Matn tarkibiy qismini bog‘lovchi vositalar (Slayd)

Yuklangan vaqt

2023-02-11

Yuklab olishlar soni

10

Sahifalar soni

35

Faytl hajmi

1,0 MB


Reja: 1. Matn komponentlari o‘rtasidagi sintaktik aloqa haqida ma'lumot 2. Kantakt va distant aloqa 3. Matn tarkibiy qismini bog‘lovchi vositalar: - Kesimlik shakllari va olmoshlar yordami- da birikish; - Takrorlar yordamida birikish; - Xiazmatik konstruksiyalar yordamida birikish; - Zamon va makon ifodalovchi birliklar yordamida birikish; - Parstelyatli tuzilmalar yordamida birikish. Reja: 1. Matn komponentlari o‘rtasidagi sintaktik aloqa haqida ma'lumot 2. Kantakt va distant aloqa 3. Matn tarkibiy qismini bog‘lovchi vositalar: - Kesimlik shakllari va olmoshlar yordami- da birikish; - Takrorlar yordamida birikish; - Xiazmatik konstruksiyalar yordamida birikish; - Zamon va makon ifodalovchi birliklar yordamida birikish; - Parstelyatli tuzilmalar yordamida birikish.
Bizga ma’lumki, matn kamida ikkita gapdan tu- zilgan murakkab sintaktik butunlik. Gaplar o‘zaro turli sintaktik aloqa vositalari yordamida birikadi. Ularga takroriy bo‘laklar, olmoshlar, xiazmatik konstruktsiyalar, zamon va makon ifodalovchi birliklar, kesimlarning zamon shakl lari, modal so‘zlar kabi turli leksik-grammatik birliklar kiradi. Bizga ma’lumki, matn kamida ikkita gapdan tu- zilgan murakkab sintaktik butunlik. Gaplar o‘zaro turli sintaktik aloqa vositalari yordamida birikadi. Ularga takroriy bo‘laklar, olmoshlar, xiazmatik konstruktsiyalar, zamon va makon ifodalovchi birliklar, kesimlarning zamon shakl lari, modal so‘zlar kabi turli leksik-grammatik birliklar kiradi.
Tilshunos olim A.Mamajonov matn komponentlari o‘rtasi- da mustahkam sintaktik aloqa majudligini ta’kidlaydi va bu aloqaning o‘ziga xosligini «Tekst lingvistikasi» deb nom- langan risolasida quyidagicha izohlaydi: Tilshunos olim A.Mamajonov matn komponentlari o‘rtasi- da mustahkam sintaktik aloqa majudligini ta’kidlaydi va bu aloqaning o‘ziga xosligini «Tekst lingvistikasi» deb nom- langan risolasida quyidagicha izohlaydi:
“Bizningcha, sintaktik aloqaning bu turi qo‘shma gap komponentlari orasidagi grammatik aloqaga o‘xshab ketadi, faqat murakkabroq ko‘rinishda yuzaga chiqadi”. Ma'lumki, qo‘shma gap komponentlari orasida biriktirish, qiyoslash, zidlash, sabab natija, shart - payt, aniqlash, izohlash kabi mazmuniy munosabatlar ifodalan- gan. “Bizningcha, sintaktik aloqaning bu turi qo‘shma gap komponentlari orasidagi grammatik aloqaga o‘xshab ketadi, faqat murakkabroq ko‘rinishda yuzaga chiqadi”. Ma'lumki, qo‘shma gap komponentlari orasida biriktirish, qiyoslash, zidlash, sabab natija, shart - payt, aniqlash, izohlash kabi mazmuniy munosabatlar ifodalan- gan.
