyatlari mavjud. Matn sozining lugaviy ma'nosida birikish, boglanish
tushunchalarining borligi, shuning uchun matn tarkibi ozaro qaysidir boglovchilar
yordamida
birikishni
organish
“Matn
tilshunosligi”
sohasining
asosiy
muammolaridan biridir.
Tilshunos E.Qilichev “Matnning lingvistik tahlili” nomli kitobida “Matn – hamma
elementlari o’zaro zich aloqada bolgan va avtor nuqtai nazaridan ma'lum bir
maqsadga yonaltirilgan nominativ-estetik axborotni ifodalovchi murakab tuzilma»
degan ta'rifni beradi. I.Rasulov esa matnni quyidagicha ta'riflaydi: “Gapdan katta
birlik murakkab sintaktik butunlik bolib, u fikran va sintaktik jihatdan ozaro bogliq
bolgan gaplar birlashmasidan iborat. Unda fikr gapga nisbatan ancha toliq boladi”.
Matn hajm va mazmun belgisiga kora ikkiga bolinadi: 1. Hajm belgisiga kora matn
turlari. 2. Ifoda maqsadi va mazmun belgisiga ko’ra matn turlari.
1. Hajm belgisiga kora matn turlari. Matn gapdan kora yirik hajmli aloqa vositasi,
nutqiy faoliyat mahsuli, muayyan qonuniyatlar asosida shakllangan yozma nutq
korinishidir. Matn hajm belgisiga kora ikkiga ajratiladi. Minimal matn (mikromatn)
va maksimal matn ( makromatn).
Badiiy uslubda minimal matn deyilganda biror mavzuni yoritishga
bagishlangan qatralar, xalq donishmandligini ifodalaydigan maqol, matal va
aforizmlar, miniatyuralar, hajviy asarlar, nomalar, she'r va she'riy parchalar,
umuman, kichik mavzuni qamrab oluvchi bir necha gaplardan iborat butunlik
tushuniladi. Matnning ichki tomonini mazmun yaxlitligi, tashqi tomonini esa turli
shakldagi boglamalar, sintaktik vositalar birlashtirib turadi.
Maksimal matn deyilganda keng kolamdagi voqealarni yoritish ehtiyoji bilan
yuzaga kelgan butunlik nazarda tutiladi. Badiiy uslubda hikoya, qissa, roman,
epopeya kabi yirik hajmli asarlar maksimal matn hisoblanadi.Maksimal matn
mikromatnlardan iborat. Eng kichik butunlik abzatsga, eng katta butunlik esa bob
(qism yoki fasl)larga togri keladi. Bunday matn tarkibida epigraf, sozboshi
(muqadddima), songsoz (epilog) kabi yordamchi qismlar ham ishtirok etishi
mumkin. Ular asar mazmuni va goyasiga, shuningdek, mavzuning tanlanishi va
yoritilishiga oid ayrim masalalarga qoshimcha izoh, sharh bolib keladi.
Makromatnning eng kichik birligi abzatsdir. Abzats bir mazmuniy butunlik
bolib, “matnning bir xat boshidan keyingi xat boshigacha bolgan qismi” hisoblanadi.
Oddiy kundalik hayotdagi sozlashuv nutqida har doim ham yangidan matn
yaratmaymiz. Ehtiyojimizga kora turli matn turlaridan foydalanamiz. Ba'zan
boshimizdan otgan yoki ozimiz guvoh bolgan qoqealarni kimgadir aytib beramiz.
Insonlar ortasidagi muloqot maqsadi va mazmuni shular bilangina chegaralanib
qolmaydi. Inson hissiyotlarini, tuygularini, hayajonlarini, azob va qaygularini
ifodalash, shu orqali tinglovchi yoki kitobxonni ta'sirlantirishni istaydi.Anna
shunday hollarda ba'zan mubolaga ba'zan oxshash – qiyoslash kabi tasviriy
vositalardan foydalanamiz.
2.Ifoda maqsadiga va mazmuniga ko’rabadiiy matnni quyidagi turlarga bolib
chiqish mumkin: 1. Hikoya mazmunli matn. 2. Tasviriy matn. 3.Izoh mazmunli
matn. 4. Didaktik matn. 5. Xabar mazmunli matn. 6. Buyruq mazmunli matn. 7.
Hissiy ifoda mazmunli matn.
1.Hikoya mazmunli matnlar (Le texte narratif – narrativ matn). Bunday matnda
muallif yoki asar qahramoni ozi boshidan otkazgan eshitgan, ko’rgan yoki guvoh
bolgan biror voqeani hikoya qilib beradi. Xotiralar, esdaliklar, ertak va rivoyatlarni
narrativ matn turiga kiritish mumkin. Hikoya tarzi, asosan, otgan zamon shaklida,
birinchi shaxs birlik yoki koplikda ifodalanadi.
2. Tasviriy matnlar (Le texte descriptif – deskriptiv matn). Bunday matn tinglovchiga
noma'lum bolgan biror kishi, joy, hayvonot va nabotot olamiga mansub mavjudot
yoki qandaydir narsa-buyum hamda voqea-hodisani batafsil tasvirlab berish
maqsadida tuzilgan boladi. Tasviriy matnda ham monologik nutq korinishi
etakchilik qiladi.
Partonimik tasvir bunday matnning eng xarakterli xususiyati hisoblanadi, ya'ni
tasvirlanayotgan ob'ektning dastlab, birlamchi xususiyati tilga olinadi. Keyin unga
aloqador xususiyatlar va qismlardan soz yuritiladi.
