Matn va nutq madaniyati Reja: 1. Matn va matn madaniyati haqida. 2. Nutq tushunchasi haqida. 3.Matn va nutq madaniyati borasidagi qarashlar. 4. Madaniy nutq va uni shakllantiruvchi sifatlar. 5.Nutq texnikasi–madaniy nutqni shakllantiruvchi asosiy omil sifatida. Matn tushunchasi Matn tuzuvchi muayyan voqea- hodisa yoki narsa , shaxs haqida hikoya qilish,ularni tasvirlash yoki ular haqida muhokama yuritish kabi maqsadlarni ko`zda tutadi. O`zaro va tarkiban bog`langan gaplar ketma-ketligidan iborat yozma yoki og`zaki shakldagi yaxlit birlik matn sanaladi. Nutq tushunchasi  Nutq –tilning fikr ifodalash va almashish jarayonlarida amal qilishi, tilning alohida ijtimoiy faoliyat turi sifatidagi muayyan yashash shakli. Nutq deganda uning og`zaki va yozma ravishda namoyon bo`lishidagi jarayonlar , ya`ni so`zlash jarayoni va uning natijasi (xotirada saqlangan yoki yozuvda qayd etilgan qayd etilgan nutqiy fikrlar ) tushuniladi. “Ayni vaqtda jamiyatimizda til madaniyatini oshirish borasida hali ko`p ish qilishimiz lozimligini unutmasligimiz zarur. . Ayniqsa, ba`zan rasmiy muloqotlarda ham adabiy til qoidalariga rioya qilmaslik, faqat ma`lum bir hudud doirasida ishlatiladigan sheva elementkarini qo`shib gapirish holatlari uchrab turishi bu masalalarning hali –hanuz dolzarb bo`lib qolayotganini ko`rsatadi”. I. A. Karimov “Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch” Nutq madaniyati haqida qarashlar: Odob juda keng va qamrovli tushuncha bo‘lib, u nutqni to‘g‘ri va o‘rnida qo‘llash odobini ham o‘z ichiga oladi. Buyuk bobokalonimiz Mahmud Koshg‘ariyning «Devonu lug‘otit turk» kitobida «Odobning boshi tildir» degan maqol qayd qilingan.  Ulug‘ alloma Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» asarida «til ardami» (nutq odobi) haqida bir qancha go‘zal hikmatlar mavjud: 1. So‘zingga ehtiyot bo‘l, boshing ketmasin, Tilingga ehtiyot bo‘l, tishing sinmasin. 2. Bilib so‘zlasa, so‘z donolik sanaladi, Nodonning so‘zi o‘z boshini yeydi. 3. Aql ko‘rki so‘zdir va til ko‘rki – so‘z, Kishi ko‘rki yuzdir, bu yuz ko‘rki – ko‘z.  So‘z mulkining sultoni Alisher Navoiy so‘zning muloqotdagi o‘rnini bilishni inson axloqining asoslaridan hisoblagan, aniq va lo‘nda gapirishni fazilat deb bilgan: Bir deganni ikki demak xush emas, So‘z chu takror topti, dilkash emas. Abdulla Avloniy  Har bir millatning dunyoda borlig‘in ko‘rsatadurgan oyinayi hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur... Zig‘ir yog‘i solub, moshkichiri kabi qilub, aralash-quralash qilmak tilning ruhini buzadur. Bobolarimizga yetushg‘on va yaragan muqaddas til va adabiyot bizga hech kamlik qilmas... Har qanday nutqning asosiy maqsadi muayyan axborot va hissiy holatni tinglovchi (o‘quvchi)ga yetkazish, shu yo‘l bilan unga ta’sir qilishdan iborat. Ammo nutq bunday ta’sir quvvatiga ega bo‘lishi uchun, albatta, madaniylik talablariga javob berishi zarur. Buning uchun nutqda bir qator zaruriy sifatlar mavjud bo‘lishi kerak Nutqning madaniyligini ta`minlaydigan kommunikativ sifatlar: •Aniqlik •Mantiqiylik •Ifodalilik •To`g`rilik •Boylik •Soflik •Jo`yalilik Nutqning to`g`riligi  Nutqning to‘g‘riligi nutq madaniyati haqidagi ta’limotning markaziy masalasidir. Madaniy nutqning boshqa barcha kommunikativ sifatlari ayni shu to‘g‘rilik mavjud bo‘lgandagina yuzaga kela oladi. Zotan, to‘g‘ri bo‘lmagan nutqning aniqligi yoki mantiqiyligi, ifodaliligi yoki boyligi haqida gapirish mumkin emas. Nutqning to‘g‘riligi boshqa barcha kommunikativ sifatlarning poydevori vazifasini bajaradi Adabiy til me`yorlarining buzilishi nutq madaniyatining buzilishiga olib keladi.Me`yorlar: Leksik Talaffuz So`z yasalishi Morfologik Uslubiyat Nutqning aniqligi Nutqning aniqligi so‘zning tildagi ma’nosiga tamomila muvofiq tarzda qo‘llanishi, so‘zning voqelikdagi o‘zi ifodalayotgan narsa-hodisa bilan qat’iy mosligi asosida yuzaga keladigan kommunikativ sifatdir. So‘z ma’nosi, uning nozikliklarini yaxshi o‘zlashtirmasdan turib,aniq nutq tuzib