Bu munosabatlar qo‘shma gapning uch turi: bog’lovchi- siz, bog‘langan va ergash gapli qo‘shma gaplarda kom- ponentlarni o‘zaro biriktiruvchi sintaktik aloqa vositalari: intonatsiya, bog‘lovchilar, bog’lovchi vazifasidagi so‘z- lar, gap bo’laklari tartibi, olmoshlar, ayrim so‘zlaming takrorlanishi, umumiy ikkinchi darajali bo‘laklar, kesimlarning zamon munosabati kabilar orqali reallashadi. Bu munosabatlar qo‘shma gapning uch turi: bog’lovchi- siz, bog‘langan va ergash gapli qo‘shma gaplarda kom- ponentlarni o‘zaro biriktiruvchi sintaktik aloqa vositalari: intonatsiya, bog‘lovchilar, bog’lovchi vazifasidagi so‘z- lar, gap bo’laklari tartibi, olmoshlar, ayrim so‘zlaming takrorlanishi, umumiy ikkinchi darajali bo‘laklar, kesimlarning zamon munosabati kabilar orqali reallashadi.
Ko‘rinadiki, qo‘shma gaplarda sintaktik aloqa predikatsiyalar ora- sida o‘rnatiladi. Tekstda esa sintaktik aloqa bir butun gaplar, super- frazali sintaktik butunliklar, abzatslar, qismlar, bo‘limlar, boblar o‘rtasida yuzaga chiqib uning mazmuniy va struktural birligini ta’minlaydi». Demak, matn tarkibidagi gaplar faqat struktural jihat dan emas, balki mazmunan ham bir-birini taqazo qilishi kerak ekan. Matn butunligida mazmuniy yaqinlik qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, mazmun izchilligi ham shunchalik muhim. Ko‘rinadiki, qo‘shma gaplarda sintaktik aloqa predikatsiyalar ora- sida o‘rnatiladi. Tekstda esa sintaktik aloqa bir butun gaplar, super- frazali sintaktik butunliklar, abzatslar, qismlar, bo‘limlar, boblar o‘rtasida yuzaga chiqib uning mazmuniy va struktural birligini ta’minlaydi». Demak, matn tarkibidagi gaplar faqat struktural jihat dan emas, balki mazmunan ham bir-birini taqazo qilishi kerak ekan. Matn butunligida mazmuniy yaqinlik qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, mazmun izchilligi ham shunchalik muhim.
1. Olimlarning xizmati mangu qoladi. 2. Haqiqatni ochinglar to‘g‘ri yo‘ldan yuringlar. 3. Malika bugungi darsda ishtirok etmadi. 4. O‘qib-o‘rganmasdan ham foyda-zararning farqi ga yeta olaman, degan odamni tentak deb bilmoq kerak. MASALAN: Yuqorida to‘rtta gap ketma-ket keltirildi. Lekin ularda mazmuniy yaqinlik yo‘q. 1. Olimlarning xizmati mangu qoladi. 2. Haqiqatni ochinglar to‘g‘ri yo‘ldan yuringlar. 3. Malika bugungi darsda ishtirok etmadi. 4. O‘qib-o‘rganmasdan ham foyda-zararning farqi ga yeta olaman, degan odamni tentak deb bilmoq kerak. MASALAN: Yuqorida to‘rtta gap ketma-ket keltirildi. Lekin ularda mazmuniy yaqinlik yo‘q.