3. Izoh mazmunli matnlar (Le texte argumtntatif-argumentli matn). Bunday matnda
aytilayotgan fikrning ishonarliligini ta'kidlash uchun turli dalil va izohlar keltiriladi.
Asoslash, isbotlash, ozini oqlashga urinish yoki himoya maqsadida har xil vajlarni
keltirish argumentli matn turining oziga xos jihatlaridan hisoblanadi.
4. Didaktik matnlar (Le texte explicatif- eksplikativ matn). Kimgadir pand-nasihat
qilish, uni turli hayotiy voqealar vositasida tarbiyalash yoki aytilganlardan xulosa
chiqarishga orgatish istagi asosida tuzilgan matn eksplikativ yoki didaktik matn
deyiladi.Maqsadga erishish uchun maqol, matal, aforizm, turli hayotiy voqealar,
rivoyatlar, masallardan namuna sifatida foydalaniladi.
5. Xabar mazmunli matnlar (Le texte informative - informativ matn). Biror voqea-
hodisa haqida xabar berish maqsadida tuzilgan yoki havola qilingan matng
informativ matn hisoblanadi. Badiiy matnda informativlik oziga xos tarzda boladi.
Oddiy xabardan farqlanib, estetik maqsad yuklangan boladi.
6. Buyruq mazmunli matnlar (Le texte injonctif-injonktiv matn). Buyruq havmda
maslahat ohangi etakchilik qiladigan, buyruq maylidagi gaplardan tuzilgan, biror
ishni bajartirish yoki turli ta'qiqlashlarni ifoda etadigan matn tipiga buyruq mazmunli
matn deyiladi.Asosan qaoramonlar nutqida kuzatiladi.
7. Hissiy ifoda mazmunli matnlar (Le texte expressif - ekspressiv matn). Insonning
ichki kechinmalarini, voqelikka munosabatini, oziga xos pafos Bilan ifodalash
maqsadida tuzilgan matnlar hissiy ifoda mazmunli matn deyiladi.
Fonetik tahlil
Badiiymatnnitahlilqilishjarayonidafonetikbirliklarningestetikxususiyatlarigaalohida
e'tiborqaratmog lozim.She'riy matnda nutq tovushlarining estetik imkoniyatlari tez
va qulay idrok etiladi. Chunki she'rda oziga xos jozibador ohang boladi. Bu
ohangdorlikka tovushlarni uslubiy qollash natijasida erishiladi.She'dariyat, asosan,
alliteratsiya (undoshlar takrori), assonans (unlilar takori), geminatsiya (undoshlarni
qavatlash) kabi fonetik usullardan foydalaniladi. Nasrda unlilarni chozish,
undoshlarni qavatlash, tovushlarni takrorlash, sozlarni notogri talaffuz qilish, tovush
ortttirish yoki tovush tushirish kabi fonetik usullar yordamida ekspressivlik
ta'minlanadi. Tovushlarni uslubiy qollash bilan bogliq qonuniyatlarni yozuvda
“aynan” ifodalash imkoniyati cheklangan. Biroq, talaffuz va bayon muvofiqligiga
fonografik vositalar yordamida erishish mumkin.
Badiiy asarlarda ruhiy holatni yozuvda ifodalash oziga xos murakkablikni yuzaga
chiqaradi. Qahramonlar ruhiyatidagi ichki hayajon, xursand bolish, xafa bolish,
rozilik, taajjub yalinish, hayratlanish, kinoya, piching, kesatiq, olqish soroq, ta'kid,
qoniqmaslik, norizolik, tilak-istak, qollab-quvvatlash kabi holatlarni aynan berishda
yozuvchilar unli yoki undoshlarni birdan ortiq yozish usuli – fonografik vositalardan
foydalaniladilar.
1. Unlilarni birdan ortiq yozish. Bunda unlini chozib talaffuz qilinganligi
tushuniladi.Unlini chozib talaffuz qilish orqali qahramonning voqelikka munosabati
oydinlashtiriladi.Ilmiy adabiyotlarda mazkur usul orqali belgining me'yordan
kuchsiz yoki ortiq ekanligini ifodalashda foydalanilishi ta'kidlanadi. Masalan,
belgining kuchsizligi: Ortiq jizzaki korinmaslik uchun bos-i-iq tovush bilan dedi...
(P.Q.) Belgining ortiqligi: Uzo-oq yol, ahyo-onda bir keladi, qato-or imoratlar, oyla-
ab tursam, oglim, dunyoni ishi qiziq (A.M.).
Shuningdek, badiiy matnda unlilarni birdan ortiq yozish usulidan qahramonning
biror nimadan hayratlanishi, taajjubga tushishi kabi holatlarini ifodalashda
foydalaniladi. Masalan, -Marhamat... O-o, kaklikning sayrashini dedingizmi? –
Uning manglayi tirishib va gijinib davom etdi:- Biz ham sizga qoshilib eshitar
ekanmiz-da? (Sh.H.) - O-oo , okaxon, tuda-suda to`laysiz-da. (Sh.H.)
- A-a-a, osha sizmidingiz, buni qarang-a, tanimapman. Uyimizga Yana bir kelgan
ekansiz. Yoqligimni qarang-a. (S.A.)