bo‘lmaydi. Masalan, Avlodlar merosini o‘rganamiz jumlasida ifodalanmoqchi bo‘lgan mazmun avlod so‘zining leksik ma’nosiga to‘g‘ri kelmaydi. Avlod so‘zi asli arabcha bo‘lib (uning birlik shakli valad, ya’ni «bola» demakdir), o‘zbek tilida «bir ota-bobodan tarqalgan nasl», «bir davrda tug‘ilib o‘sgan kishilar» kabi ma’nolarga ega. Gap meros haqida ketar ekan, ajdod so‘zi qo‘llanishi lozim edi, chunki u ham asli arabcha bo‘lib, uning ma’nosi «ilgari o‘tgan nasl-nasab, ota- bobolar» demakdir. Shunga ko‘ra, mazkur jumla Ajdodlar merosini o‘rganamiz shaklida tuzilishi kerak edi. Ko‘rinadiki, avlod so‘zi tildagi leksik ma’nosiga muvofiq tarzda qo‘llanmaganligi uchun nutqning aniqligiga putur yetgan. Nutqning mantiqiyligi  Fikr tarkibi va qurilishining to‘g‘ri ifodalanishi nutq mantiqiyligining asosidir. Nutqda til vositalarining mantiq va to‘g‘ri tafakkur qonuniyatlariga mos tarzda mazmuniy birikishi nutq mantiqiyligini yuzaga keltiradi. Ana shunga ko‘ra mantiqiylik sifati nutqda so‘zlar, gaplar o‘rtasidagi mazmuniy va grammatik aloqalarning fikr mohiyati hamda uning rivojlanib borishiga qat’iy mosligi tarzida ta’riflanadi. Nutqning sofligi  Nutqning sofligi nutqning adabiy til va jamiyatdagi ma’naviy-axloq qoidalariga yot bo‘lgan unsurlardan xoliligi bilan belgilanadi. Kishi nutqining sofligi uning ma’naviy-ma’rifiy, lisoniy-madaniy saviyasini namoyon etadigan ko‘rsatkichlardan biridir. Adabiy nutqning sofligiga putur yetkazuvchi unsurlarning asosiylari quyidagilardan iborat: 1) shevaga xos so‘z, ibora, grammatik shakllar, urg‘u va talaffuz; 2) o‘rinsiz qo‘llangan chet so‘z va so‘z birikmalari (varvarizmlar); 3) dag‘al, haqorat so‘z va iboralar (vulgarizmlar); 4) «ishlamaydigan yoki parazit so‘zlar; 5) idoraviy so‘z va iboralar (kanselyarizmlar) Nutq texnikasi Talab darajasida shakllangan nutq texnikasi kishi umumiy nutqiy madaniyatining eng muhim qismi hisoblanadi. Nutq texnikasi deganda jonli, tovushli nutq va uning barcha unsurlarini to‘g‘ri voqelantirish ko‘nikma va malakalarining jami tushuniladi. Bunda ovozning sifati, nutq jarayonida to‘g‘ri nafas olish, tovush va tovush qo‘shilmalarini aniq talaffuz qilish – aniq diksiya, nutq oqimining mazmun ifodasiga uyg‘un tarzda tez yoki sekinligi kabi bir qator hodisa lar nazarda tutiladi. Nutq texnikasini yetarli darajada egallashda umumiy tarzda bo‘lsa-da, fonetik bilimlardan boxabarlik zarur. Nutqning madaniyligini ta’minlashda undagi ohang ham alohida o‘rin tutadi. Nutqda yaxlit ohangning shakllanishida urg‘u, to‘xtam (pauza), mazmuniy-hissiy intonatsiya kabi unsurlar ishtirok etadi. Og‘zaki madaniy nutq tuzayotgan kishi ana shu unsurlarning aniq va to‘g‘ri namoyon qilishi zarur. Nutqning buzilishini misollar orqali ko`rib chiqamiz:  Ferma jonkuyarlari olti oylik davlatga sut sotish rejalarini muddatidan oldin bajardilar.  Uning yoqimli qiliqlari , ovozi eshitilib ketganday bo`ldi.  Ko`zim o`ngidan hadsiz odamlar o`tdi.  Erkak paypoqlar narxi ham o`ttiz foizga arzonlashdi.  Endi kuy va raqslar tinglab dam oling. Mustahkamlash uchun savollar: 1.Matn va nutq tushunchalari o`rtasidagi bog`liqlik haqida gapiring. 2. Allomalarning nutq madaniyati xuxusidagi qarashlari haqida gapiring 3. Madaniy nutq deganda nimani tushunasiz? 4. Nutqning madaniyligini ta`minlovchi kommunikativ sifatlar haqida gapiring. 5. Nutq texnikasi deganda nimani tushunasiz? Foydalanilgan adabiyotlar 1. I. Karimov “Yuksak ma`naviyat- yengilmas kuch”, Toshkent, “Ma`naviyat” nashriyoti, 2008 yil 2. Begmatov E, Qo`ng`irov R , Tojiyev Y. “Nutq madaniyati va uslubiyati asoslari” , Toshkent .1992 3. Rustamov A. “So`z xususida so`z” Toshkent.2010 4. Imomxo`jayev S. “Notiqlik san`ati asoslari” . Toshkent.1982 5. Kurbonova M, Yo`ldoshev M. “Matn tilshunosligi”Toshkent.2014 6. Yo`ldoshev B. Matnni o`rganishning lingvostatistik metodlari. Samarqand. 2008 7. Yo`ldoshev B. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari .Toshkent. 2007 E’tiboringiz uchun rahmat!