MATN VA UNING TIL SISTEMASIDAGI O‘RNI (Slayd)

Yuklangan vaqt

2024-03-11

Yuklab olishlar soni

4

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

139,0 KB


MAVZU: MATN VA UNING TIL SISTEMASIDAGI O‘RNI MAVZU: MATN VA UNING TIL SISTEMASIDAGI O‘RNI
Reja: Matnning sistemaviyligi Umumiylik va xususiylik Matn – makrosintaktik birlik Reja: Matnning sistemaviyligi Umumiylik va xususiylik Matn – makrosintaktik birlik
Tayanch tushunchalar: sistema, mikrosistema, makrosistema, zamon va makon izchilligi, kogeziya, umumiylik va xususiylik, sistemaning butunligi, sistemaning yaxlitligi, til va nutq dixotomiyasi Yo’ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. –Toshkent: Fan, 2007. 122-bet Tayanch tushunchalar: sistema, mikrosistema, makrosistema, zamon va makon izchilligi, kogeziya, umumiylik va xususiylik, sistemaning butunligi, sistemaning yaxlitligi, til va nutq dixotomiyasi Yo’ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. –Toshkent: Fan, 2007. 122-bet
 Matn ta’rifi masalasi matn lingvistikasining eng muhim va dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Chunki tilshunoslikda bu masalada yagona fikrning o’zi yo’q. Zero, “Ammo hayratlanarlisi shundaki, - deb yozadi rus tilshunosi E.S.Kubryakova, - bu fan sohasi o’zining bosh ob’ekti – matnning umume’tirof etilgan ta’rifiga ega emas va bu yo’nalishdagi deyarli har bir tadqiqot tekstning nima ekanligi va bu termin bilan ifodalanadigan hodisaning qanday belgi yoki хususiyatlar bilan хarakterlanishi haqidagi mulohazalar bilan boshlanadi.”[1]  Rus tilshunosi I.R. Galperin o‘z asarlarida matnning muhim xususiyatlaridan biri sifatlarida makon va zamon izchiligini, aniqroq aytganda, kogeziya hodisasini ochib berish uchun alohida bir bob ajratgan.  Matn ta’rifi masalasi matn lingvistikasining eng muhim va dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Chunki tilshunoslikda bu masalada yagona fikrning o’zi yo’q. Zero, “Ammo hayratlanarlisi shundaki, - deb yozadi rus tilshunosi E.S.Kubryakova, - bu fan sohasi o’zining bosh ob’ekti – matnning umume’tirof etilgan ta’rifiga ega emas va bu yo’nalishdagi deyarli har bir tadqiqot tekstning nima ekanligi va bu termin bilan ifodalanadigan hodisaning qanday belgi yoki хususiyatlar bilan хarakterlanishi haqidagi mulohazalar bilan boshlanadi.”[1]  Rus tilshunosi I.R. Galperin o‘z asarlarida matnning muhim xususiyatlaridan biri sifatlarida makon va zamon izchiligini, aniqroq aytganda, kogeziya hodisasini ochib berish uchun alohida bir bob ajratgan.
Tilshunoslik fanga nisbatan mikrosistem a Matnga nisbatan esa makrosiste madir Tilshunoslik fanga nisbatan mikrosistem a Matnga nisbatan esa makrosiste madir
Bu xalqalar bir xillikni, jumladan, sistemaga xos bo‘lgan umumiylikni taqazo qiladi. Mazkur umumiyliklardan biri-har bir sistema ma lum bir maqsadni ko‘zda tutadi. Demoqchimizki, fanlar sistema boMsa, ular ham har biri, o‘z navbatida, muayyan maqsadlarga yo‘naltirilgan boMadi. Biz tilga olgan tilshunoslik boMimlari ham, shu jumladan, matn ham ma lum bir maqsadni ko‘zlab amalga oshiriladi. Shuningdek, sistemaning yana bir xususiyati - zamon va makon izchilligida ham namoyon bo‘lad Bu xalqalar bir xillikni, jumladan, sistemaga xos bo‘lgan umumiylikni taqazo qiladi. Mazkur umumiyliklardan biri-har bir sistema ma lum bir maqsadni ko‘zda tutadi. Demoqchimizki, fanlar sistema boMsa, ular ham har biri, o‘z navbatida, muayyan maqsadlarga yo‘naltirilgan boMadi. Biz tilga olgan tilshunoslik boMimlari ham, shu jumladan, matn ham ma lum bir maqsadni ko‘zlab amalga oshiriladi. Shuningdek, sistemaning yana bir xususiyati - zamon va makon izchilligida ham namoyon bo‘lad