2. Undoshlarni birdan ortiq yozish. Aslida orfoepik me'yor boyicha bir undosh
talaffuz qilinishi kerak bolgan sozlar muayyan vaziyatlarda ekspressiya va estetik
maqsad talabi bilan atayin qavatlab talaffuz qilinadi. Sozlovchining ichki ruhiyati
(siqilish, hursandlik kabilar) va maqsadini kitobxonga “aynan” etkazish uchun
yozuvchilar badiiy matnda bu holatni undoshlarni birdan ortiq yozish orqali
ifodalashga harakat qiladilar. Bunda belgining me'yordan ortiqligi, harakatning
davomiyligi yoki bir onda roy berganligi, takroriyligi, tovush kuchining balandligi
yoki pastligi kabi ma'nolar ifodalangan boladi. Masalan, belgining ortiqligi:
Ayyorlikda uchchiga chiqqanman deb maqtansam yolgon emas.(O.)
Harakatning davomiyligi: Yarim soatlik qonli “gov-v-v-v, g`u-v-v-v, ov-v-v-v-v, ov-
v-v-v”dan song Mallaxonning davangisi maglub bolib, faje' bir suratda yaralandi. (
A.Qod.)
Harakatning oniyligi: Mashina Chuqursoyga qayrilish orniga yolning ortasida taqqa
toxtadi.
Ovoz kuchining balandligi: “Bummm» degan tovush eshitildiyu, kokni chang-tozon
qopladi.
Ovoz kuchining pastligi: Ammo shunchalik davru davronlar otquzilgan va
otquzilmoqda bolgan bolsa bunchalik ochub - ... tis-s-s! Yopigliq qozon-yopigliq...
tuya kordingmi – yoq... (A.Qod.) Mashina bir-ikki pig-g-g degan ovoz chiqardi-da,
butunlay ochib qoldi.
Sozlarni notogri qilish. Ogzaki nutqda turli sabablarga kora ayrim sozlar, asosan,
ozlashma sozlarni buzib talaffuz qilish holati mavjud. Bunday xato sozlovchining
ozlashgan soz imlosini togri tasavvur qilmasligi, boshqa millatga mansubligi,
paronimlarni farqlamaslik natijasida yuzaga keladi, deb izohlash mumkin. Badiiy
asarda bu usuldan qahramon nutqini individuallashtirish hamda ifodani ogzaki –
jonli nutqqa yaqinlashtirish maqsadida ham sozlar atayin buzib talaffuz qilinadi va
osha tarzda yoziladi. Masalan: - Kotibadan, kirsam mumkinmi, deb sorash kerak.
- Jinni boldingmi, Ne'mat?
- Men sizga Ne'mat emasman, ortoq Babbaev bolaman, ortoq Xajjayip. (S.A.)
- Xop, bopti. Uning oti Zulfiqor, fomilasi... – aytaveraymi, deb unga qaradi.(S.A.)
Alliteratsiya grekcha soz bolib, nutqda tovushlarning mos kelishidir. U takrorning
bir korinishi bolib, badiiy nutqni yanada ohangli, ifodali bayon etish uchun
qollanadiyu U kopincha she'riy asarlarda uchrab, ozaro qofiyalash, ohangdosh, bir
xil sozlarning yoki bir xildagi tovush va qoshimchalarning takrori asosida vujudga
keladi. Mumtoz adabiyotda alliteratsiya“tavzi' san'ati” deb ham yuritiladi.
Boz torgay, bozlashaylik.
Turumtoy, sozlashaylik.
Qaldirgoch, quvlashaylik.
Betilmoch, quvnashaylik.
Sa'vavoy, sayrashaylik.
Soyma-soy sayrashaylik.(Mir.)
Bu she'rda alliteratsiya qofiyadosh sozlar va “S” tovushi takroridan yuzaga
chiqmoqda.
Bolalar folklorida alliteratsiyaga asoslangan tez aytish va aytishmachoq qyinlar
mavjud. Bir tup tut, tutning tagida bir tup turp. Tut turpni turtib turibdimi, turp tutni
turtib turibdimi?
Assonans. Badiiy nutqqa intonatsion butunlik, ohangdorlik va emotsional-
ekspressivlik bagishlash maqsadida qollaniladigan fonetik ususllardan biri
assonansdir. Adabiyotlarda assonans aynan yoki yaqin unlilarning takrorlanib
kelishidan hosil boladigan ohangdoshlik ekanligi bayon qilingan. Unlilarning
takrorlanishi maqollarda kop kuzatiladi:
Matnning leksik-semantik tahlili
Tilda har bir unsurning oz vazifasi, ma'no doirasi, boshqa unsurlar, birliklar bilan
boglanish qonuniyatlari bor. Ana shu qonunityalardan mukammal boxabar bolgan,
soz sezgisi va mahorati yuksak yozuvchi betakror tasvir, kutilmagan, ohorli badiiy
lavhalar paydo qila oladi. Shunda kitobxon asarning nafaqat goyasi, balki gozal
tilining asiriga aylanadi. Bunda umumxalq tilidagi badiiy tasvirga favqulodda
muvofiq birliklarni tanlash, saralash va sayqallash asosida, lisoniy-badiiy
qonuniyatlardan kelib chiqqan holda ularga yuklangan xilma-xil badiiy-estetik
ma'nolar hal qiluvchi rol oynaydi.
