MATN VA UNING TIL SISTEMASIDAGI O‘RNI Reja: 1. Matnning sistemaviyligi. 2. Umumiylik va xususiylik. 3. Matn - makrosintaktik birlik. Tayanch tushunchalar: sistema, mikrosistema, makrosistema, zamon va makon izchilligi, umumiylik va xususiylik, sistemaning butunligi, sistemaning yaxlitligi, til va nutq dixotomiyasi I. Matn ta’rifi masalasi matn lingvistikasining eng muhim va dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Chunki tilshunoslikda bu masalada yagona fikrning o‘zi yo‘q. Zero, “Ammo hayratlanarlisi shundaki, - deb yozadi rus tilshunosi E.S.Kubryakova, - bu fan sohasi o‘zining bosh ob’ekti – matnning umume’tirof etilgan ta’rifiga ega emas va bu yo‘nalishdagi deyarli har bir tadqiqot tekstning nima ekanligi va bu termin bilan ifodalanadigan hodisaning qanday belgi yoki хususiyatlar bilan хarakterlanishi haqidagi mulohazalar bilan boshlanadi.” Rus tilshunosi I.R. Galperin o‘z asarlarida matnning muhim xususiyatlaridan biri sifatlarida makon va zamon izchiligini, aniqroq aytganda, kogeziya hodisasini ochib berish uchun alohida bir bob ajratgan. Tilshunoslik fanga nisbatan mikrosistema - Matnga nisbatan esa makrosistemadir. Bu xalqalar bir xillikni, jumladan, sistemaga xos bo‘lgan umumiylikni taqazo qiladi. Mazkur umumiyliklardan biri-har bir sistema ma’lum bir maqsadni ko‘zda tutadi. Demoqchimizki, fanlar sistema bo‘lsa, ular ham har biri, o‘z navbatida, muayyan maqsadlarga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Biz tilga olgan tilshunoslik boMimlari ham, shu jumladan, matn ham ma lum bir maqsadni ko‘zlab amalga oshiriladi. Shuningdek, sistemaning yana bir xususiyati - zamon va makon izchilligida ham namoyon bo‘ladi. Ma’lumki, ob’yekt masalasi ham sistemaning umumiy jihatlaridan biridir. Chunki ilmda, umuman, fanlarnii tekshirishda, ob’yekt ham muhim ro‘l o‘ynaydi. Mazkur umumiy jihat matnda ham voqelanadi. Ya'ni har bir matn axborot uzatar ekan, muayyan bir ob’yektga tegishli ekanligini tinglovchi bilan bir qatorda tekshiruvchi ham sezib turadi. Butunlik → Umumiylik →Xususiylik Bilish nazariyasidan ma'lumki, umumiylik va xususiylik masalasi sistemaning butunligi va yaxlitligini ko‘rsatib berishda namoyon boiib, mazkur jihatlar ham matnning sistemaga mansubligini ta'minlashga xizmat qiladi. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, matn ham ma'lum ma'noda makro va mikrosistemani hosil qiladi. Ya'ni o‘zidan katta sistemaga, jumladan, tilga nisbatan mikrosistema, tarkibiy qismlari - so‘z, gap, abzas, bob va bo‘lim kabilarga nisbatan makrosistema bo‘ladi. Shu o‘rinda, matnning sistemaviylik xususiyatlari qatorida yana bir masala xususida fikr bildirish joiz. Sababi, matnning sistemaviylik harakatida uning nutqiy va lisoniy xususiyatlari ham aks etadi. Matn bir so'zdan, so‘z birikmasidan va bir gapdan iborat bo'lishi ham mumkin. Bunday matnlarning birinchisi bir bir komponentli, so'z birikmasidan iborat esa ikki komponentli bo'ladi. O‘zbekiston, Ona, Maktab - bir komponentli Mening