Quyidagi gaplar yig‘inida esa mazmuniy yaqinlik ko‘zga tashlanadi, lekin mazmun izchilligi yo‘q: 1. Tug‘ilishdan ko‘ra yashash qiyinroq. 2. Ota hayot beradi. 3. Ustoz esa yashash- ga o‘rgatadi. 4. Ustoz otangday ulug‘, de- ganlari be’jiz emas. Bu gaplar yig‘inida mazmun yaqinligi bor, lekin izchil emas. Gaplarning ketma-ketligi buzilganligi tufayli mazmun izchilligiga ham putur etgan. Endi mazkur gaplarni qayta terib chiqamiz: Quyidagi gaplar yig‘inida esa mazmuniy yaqinlik ko‘zga tashlanadi, lekin mazmun izchilligi yo‘q: 1. Tug‘ilishdan ko‘ra yashash qiyinroq. 2. Ota hayot beradi. 3. Ustoz esa yashash- ga o‘rgatadi. 4. Ustoz otangday ulug‘, de- ganlari be’jiz emas. Bu gaplar yig‘inida mazmun yaqinligi bor, lekin izchil emas. Gaplarning ketma-ketligi buzilganligi tufayli mazmun izchilligiga ham putur etgan. Endi mazkur gaplarni qayta terib chiqamiz:
Muallif aytmoqchi bo‘lgan fikr, aslida, oxirgi gapda keltiril- gan. Agar yozuvchi faqatgina oxirgi gapni keltirib qo‘ya qol ganida o‘sha fikrning ta’sirchanligi bo‘lmasligi mumkin edi. Adib maqsadini qiyoslash usulidan foydalanib to‘la va aniq yetkazishga erishgan. 1. Ustoz otangday ulug‘, deganlari be’jiz emas. 2. Ota hayot beradi. 3. Ustoz esa yashashga o‘rgatadi. 4.Tug‘ilishdan ko‘ra yashash qiyinroq. (O‘. Hoshimov) Muallif aytmoqchi bo‘lgan fikr, aslida, oxirgi gapda keltiril- gan. Agar yozuvchi faqatgina oxirgi gapni keltirib qo‘ya qol ganida o‘sha fikrning ta’sirchanligi bo‘lmasligi mumkin edi. Adib maqsadini qiyoslash usulidan foydalanib to‘la va aniq yetkazishga erishgan. 1. Ustoz otangday ulug‘, deganlari be’jiz emas. 2. Ota hayot beradi. 3. Ustoz esa yashashga o‘rgatadi. 4.Tug‘ilishdan ko‘ra yashash qiyinroq. (O‘. Hoshimov)
Matn komponentlari o‘zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi. “Oradan uch- to‘rt kun vaqt o‘tdi. Bolaga telefonimni bergan edim. Qo‘ng‘iroq qilmadi. Bir kuni yana uyushmaga kelsam, xuddi o‘sha kitob do‘koni oldida turibdi.” Bu matnda birin chi va ikkinchi, ikkinchi va uchinchi, uchinchi va to‘rtinchi gaplar orasidagi aloqani «kontakt aloqa», birinchi va uchinchi, birinchi va to‘rtinchi gaplar orasidagi alo qani «distant aloqa» deymiz. d=(a+b)+(b+c)+(c+d); k=(a+c)+(a+d) Matn komponentlari o‘zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi. “Oradan uch- to‘rt kun vaqt o‘tdi. Bolaga telefonimni bergan edim. Qo‘ng‘iroq qilmadi. Bir kuni yana uyushmaga kelsam, xuddi o‘sha kitob do‘koni oldida turibdi.” Bu matnda birin chi va ikkinchi, ikkinchi va uchinchi, uchinchi va to‘rtinchi gaplar orasidagi aloqani «kontakt aloqa», birinchi va uchinchi, birinchi va to‘rtinchi gaplar orasidagi alo qani «distant aloqa» deymiz. d=(a+b)+(b+c)+(c+d); k=(a+c)+(a+d)
Kesimlik shakllari yordamida birikish. Fe’l-kesimlarning bir xil zamonda shakllan- ganligi matn butunligini ta’minlaydigan vo- sitalardan hisoblanadi. Kesimlik shakllari yordamida birikish. Fe’l-kesimlarning bir xil zamonda shakllan- ganligi matn butunligini ta’minlaydigan vo- sitalardan hisoblanadi.