Agar so’z – bu til birligi bo’lsa, u holda matn – kommunikatsiya (aloqa,fikr
almashinuvi) birligidir.So’zlar muayyan ma’noga, matnlar esa muayyan mazmunga
ega. O’quvchi so’z ma’nolarini bila turib, ularni kontekstdan anglab oladi, tushunib
yetadi ya’ni tasavvurida muayyan mazmunlar hosil qiladi. Ma’no va mazmunlarni
anglash – matnni tushunish demakdir.1
Yozuvchining soz qollash mahoratini baholash uchun, avvalo, soz va uning ma'nosi,
bu ma'noning tuzilishini aniq tasavvur etish lozim. Sozning qollanishi bilan bogliq
holda yuzaga chiqadigan qoshimcha ma'no nozikliklari turli tasvir usullari va
vositalari orqali reallashishi mumkin. Ammo bunday qoshimcha ma'no nozikliklari
kopincha soz ma'nosining ozida imkoniyat tarzida mavjud boladi, ular sozning ma'no
qurilishida ilgaridan qayd etilgan bo`ladi.
Tildagi nominativ birliklarning ma'no tuzilishini organishda tilshunoslikda
semantikaning konnotativ jihati tushunchasiga alohida e'tibor beriladi. V.N.Teliya
ta'rificha, konnotatatsiya-til birliklari semantikasiga uzual va akkazional ravishda
kiradigan, nutq sebyektining borliqni jumlada ifodalashda uning ayni shu borliqqa
bolgan hissiy-baholash va stilistik munosabatini ifodalaydigan hamda shu axborotga
kora ekspressiv qimmat kasb etadigan mazmuniy mohiyatdir.
Til mohiyati, ichki qurilishi jihatdan denotativ (atash, nomlash, nominativ) va
konnotativ (emotsional-ekspressiv) ma'no bildirib shu asosda informatsiya (aloqa)
vazifasini bajara oladigan vosita ekanligi uning ichki dualizmi, bir tomondan,
obyektiv borliqni aks ettiruvchi tafakkurning shakli; ikkinchi tomondan, har bir
elementning mohiyati shu elementning boshqa elementlar bilan bolgan ichki
munosabatidan kelib chiqadigan mustaqil tizim ekanligi bilan chambarchas bogliq.
Agar tilning atash vazifasi uning tafakkur shakli, tushunchalarni qolipga soluvchi bir
vosita ekanligi bilan bogliq bolsa, uning ekspressiv vazifasi tilning mustaqil sistema
ekanligi, elementlarning mohiyati ularning ichki munosabatlari asosida ochilishi
mumkinligi bilan bogliq.
Soz semantikasida denonativ ma'no bilan birga konnotativ ma'no ham mavjud.
Konnotativ ma'no soz semantikasidan denotativ ma'no ajralgandan keyin hosil
bo’lgan ayirmaga teng: KqS-D.
O.S.Axmanovaning ta'kidlashicha, soz semantikasida 2 xil konnotatsiya mavjud:
ingerent konnotatsiya-soz matndan tashqari holatida unga xos bolgan konnotativ
ma'no va adgerent konnotatsiya-sozda ma'lum kontekstda paydo boladigan
konnotativ ma'no.
Nutqdan tashqarida, ma'lum bir matnsiz ham sozning semantik tarkibiga kiruvchi va
paradigmatik munosabatlar bilan belgilanadigan konnotativ ma'no ottenkalari
sifatida quyidagilarni korsatish mumkin:
1)sozlovshining ijobiy-neytral-salbiy munosabati ifodalanadigan sozlardagni ma'no
attenkalari: chehra-yuz-bashara;
2)munosabat darajasi, miqdoriga kora farqlanadigan attenkalar: chiroyli-gozal-
suluv;
3)sozning qollanish doirasiga kora: ajab-ajib, doppi-kallaposh.
Adgerent konnotativ ma'no til elementining sintagmatik munosabatini ozgartirish
asosida hosil boladi. (birikish potentsialini). Neytral konnotativ ma'noli sozlar
kontekst ta'sirida u yoki bu konnotativ ma'nolarga ega bolishi mumkin. Jumladan,
kochma ma'no soz semantik strukturasini buzish, undagi biror semani tushirish,
ikkinchi semaning borttirilishi asosida va hok. M-n, «polat» sozining denototiv
ma'nosi metall qotishmasining bir turi ekanligi». Har bir predmet ozining ma'lum
belgilari bilan xarakterlangani kabi «polat» bizning ongimizda «mustahkamlik»,
«qattiqlik belgilari bilan xarakterlanadi. Bu «polat» sozining ichki konnotativ
ma'nosini mana shu «qattiqlik», «mustahkamlik» konnotativ semalarni «metall
qotishmasi» semasidan ajratib boshqa bir predmetga nisbatan berilsa, kuchli
konnotativ kochma ma'no hosil bo’ladi: polat iroda.Yuqoridagi «polat iroda»
birikmasida «polat» sozining tildagi sintagmatik munosabati buzilgan. Til
bosqichida birikuv yoli bilan metall nomlarini ifodalovchi otlar faqat shu metalldan
yasalishi mumkin bolgan predmetlar nomini anglatuvchi otlar bilan birika oladi:
polat pichoq, polat sandiq kabi. «Polat iroda» birikmasida esa bu soz abstrakt
tushunchani ifodalovchi soz bilan birikkan.