vatanim, Ona tuproq - ikki komponentli Ammo, matn lingvistikasi muammolari bir so'zli, birikma yoki biror sodda gap bilan ifodalangan matnlar asosida o'rganish maqsadga muvofiq bo'lmaydi. Chunki bunday matnlarga tayanib til sistemasi unsurlarining nutqqa ko'chirilishiga oida masalalar tavsifini mukammal holatda berib bo'lmaydi. Bundan tashqari kichik matnlardan mikro va makrosistema haqida, matn komponentlarining semantik va sintaktik bog'lanishi xususida ham ma'lumot olib bo'lmaydi. Shuning uchun matn lingvistikasi masalalarini yirik matnlar yoki murakkab sintaktik qurilmalar asosida o'rganiladi. Matn ana shunday makrosintaktik sathga oid hodisa sifatida benihoya murakkab va o‘ziga хos butunlikdir. Shuning uchun ham matn lingvistikasi muammolari bilan shug‘ullangan olimlar tomonidan matnning turlicha ta’riflari ilgari surilgan. Benihoya katta miqdordagi lingvistik adabiyotlarda bir-biridan anchayin keskin farqlanadigan definitsiyalarni ham uchratish mumkin. Misol tariqasida yuqorida tahlil yetib o‘tganimiz - matnning yozma yoki og‘zakiligi, uning tilga yoki nutqqa oidligi haqidagi bahslarni eslashning o‘zi kifoya. Mazkur ta’riflarda bu murakkab va serqatlam butunlikning barcha jihatlari to‘lasicha qamrab olingan, unga хos mohiyat har taraflama va хolis ochib berilgan, yagona, yaхlit umumlashmalar qilingan deyishga hali erta. Z.Ya.Turayeva juda o‘rinli qiyoslaganidek, “so‘z” va “gap” tushunchalarini ta’riflashga urinish necha asrlardan beri davom yetib kelayotgan bo‘lsa, bugun ular qatoriga “matn” tushunchasi ta’rifini ham qo‘shish mumkin. Demak, matnni gaplar ketma-ketligining bog‘lanishlilik asosida og‘zaki yoki yozma shaklda yuzaga keladigan struktur, mazmuniy va kommunikativ yaхlitligi tarzidagi butunlik sifatida, til sintaktik sathining oliy darajadagi birligi sifatida talqin etish maqsadga muvofiq. Nazorat uchun savollar: 1. Matn ta’rifi masalasida tilshunos olimlarning fikrlarini keltiring. 2. Matn va obyekt masalasiga munosabatingizni bildiring. 3. Matnning sistemaviyligi nimalarda aks etadi? 4. Bir komponentli va ikki komponentli matnga misollar keltiring. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati: 1. Kubryakоva E.S. О tekste i kriteriyaх egо оpredeleniya / Tekst. Struktura i semantika. T. 1. –M., 2001, s.72-81. 2. Lоseva L.M. Ko‘rsatilgan asar, 4-bet. 3 Galperin I.R. Ko‘rsatilgan asar, 18-bet 3.Qurbonova M, Yo‘ldoshev B. Matn tilshunosligi. – Toshkent: Universitet. – 2014. 16-17-betlar 4.Turniyozov N. Matn lingvistikasi. - Samarqand : Sam DCHTI 2- nashri, 2003. Yo‘ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. – Toshkent: Fan, 2007. 