“Pul – makruh narsa, odamni buzadi!” Kam- bag‘al shunday deb, o‘zini yupatadi va bora-bora qashshoqqa aylanadi. Boyvachcha shunday deb, o‘zga- larni yupatadi va bora-bora boy otaga aylanadi. (O‘tkir Hoshimov) MASALAN: “Pul – makruh narsa, odamni buzadi!” Kam- bag‘al shunday deb, o‘zini yupatadi va bora-bora qashshoqqa aylanadi. Boyvachcha shunday deb, o‘zga- larni yupatadi va bora-bora boy otaga aylanadi. (O‘tkir Hoshimov) MASALAN:
Olmoshlar yordamida birikish… Bunda matnning birinchi komponenti tarkibidagi ot, sifat, son, turkumidagi so‘z ning keying komponentlar da olmosh so‘zlar bilar al- mashtirilishi tushuniladi. Olmoshlar yordamida birikish… Bunda matnning birinchi komponenti tarkibidagi ot, sifat, son, turkumidagi so‘z ning keying komponentlar da olmosh so‘zlar bilar al- mashtirilishi tushuniladi.
Kitoblar – insoniyatning eng bebaho ma’naviy mulki, mislsiz xazinasi. Undan har birimiz foydalanishimiz, aqlimizni xohlaganimizcha uning dur-u javohirlari bilan to‘ldirishimiz mumkin. Undan kuch- quvvat olish, ma’naviyatimizni boyitish imkoniga egamiz. U shunday mo‘jizaviy xazinaki, qancha olsangiz ham bir qatrasi kamaymaydi. Bu xazinaning kaliti qo‘l yetmas joyga ilingan emas. Uning kaliti – muto- laa. Bu kalit doim sizning ixtiyoringizda. Faqat kutubxonaga kirishga xohish bo‘lsa bas. D. Matkarimova Kitoblar – insoniyatning eng bebaho ma’naviy mulki, mislsiz xazinasi. Undan har birimiz foydalanishimiz, aqlimizni xohlaganimizcha uning dur-u javohirlari bilan to‘ldirishimiz mumkin. Undan kuch- quvvat olish, ma’naviyatimizni boyitish imkoniga egamiz. U shunday mo‘jizaviy xazinaki, qancha olsangiz ham bir qatrasi kamaymaydi. Bu xazinaning kaliti qo‘l yetmas joyga ilingan emas. Uning kaliti – muto- laa. Bu kalit doim sizning ixtiyoringizda. Faqat kutubxonaga kirishga xohish bo‘lsa bas. D. Matkarimova
Ko‘rinadiki, olmoshlar o‘zidan oldin kelgan gaplardagi ot turkumiga mansub so‘zlarning o‘rniga qo‘llangan va matn komponentlari o‘rtasidagi aloqadorlikni mustah- kamlagan. Hamda ayni so‘z takrori bilan yuzaga chiqadigan uslubiy g‘alizlik oldi olingan. Ko‘rinadiki, olmoshlar o‘zidan oldin kelgan gaplardagi ot turkumiga mansub so‘zlarning o‘rniga qo‘llangan va matn komponentlari o‘rtasidagi aloqadorlikni mustah- kamlagan. Hamda ayni so‘z takrori bilan yuzaga chiqadigan uslubiy g‘alizlik oldi olingan.
Takrorlar yorda mida birikish… Birinchi gapda qo’llangan ayrim affikslar, so’z, so’z bi- rikmasi yoki gaplarning keyingi komponentlar tarki- bida takroran qo’llanishi orqali matn shakllantirilishi mumkin. Takror usulidan aytilayotgan fikrni alohida ta’kidlash, tasdiqlash, kengroq, batafsilroq ifodalash maqsadida foydalaniladi. Nutqning ta’sirchanligi or- tadi. «Leksik takrorlar, olmoshlar va sinonimlar yor- damida hosil qilinadigan aloqa zanjirli aloqa, bir xil grammatik formalar bilan boshlanuvchi yoki tugalla- nuvchi komponentlar yig’indisidan tashkil topadigan aloqa parallel aloqa deyiladi.» Takrorlar yorda mida birikish… Birinchi gapda qo’llangan ayrim affikslar, so’z, so’z bi- rikmasi yoki gaplarning keyingi komponentlar tarki- bida takroran qo’llanishi orqali matn shakllantirilishi mumkin. Takror usulidan aytilayotgan fikrni alohida ta’kidlash, tasdiqlash, kengroq, batafsilroq ifodalash maqsadida foydalaniladi. Nutqning ta’sirchanligi or- tadi. «Leksik takrorlar, olmoshlar va sinonimlar yor- damida hosil qilinadigan aloqa zanjirli aloqa, bir xil grammatik formalar bilan boshlanuvchi yoki tugalla- nuvchi komponentlar yig’indisidan tashkil topadigan aloqa parallel aloqa deyiladi.»