XX asrning so’nggi choragida ma’no ko’chishining usullaridan biri bo’lgan bu
hodisaning inson kognitiv faoliyatiga ham xos ekanligi haqidagi qarashlar ilgari
surila boshladi. Matn semantikasida mavjud bo’lgan kognitiv metaforalarni ularning
til sathiga ko’ra tasnifi asosida tahlil qilish lozim.2Ya’ni: a) so’z shaklidagi
metaforalar; b) so’z birikmasi shaklidagi metaforalar; s) gap shaklidagi metaforalar;
d) mikromatn shaklidagi metaforalar.
So’z shaklidagi metaforalarning xususiyatlari tilshunosligimizda yetarli darajada
o;rganilgan deyish mumkin. Ularning psixologik va kognitiv jihatlari o’z tadqiqini
kutmoqda. So’z birikmasi shaklidagi metaforalar Ma'lumki, til elementlarining
mohiyati bu elementlarning nafaqat paradigmatik, shuningdek, sintagmatik
munosabatlari, ya'ni qanday elementlarga matn tarkibida nisbatan kam qo’llansa-da,
uning semantik tuzilishida muhim o’rin tutadi. So’z birikmasi shaklidagi metaforalar
matn referentlari va lisoniy belgi o’rtasida mazmuniy shartlanganlik vaziyatini
yuzaga keltiradi: Shohlar bilan bizning oramizda chuqur jarlar bor.Men bu jarga bir
marta qulab, o’lishimga sal qoldi ( P.Qodirov “ Humoyun va Akbar ); Adhamxonga
mening qilcha ham kudratim yo’q. Faqat uning o’zi amalparastlik ko’chasidan
chiqmog’i kerak. Bu ko’cha ne-ne odamlarni adashtirib, mahv qilib yuborganini
o’zingiz bilursiz( P. Qodirov “ Humoyun va Akbar) Bunda matn boshlanmasida
ko’chma ma’noda qo’llangan so’z birikmasi matnning keyingi jumlalari
semantikasiga ham o’z tasirini o’tkazadi, ya’ni semantik mazmunni matn bo’ylab
yoyilishini, obrazli ifodani bir maromda saqlanib turishini ta’minlashga xizmat
qiladi.
Gap shaklidagi metaforalar, ya’ni o’zida boshqa bir nutqiy vaziyat ifodasini implitsit
tarzda namoyon etuvchi gaplar ham badiiy matnga xos xuxusiyatlardan biridir.
Masalan: Bosh omon bo’lsa, do’ppi topiladi; Sanamay sakkiz dema; Osmon yiroq,
yer qattiq kabi kabi gap tipidagi maqollar metaforik mazmunli gaplarning yorqin
namunasidir.Matn-metaforalar- o’zbek tili kommunikatsiyasida metaforik mazmunli
matnlar ( yoki matn-metaforalar) o’ziga xos o’rin tutadi. Bunday matnlarda
ifodalangan mazmun global xarakterga ega bo’lib, o’zaro aloqadorlikda bo’lgan
voqea-hodisalarning okkilamchi nominatsiyasi sifatida amal qiladi. Matn-
metaforalarga xos bo’lgan xarakterli xususiyat shundaki, unda matn subyektning
metaforik ma’noda qabul qilinishi matndan anglashilgan makropropositsiyaning
ham o’quvchi ongida metaforik xarakter kasb etishiga olib keladi.
Ma'nodosh sozlar tilning lugaviy jihatdan boylik darajasini korsatib beruvchi oziga
xos vositadir. Tilda ma'nodosh sozlarning kop bolishi tilning estetik vazifasini toliq
bajara olishini osonlashtiradi. Badiiy matnda ma'nodosh sozlarni tahlilida asosan,
ikki jihatdan e'tibor qaratish kerak. 1-muallifning ikki yoki undan ortiq ma'nodosh
sozdan ifodalanayotgan mazmun uchun maqbul birini tanlashi, 2-bir matn tarkibida
2 yoki undan ortiq ma'nodosh birliklarni badiiy tasvir maqsadiga muvofiq tarzda
qollash masalasidir.Tilshunoslikda ma'nodoshlikning 3 turi farqlanadi: leksik,
frazeologik, leksik-frazeologik.
Leksik ma'nodoshlikdan quyidagicha foydalaniladi:
1.Til birliklarining takrori natijasida yuzaga keladigan ifoda rangsizligidan qochish
uchun: Ikkala ortoqning sharaq-sharaq gaplashgan, bir biriga sevinch bildirishgan
quvnoq va baland ovozlari boshqa hamma unlarni bosib ketdi.
2.Tasvir ob'ektiga e'tiborni jalb etish uchun:Holbuki, musulmonlik kiyimda emas,
qalbda, dilda.
3.Ijobiy belgining darajama-daraja ortib borishini aniq ifodalash uchun: Zebixon
bilan kelgan boshqa qizlar ham bir-biridan quvnoq.
4.Salbiy belgining kuchayib borishini aniq ifodalash uchun: Xosh, ming-boshining
ozi odamlar aytganday juda xunuk va badbashara odammi?
Kontekstual ma'nodoshlik. Mahoratli yozuvchilar tildagi tayyor sinonimlardangina
foydalanib qolmay, badiiy tasvir ehtiyojiga kora ma'nodosh bolmagan sozlarni ham
shunday qollaydilarki, bu sozlar matnda xuddi ma'nodosh sozlar kabi idrok etiladi:
Kechagina, qargab, sokib, «oldirsam» deb yurgan kundoshini opib, quchoqlab, silab-
siypab birpasda qalin dost bolgan emish.