122-bet II. Lingvistika va til tizimlari sohasidagi matnning o'rni, texnologiyalarning o'sishiga va inson tili bilan kompyuterlar orasidagi aloqalarni rivojlantirishga asoslangan. Matn lingvistikasining til sistemasidagi o'rni, avtomatik tarjima, ma'nolarni tahlil qilish, so'z yoki gaplarni tushuntirish, ma'lumot izchiligi va boshqa ko'plab muammolarga qaratilgan Quyidagi yo'l bilan, matn lingvistikasi va til tizimlari orasidagi aloqani tushuntirish mumkin: Morfologiya: Bu, so'zning qurilishi va shakl (morpheme) tuzilmalarini tahlil qiladi. Morfologiya tizimlari, matnlarni so'zlarni qaysi shaklda ishlatish, ularni qanday o'zgartirish kerakligini aniqlashda ishlatiladi. Masalan, matnning asosiy talablaridan biri bo’lgan grammatik va mazmuniy jihatdan bir-biriga bog‘langan bo‘lishi lozim. Demak, matnning morfologik jihatdan to‘g‘ri tuzilishi muhim ahamiyatga ega. Matn bo‘yicha topshiriqlar. 1. Matnda berilgan belgi bilduvchi so‘zlarni aniqlang. 2. Matndagi yasama so‘zlar sonini aniqlang. 3. Matndagi fe’l so’z turkumiga oid so‘zlarni aniqlang. Biz o‘quvchilar so‘nggi paytda juda qiynalib ketdik, uy vazifalari ko'paydi, ishlashga vaqt yo‘q. Shuning uchun quyidagi fanlarni dars jadvalidan vaqtincha bo‘lsa ham olib tashlashingizni so‘raymiz: algebra, geometriya, ona tili. Umuman olganda, bu fanlarning hech kimga keragi yo'q. Boshni qotiradi xolos. Ularning o'rni bo‘sh qolmasin desangiz, futbol haqida fan bo‘lsa o'shani kiritsa ham bo‘ladi. O‘qituvchilikka, agar xo‘p desa, o‘rtoq Gennadiy Krasnitskiyni olib kelish kerak. Talabimizni amalga oshirsangiz, hamma fanlardan besh olib o'qishga so‘z beramiz, sho‘xlik qilmaymiz. O‘quvchilar nomidan: Hoshimjon Ro'ziyev ( X.To‘xtaboyev “Sariq devni minib”) Sintaksis: Sintaksis, so'z yoki gaplar kombinatsiyalari orqali gap tuzish qoidalarni va matn tuzilishini tahlil qiladi. Tizimlar sintaksis orqali gaplar tuzilishi va so'zlarning qo'shilishi yoki o'zgartirilishi imkonini beradi. Matn bo‘yicha topshiriqlar: 1. Matnni grammatik jihatdan bog‘lab turgan birliklarni ayting. 2. Matnda berilgan gap qurilishi grammatik tartibga to‘g‘ri keladimi? 3. Matndagi kelgan kiritmani toping va vazifasini ayting. Do‘stlarim: «Juda siqilib kеtdingiz, aylanib kеlamiz», dеb tog‘ga sudrashdi. Alla-pallagacha o‘tgan-kеtgandan gaplashib o‘tirdik. Qiziq, har gal bosh ustiga bosib tushgudеk mag‘rur qad kеrib turgan tog‘larni, ulkan novvot parchasidеk qirra Semantika: Semantika, so'z yoki gaplarning ma'nolari bilan bog'liq. Til tizimlari, so'zlar orqali kelgan ma'lumotlarni tahlil qiladi va ularni ma'nolariga muvofiq yozib beradi. Matn bo‘yicha topshiriqlar. 1. 1-matnda berilgan dialektni leksik-semantik jihatdan izohlang. 2. 2-matndagi iborani semantik tahlil qiling va shunga o‘xshash misol ayting. 3. 3-matnda berilgan “alqamoq” so‘zi ma’nosini izohlang va bugungi kundagi ko‘rinishlarini toping. 1. Tongazonda hovlidan to’rt it bilan chiqib ketgan Ernazar polvon kechki peshinga yaqin Ko’ktoyning chalao’lik jasadini otga o’ngarib qaytdi. 2. U peshvoz chiqqan o’g’illariga xo’mrayib boqarkan, itga birinchi bo’lib qo’l cho’zgan ikkinchi o’g’li Ko’charga dag’al ohangda, xazr bo’l, dedi-da, boshqa biriga dori xaltani opchiq, degan ma’noda im qoqdi. 