Takrorning bir necha ko’rinishlari bor, ular ham matn tashakkulida uslubiy vazifa bajaradi: Alliteratsiya, assonans, anafora, epifora kabilar. Alliteratsiya deb undosh tovushlarning uslubiy maqsadlarda takrorlanishiga aytiladi. Assonans esa unli to- vushlarning takrorlanishidir. Anafora deganda so’z yoki so’z birikmalarining she’ riy misralar boshida takrorlanishi tushuniladi. Epiforada esa misralar oxiridagi so’z yoki qo’shimchalarning takrorlanishi nazarda tutiladi. Bularning bari matn- ning kompozitsion butunligi uchun xizmat qiladi. Takrorning bir necha ko’rinishlari bor, ular ham matn tashakkulida uslubiy vazifa bajaradi: Alliteratsiya, assonans, anafora, epifora kabilar. Alliteratsiya deb undosh tovushlarning uslubiy maqsadlarda takrorlanishiga aytiladi. Assonans esa unli to- vushlarning takrorlanishidir. Anafora deganda so’z yoki so’z birikmalarining she’ riy misralar boshida takrorlanishi tushuniladi. Epiforada esa misralar oxiridagi so’z yoki qo’shimchalarning takrorlanishi nazarda tutiladi. Bularning bari matn- ning kompozitsion butunligi uchun xizmat qiladi.
Takrorlar qo’llanish o’rniga ko’ra gorizontal va vertikal takrorlarga bo’linadi. Bunday takrorlar ayniqsa, she’riy matnlarda o’ziga xos ohangdorlikni yuzaga kelti- radi. Takrorlanuvchi birlikning qaysi turkumga mansubligiga ko’ra ot takrori, si- fat takrori, olmosh takrori, fe’l takrori kabilarga bo’linadi. Sintaktik tabia- tiga ko’ra so’z birikmasi takrori va jumla takrori ham farqlanadi. Shuning- dek, o’rtadagi masofasiga ko’ra ham guruhlashtirish mumkin: yaqin o’rinli tak- ror, uzoq o’rinli takror. Badiiy asarlarda ma’lum bir fikrning turli shakllarda takrorlanishiga qarab mazmuniy takror turini ham kuzatishimiz mumkin. Takrorlarning turlari Takrorlar qo’llanish o’rniga ko’ra gorizontal va vertikal takrorlarga bo’linadi. Bunday takrorlar ayniqsa, she’riy matnlarda o’ziga xos ohangdorlikni yuzaga kelti- radi. Takrorlanuvchi birlikning qaysi turkumga mansubligiga ko’ra ot takrori, si- fat takrori, olmosh takrori, fe’l takrori kabilarga bo’linadi. Sintaktik tabia- tiga ko’ra so’z birikmasi takrori va jumla takrori ham farqlanadi. Shuning- dek, o’rtadagi masofasiga ko’ra ham guruhlashtirish mumkin: yaqin o’rinli tak- ror, uzoq o’rinli takror. Badiiy asarlarda ma’lum bir fikrning turli shakllarda takrorlanishiga qarab mazmuniy takror turini ham kuzatishimiz mumkin. Takrorlarning turlari
Alliteratsiya… Qaro qoshing, qalam qoshing, Qiyiq qayrilma qoshing, qiz. Qilur qatlima qasd qayrab – Qilich qotil qaroshing, qiz. Qafasda qalb qushin qiynab, Qanot qoqmoqqa qo‘ymaysan. Qarab qo‘ygin qiyo, Qalbimni qizdirsin quyoshing, qiz. Alliteratsiya… Qaro qoshing, qalam qoshing, Qiyiq qayrilma qoshing, qiz. Qilur qatlima qasd qayrab – Qilich qotil qaroshing, qiz. Qafasda qalb qushin qiynab, Qanot qoqmoqqa qo‘ymaysan. Qarab qo‘ygin qiyo, Qalbimni qizdirsin quyoshing, qiz.