Frazeologik ma'nodoshlik. Voqealikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon koz
ongida aniq va tola gavdalantirishda iboralarning ma'nodoshligidan keng
foydalaniladi: Uenggan, yutgan. Oshigi olchi kelgan, deganini boldirgan kundosh
emasmidi?
Jumla tarkibida kelgan ma'nodosh iboralar qahramon bilan aloqador biror
sifatni, xususiyatni ikir-chikirigacha tasvirlashgaqaratilgan bo’ladi..
Leksik-frazeologik ma'nodoshlik. Lugaviy birlik sifatida sozlar iboralar bilan
sinaktik munosabatda bolishi mumkin.
Matnda bunday holatni borttirib, atroflicha tasvirlashda foydalaniladi: Qurvonbibi
sozga qancha epchil bolsa, Razzoq sofi shu qadar kamgap indamas, damini ichiga
solgan, ziqna odam edi.
3. Tovush tomoni bir xil bolib, turli ma'nolarni ifodalovchi sozlar omonimlar
deyiladi.
Omoleksemalar-shakliy, ham talaffuz jihatidan bir xil sozlar: qovoq-qovoq
Omograflar-shakli bir xil, talaffuzi har xil sozlar-tom-tom, atlas-atlas.
Omofonlar-talaffuzi bir xil: yod-yot, sutxo’r-sudxor.
Shakldoshlik iboralarda ham uchraydi: boshiga kotarmoq (e'zozlamoq)-boshga
kotarmoq (topolon qilmoq) qol kotarmoq.
1.Zid ma'noli sozlar badiiy nutqda ta'sirchanlikni ta'minlashda qulay vositadir. Sharq
adabiyotida qadimdan bu ifoda imkoniyatidan keng foydalaniladi. Uning asosida
tazod, antiteza va zid ma'noli sozlarni yonma-yon qollash orqali tushunchalar,
belgilar, holatlar, obrazlar zidlanadi.
Lisoniy va kontekstual antonimlar farqlanadi.
Zid ma'nolilik iboralarda ham uchraydi: kokka kotardi-erga urdi, kongli oq-ichi qora,
yuzi yorug-yuzi qora.
2.Yozuvchining mahoratini belgilashda kop ma'noli sozlarni or ornida, muayyan
estetik maqsad bilan qollay olishi ham muhim omildir. Kop ma'noli sozlar nutqning
ifoda imkoniyatlarini keng-shga komaklashuvchi vosita hisoblanadi.
Masalan, «yuk» sozi OTIL da 4 ta ma'nosi korsatiladi: ogirlik, tashvish, homila,
diniy e't. Kora yuz bergan kasallik.
Iboralarda ham kopma'nolilik kuzatiladi: yuragi qinidan chiqdi: Shunaqa paytda
odamning yuragi qinidan chiqib ketadi.
6.Ikki yoki undan ortiq sozlarning ozaro munosabatidan tGt, nutq jarayonisha tayyor
holda olib kiriluvchi, til egalari xotirasida imkoniyat tarzida mavjud boluvchi til
birliklari barqaror birliklar deyiladi.
Ularga iboralar, maqol-matallar, hikmatli sozlar kiradi.
2.Makon va zamon birligi tamoyili
Badiiy matnning til xususiyatlari tekshirilayotganida undagi har bir hodisaga
makon va zamon birligi tushunchasini hisobga olib yondashish kerak. Har qanday
asar davr va makon bilan bog‘liq holda yuzaga keladi. Tarixiy mavzudagi asar tilida
muayyan zamon ruhini tashuvchi voqealarning qaysi makonda, qanday muhitda yuz
berayotganini oydinlashtiruvchi leksik-grammatik birliklar ishtirok etadi. Makon va
zamon birligi tushunchasi badiiy asargagina xos belgi emas. U har qanday matn
kо‘rinishiga taalluqlidir. Ushbu tamoyil asosida tahlil olib borilayotganda matn
yozilgan davr, matnda kо‘tarilagn mavzu va matn birliklarining tabiatiga qarab
diaxron va sinxron aspektlardan biri tanlanishi kerak. Buni yirik sо‘z san’atkori
Abdulla Qahhor hikoyasidan olingan quyidagi parcha asosida kо‘zdan kechiramiz.
-Ha, sigiring yо‘qoldimi?
-Yо‘q… sigir emas, hо‘kiz, ola hо‘kiz edi.
Yо‘qolmasdan ilgari bormidi? Qanaqa hо‘kiz edi?
-Ola hо‘kiz…
-Yaxshi hо‘kizmidi yo yomon hо‘kizmidi?
-Qо‘sh mahali…
-Yaxshi hо‘kiz birov yetaklasa ketaberadimi?
-Bisotimda hech narsa yо‘q…
-О‘zi qaytib kelmasmikin?... Birov olib ketsa qaytib kela ber, deb qо‘yilmagan ekan-
da. Nega yig‘lanadi? A? Yig‘lanmasin!(Tanlangan asarlar. 1-tom. 33-bet).
Bu suhbat qayerda, qaysi davrda, qanday odamlar о‘rtasida bо‘lib о‘tayotganligini
keltirilgan ushbu kichik parchadan ham bilsa bо‘ladi. Savol ham qisqa, javob ham.
Savol berish tarzida kibr, mensimaslik, voqelikka arzimas bir narsaga qarayotgandek
beparvo munosabat seziladi. Piching, kesatiq va masxara ohangi aniq aks etgan.