3. Yiqitganlarni alqaydi, yiqilganlarning otasini siquvga oladi. ( N.Norqobilov. “Qoyalar ham yig‘laydi” ) Pragmatika: Pragmatika, til ishlatilgan kontekst va maqsadlar asosida gaplarning ma'nosini tahlil qiladi. Bu, tilni matnning umumiy maqsadi va ko'rsatish barcha xususiyatlari bilan bog'lab, ma'nolarni tushuntirishda yordam beradi. Matn bo‘yicha topshiriqlar. 1-matndadi qarindoshlikka oid so‘zlar kelayotganini pragmatik jihatdan izohlang. 2-matnda gap tartibi buzilishi matnga qanday ta’sir qilayotganini aniqlang. 3-matndagi presuppozitsiyasini aniqlang. 1. Do‘stni xo‘rlash – gunoh . Umr yo‘ldoshini xo‘rlash – yuz hissa gunoh. Ota-onani xo‘rlash – ming hissa gunoh. Go‘dakni xo‘rlash – cheksiz gunoh.. (O‘tkir Hoshimov. “Gunohi azim”) 2. Yaxshiyamki Xudo oftobni bag’rikeng qilib yaratgan. Bo‘lmasa yer yuzidagi odamlarning illatlarini har kuni ko‘raverib, allaqachon so ‘nib qolgan bo‘larmidi… (“O‘tkir Hoshimov. “Oftob”) 3. Turmush sinovlariga biz – kattalar dosh berolmasak, bolada nima gunoh? Nega bizning aybimiz uchun go‘daklar yetim qolib, aziyat chekishi kerak? ( O‘tkir Hoshimov. “Bosh aybdor Matn bilan tanishib quyidagi savollarga javob berishga harakat qilib ko‘ring. 1. 1-matn mazmuniy jihatdan yaxlitlikka egami? 2. Ikkinchi matnda keltirilgan tasviriy vositalarni aniqlang. 3. 2-matn tarkibida kelayotgan yordamchi so‘z turkumlarining uslubiy vazifasi qanday? 4. 1-matnni stilistik jihatdan tahlil qilsa bo’ladimi? 5. 2-matn tarkibidagi joy nomlari matnda qanday ahamiyat kasb etmoqda?” 1. Jon do‘sting jonidan kechsa ham, mol do‘sting molidan kechmas. Qurbon cholning gapini eshitib hayron qoldi. Ra’noning yerga qaragan ko‘zi sekingina Anvarga ko‘tarilib, yana yerga og‘di. Hammaning ko‘zi domlada ekan, Zebi chimmatini yuzidan oldi. Humoyun hamma dardini aytib ko‘nglini bo‘shatsin uchun Хonzoda begim uning so‘zini bo‘lmay toqat bilan jim tingladi. Chol podshoning oldiga borib, savoliga javob beribdi. 2. Bobur ham bolaligi o‘tgan Andijon osmonini esladi. Mana shu Yetti Og‘ayni yulduzlari o‘sha yerda ham Oltin Qoziqni aylanib o‘tib, g‘arbga botib ketardi. o‘sha yerda ham yetti og‘ayni ufqqa bosh qo‘ygan sari Hulkar yulduzlari osmonning baland joylariga chiqib borardi. Bobur o‘smirligida Hulkar yulduzlarini olmosdan yasalgan varrakka o‘хshatardi. Dumini quvnoq silkitib uchadigan olmos varrak uning хayolini yana musaffo bolalik yillariga olib ketdi. Osmon dunyoning hamma joyida bir ekani, umrining boshlanishida Andijonda ko‘rgan yulduzlari umrining oхirida Agrada ham chaqnab turgani unga so‘nggi bir tasallidek tuyuldi. Bobur osmonga qarab yotganda yana yosh, sog‘lom yigitga aylanib, Andijon chorbog‘ining supasida yotganday bo‘ldi. Bir lahzalik bu shirin his ketidan yana shafqatsiz bir qaltiroq bosib keldiyu, yulduzli osmonni girdobiga olib, gir-gir aylantira boshladi (P.Qodirov “Yulduzli tunlar”) Lingvistika va til tizimlari sohasidagi matnning o'rniga ega tizimlar, bu va boshqa lingvistik asoslangan vazifalarni bajarishda yordam beradi. Bu tizimlar, texnologik rivojlanish bilan birga, ko'p tilni va matn turlarini tushuntirishda yaxshi natijalarga erishishadi.