Assonans… Tovuq sovuqda tovoqdagi qovoq qoldiqlarini qoqlab qo‘ydi. * * * Ruhimda qolmadi qarorim, Tanimda qolmadi madorim. Bizlarni bir yo‘qlab kelibsan, Vafo qilarmisan bahorim Assonans… Tovuq sovuqda tovoqdagi qovoq qoldiqlarini qoqlab qo‘ydi. * * * Ruhimda qolmadi qarorim, Tanimda qolmadi madorim. Bizlarni bir yo‘qlab kelibsan, Vafo qilarmisan bahorim
Anafora… Endi odam quldek sotilmas, Endi odam o‘tga otilmas. Endi unga qafas bo‘lmas jon, Endi dunyo bo‘lmaydi zindon. Hamid Olimjon Anafora… Endi odam quldek sotilmas, Endi odam o‘tga otilmas. Endi unga qafas bo‘lmas jon, Endi dunyo bo‘lmaydi zindon. Hamid Olimjon
Otashin, Mahmudning yoniq she’rini, Nahot, tarjimada o‘qir avlodim? Nahot, men avarning so‘nggi shoiri, Shumi endi mening ezgu murodim?! Yana o‘rtar meni eski jarohat, Yana yuragimni qiymalar armon. U men uchun edi ko‘hna rivoyat, U haqda ovular so‘ylardi doston. O‘n to‘qqiz yaraga chidadim, billoh, O‘n to‘qqiz yaramdan qolmadi asar… Tonggacha qarshimda turar u siymo, Tonggacha o‘sha ruh beradi ozor. Rasul Hamzatov she’rlaridan Otashin, Mahmudning yoniq she’rini, Nahot, tarjimada o‘qir avlodim? Nahot, men avarning so‘nggi shoiri, Shumi endi mening ezgu murodim?! Yana o‘rtar meni eski jarohat, Yana yuragimni qiymalar armon. U men uchun edi ko‘hna rivoyat, U haqda ovular so‘ylardi doston. O‘n to‘qqiz yaraga chidadim, billoh, O‘n to‘qqiz yaramdan qolmadi asar… Tonggacha qarshimda turar u siymo, Tonggacha o‘sha ruh beradi ozor. Rasul Hamzatov she’rlaridan
Qon yig‘ladi hattoki, ko‘lida g‘ozi. Qon yig‘ladi el, elat, urug‘ va aymoq, Qon yig‘ladi dala-tuz, sahro, qir va bog‘. Qon yig‘ladi beshikda tilsiz norasta, Qon yig‘ladi chol-kampir dillari xasta. Qon yig‘ladi bog‘da gul, qirda chechaklar. Qon yig‘ladi nomus deb, qiz, kelinchaklar, Qon yig‘ladi qo‘zi-qo‘y taqir o‘tloqda, Qon yig‘ladi: – Suv! Suv! – deb dehqon qirg‘oqda. (Shuhrat . “Mardlik afsonasi”) Qon yig‘ladi hattoki, ko‘lida g‘ozi. Qon yig‘ladi el, elat, urug‘ va aymoq, Qon yig‘ladi dala-tuz, sahro, qir va bog‘. Qon yig‘ladi beshikda tilsiz norasta, Qon yig‘ladi chol-kampir dillari xasta. Qon yig‘ladi bog‘da gul, qirda chechaklar. Qon yig‘ladi nomus deb, qiz, kelinchaklar, Qon yig‘ladi qo‘zi-qo‘y taqir o‘tloqda, Qon yig‘ladi: – Suv! Suv! – deb dehqon qirg‘oqda. (Shuhrat . “Mardlik afsonasi”)