Javobdan esa qahramonning soddaligi, faqirligi anglashiladi. Suhbat amin huzurida
bо‘lib о‘tyapti. Shunga muvofiq rasmiy nutq elementlaridan foydalanilgan.
3.Xususiylikdan umumiylikka о‘tish tamoyili. Har bir til hodisasi muayyan matnda
alohida – alohida olib о‘rganiladi, izohlanadi va shu asosda umumlashtiriladi. Badiiy
asarda tilga olingan detallar asarning umumiy ruhiga yoki davr ruhiga qay darajada
mos kelishi aniqlanadi. Qahramon dunyoqarashi uning nutqida qay darajada aks
etgan? Asar ishtirokchilarining dialoglari monologlari badiiylik talablariga javob
beradimi? Umuman asardagi xususiy holatlar asarning butuniga aloqadormi, yо‘qmi
kabi holatlar aniqlanadi.
«Mavzu, janr, uslub va tilga xos umumiy belgilar hamda muallif individualligiga xos
xususiy belgilarning matnda namoyon bо‘lishini izohlash»2ham shu tamoyil
talablaridan hisoblanadi. Turli qatlamga xos sо‘zlarning badiiy matnda qо‘llanishi
bilan bog‘liq tekshirishlar yoki qahramonlarning о‘zlari mansub bо‘lgan toifa tilidan
qay darajada iste’foda qilishini о‘rganish kabilarda xususiylikdan umumiylikka
о‘tish qonuniyati hisobga olinadi.
1.Lisoniy tabdil usuli. Tabdil – «almashtirish, о‘zgartirish, о‘rin almashtirish» degan
ma’noni bildiradi. Asar tilining badiiyligi, ishonarliligi, yozuvchining mualliflik
mahoratini aniqlashda ushbu tahlil usuli natijalaridan foydalaniladi. Asarda
qо‘llanilgan sо‘z yoki iboralarni, jumlalarni qayta tuzib kо‘rish, о‘xshashi bilan
almashtirib kо‘rish va shu asosda baho berish nazarda tutiladi. Masalan, Abdulla
Qahhorning «Anor» hikoyasidagi mana bu misolga e’tibor bering:
« – YO qudratingdan, indamaydi-ya! – dedi Turobjon keltirgan matoinititkilab –
mana, chaynab kо‘r! Kо‘rgin, bо‘lmasa, innaykiyin degin…
Ayni о‘rinda narsasо‘zi emas, balki atayin mato sо‘zi qо‘llangan. Narsasо‘zi uslubiy
jihatdan xolis, matosо‘zi esa ayni ma’nosi bilan xolis emas, ya’ni unda kamsitish
bilan bog‘liq ma’no qirrasi mavjud, bu ma’no qirrasi titkilabfe’l shakli bilan yana
ham ta’kidlangan. Anorga boshqorong‘i bо‘lgan va erining anor olib kelishini intiq
kutib о‘tirgan xotin nazarida, bu-ku arining uyasi – mumli asal ekan, toza asalning
о‘zi ham narsa emas faqat mato. Hikoyaning umumiy intonatsiyasi, voqea rivoji ayni
о‘rinda mato sо‘zini boshqa sinonimi bilan almashtirishga imkon bermaydi.»3
Mahoratli adib CHо‘lpon asarlaridan bunday holatlarni istagancha topish mumkin.
Masalan, о‘zbek tilida о‘ramoq, burkamoq, chulg‘amoq, chirmamoq tarzidagi
ma’nodosh sо‘zlar qatori mavjud bо‘lib, burkamoq sо‘zida о‘ramoq sо‘ziga nisbatan
о‘rash belgisi anchayin ortiq, ya’ni uning ma’no qurilishida «hech bir ochiq joyini
qoldirmay» degan qо‘shimcha ifoda semasi mavjud. Shuning uchun ham ushbu
parchada CHо‘lpon tegishli mazmun ifodasi uchun о‘ramoq sо‘zini emas, balki ayni
burkamoq sо‘zini tanlash orqali tasvirdagi aniqlik va ekspressivlikni oshirishga
muvaffaq bо‘lgan: Hali tuzuk-quruq odam qatoriga kirib yetmagan bu qizchani katta
xotinlarning oriyat paranjisiga burkaganlar, paranjining uzun etaklari katta bir
tugundek uning qо‘ltig‘ini tо‘lg‘azardi.4Shuning uchun ham mazkur о‘rindagi
birliklarni sinonimi bilan yoki boshqa biror sо‘z bilan almashtirib bо‘lmaydi.
Almashtirilsa asar badiyatiga putur yetadi.
2.Matn variantlarini qiyoslash usuli. Bu usul orqali ma’lum asar matni boshqa
variantlari bilan qiyoslanadi va lisoniy farqlarning mohiyati adib nuqtai nazari,
badiiy-estetik niyati hamda asar g‘oyasiga bog‘lab yoritiladi. Yozuvchining badiiy
asar tili ustida ishlashini о‘rganishda, yozuvchi tuzatishlarni ayni bir mazmunni
ifodalashga qaratilgan turli vositalarni aniqlashda va umuman yozuvchining tildan
foydalanishdagi mohoratini belgilashda bu usul yaxshi samara beradi.
Masalan, «Navoiy» romanining qо‘lyozmasida:
-Buvijon, - hayajonlanib sо‘zladi Dildor, - kо‘rsangiz ayting, hech qanday yomon
niyatda bо‘lmasin, tinch yursin (600-bet).
Nashrda: –Buvijon, - shivirladi u, - uni kо‘rsangiz ayting, hech qanday yomon
niyatda bо‘lmasin, tinch yursin (237-bet).
Bu epizodda suhbat podshoh harami darvozasi yonida yuz beryapti. Vaziyat va ruhiy
holat uyg‘unligi ikkinchi variantda aniq kо‘rinadi. Yoki G‘afur G‘ulomning «Shum
bola» asari qahramoni – Qoravoyning yoshi dastlabki nashrda 17, keyingi nashrda
14 deb berilgan. Bunda ham qahramonning hatti –harakati va yoshi о‘rtasida
muvofiqlik hisobga olingan.
Bu bevosita yozuvchining tuzatishlari. Shunday holatlar bо‘ladiki, asar matni
noshirlar tomonidan yoki adabiyotshunoslar tarafidan atayin о‘zgartiriladi. «О‘t
Badiiy asar agar kitobxonlar e’tiborini tortgan bо‘lsa, albatta bu asar haqida gazeta,
jurnallarda, turli adabiy tanqidiy kitoblarda, ilmiy tadqiqot ishlarida u yoki bu
darajada fikr-mulohazalar berilgan bо‘ladi. Asar haqidagi tanishtiruv maqolalar,
taqrizlar munaqqidlarning fikrlari bilan tanishish fikr ufqingizni kengaytiradi.
Shuningdek, tahlil xolisligini ta’minlashga yordam beradi.
-Yozuvchi uslubi va asar yozilgan davrdagi yetakchi uslublarni aniqlash. Asar tili va
davr tili о‘rtasidagi aloqadorlikni aniqlash. Asarning boshqa tillarga tarjima qilinishi,
adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan asar ahamiyatini belgilash kabilar tahlil
tugalligiga xizmat qiluvchi omillar hisoblanadi.
Badiiy asar lisoniy jihatdan tahlil qilinayotganda mavzuga aloqador ilmiy-nazariy
adabiyotlardan foydalanilsa maqsadga muvofiq bо‘ladi. Faqat foydalangan
adabiyotingizni albatta havolada kо‘rsatgan bо‘lishingiz lozim. Adabiyotni havolada
kо‘rsatishning ham о‘z tartibi bor. Masalan, biror bir asardan olingan kо‘chirma
keltirdingiz deylik. Qо‘shtirnoqdan keyin havola raqami qо‘yiladi. О‘sha sahifaning
pastki qismiga havola raqami qо‘yiladi va muallifning ismi sharifi, asar nomi, nashr
joyi, yili va kо‘chirma olingan sahifa raqami yoziladi. Masalan: 1 Hojiyev A.
Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati.-T: «О‘ME»., 2002, 5-b.
Agar asardan kо‘chirma olmay mazmunidan foydalangan bо‘lsangiz havolada
muallif ismidan avval «Bu haqda qarang» birikmasini qо‘shib qо‘yasiz. Bir asardan
bir necha о‘rinlarda foydalangan bо‘lsangiz birinchisida tо‘liq yoziladi,
keyingilarida esa muallif ismi sharifidan keyin «О‘sha asar» yozuvi va sahifasi
kо‘rsatiladi. Asar umumiy adabiyotlar rо‘yxatida berilganida siz foydalangan sahifa
raqami emas, balki asarning necha sahifadan iborat ekanligi yoziladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
Mamajonov A. Tekst lingvistikasi. - T.: 1989.
Matyoqubova D. Undalmalarning badiiy nutqdagi o’rni. // Nutq madaniyati va ozbek
tilshunosligining dolzarb muammolari. Respub. Ilmiy-amaliy anjumani mater.
Andijon, 2016.
Muhamedоva D. Matn va uning turlari / Istiqlоl va til. 3-qism. -Tоshkent, 2007.
Qurbonova M. Yo’ldoshev M. Matn tilshunosligi. –T.: Universitet, 2014.
Rasulov I. Murakkab sintaktik butunlik. //O’zbek tili va adabiyoti, 1983, 1-son.
Shahоbiddinоva Sh., Isоqоv Z. Matn va uni bоg’lоvchi vоsitalardan biri // O’zbek
tili va adabiyoti, 2004, N6.
To’xsonov M. Mikromatn va uning kommunikativ yahlitligi // O’zbek tili va
adabiyoti, 1990, 5 – son.
Turniyazоva Sh. Hоzirgi o’zbek tilida matn shakllanishining derivatsiоn
хususiyatlari. Filоl.fan.nоmz...dis.-Tоshkent, 2010.
Turniyozоv N. Matn lingvistikasi (ma’ruzalar matni). -Samarqand, 2004.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1Холбеков М. Матн, интерматн ва интерматнлик. // Ўзбек тили ва адабиёти.
2013, № 6, Б.32-38. 2Xудойберганова Д. Матннинг мазмуний таркибида
метафоралар. // Ўзбек тили ва адабиёти.2012, №1, Б.35-38.
3Qurbonova M. Yo’ldoshev M. Matn tilshunosligi. –T.: Universitet,2014. 76-77-b.
4Matyoqubova D. Undalmalarning badiiy nutqdagi o’rni. // Nutq madaniyati va
ozbek tilshunosligining dolzarb muammolari. Respub. Ilmiy-amaliy anjumani mater.
Andijon, 2016,116-118-b.
5Давлатова Р. Матн таркибида ишора бирликларию // Ўзбек тили ва адабиёти.
2015. № 2, Б.100-104.