Ma’lumki, ob’yekt masalasi ham sistemaning umumiy jihatlaridan biridir. Chunki ilmda, umuman, fanlarnii tekshirishda, ob’yekt ham muhim ro‘l o‘ynaydi. Mazkur umumiy jihat matnda ham voqelanadi. Ya'ni har bir matn axborot uzatar ekan, muayyan bir ob’yektga tegishli ekanligini tinglovchi bilan bir qatorda tekshiruvchi ham sezib turadi. Ma’lumki, ob’yekt masalasi ham sistemaning umumiy jihatlaridan biridir. Chunki ilmda, umuman, fanlarnii tekshirishda, ob’yekt ham muhim ro‘l o‘ynaydi. Mazkur umumiy jihat matnda ham voqelanadi. Ya'ni har bir matn axborot uzatar ekan, muayyan bir ob’yektga tegishli ekanligini tinglovchi bilan bir qatorda tekshiruvchi ham sezib turadi.
Butunlik Xususiylik Umumiylik Butunlik Xususiylik Umumiylik
 Bilish nazariyasidan ma'lumki, umumiylik va xususiylik masalasi sistemaning butunligi va yaxlitligini ko‘rsatib berishda namoyon boiib, mazkur jihatlar ham matnning sistemaga mansubligini ta'minlashga xizmat qiladi. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, matn ham ma'lum ma'noda makro va mikrosistemani hosil qiladi. Ya'ni o‘zidan katta sistemaga, jumladan, tilga nisbatan mikrosistema, tarkibiy qismlari - so‘z, gap, abzas, bob va bo‘lim kabilarga nisbatan makrosistema bo‘ladi. Shu o‘rinda, matnning sistemaviylik xususiyatlari qatorida yana bir masala xususida fikr bildirish joiz. Sababi, matnning sistemaviylik harakatida uning nutqiy va lisoniy xususiyatlari ham aks etadi.  Bilish nazariyasidan ma'lumki, umumiylik va xususiylik masalasi sistemaning butunligi va yaxlitligini ko‘rsatib berishda namoyon boiib, mazkur jihatlar ham matnning sistemaga mansubligini ta'minlashga xizmat qiladi. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, matn ham ma'lum ma'noda makro va mikrosistemani hosil qiladi. Ya'ni o‘zidan katta sistemaga, jumladan, tilga nisbatan mikrosistema, tarkibiy qismlari - so‘z, gap, abzas, bob va bo‘lim kabilarga nisbatan makrosistema bo‘ladi. Shu o‘rinda, matnning sistemaviylik xususiyatlari qatorida yana bir masala xususida fikr bildirish joiz. Sababi, matnning sistemaviylik harakatida uning nutqiy va lisoniy xususiyatlari ham aks etadi.
Bir komponentli Ikki komponentli Matn bir so'zdan, so‘z birikmasidan va bir gapdan iborat bo'lishi ham mumkin. Bunday matnlarning birinchisi bir bir komponentli, so'z birikmasidan iborat esa ikki komponentli bo'ladi. O‘zbekiston, Ona, Maktab Mening Vatanim, Ona tuproq Bir komponentli Ikki komponentli Matn bir so'zdan, so‘z birikmasidan va bir gapdan iborat bo'lishi ham mumkin. Bunday matnlarning birinchisi bir bir komponentli, so'z birikmasidan iborat esa ikki komponentli bo'ladi. O‘zbekiston, Ona, Maktab Mening Vatanim, Ona tuproq
 Ammo, matn lingvistikasi muammolari bir so'zli, birikma yoki biror sodda gap bilan ifodalangan matnlar asosida o'rganish maqsadga muvofiq bo'lmaydi. Chunki bunday matnlarga tayanib til sistemasi unsurlarining nutqqa ko'chirilishiga oida masalalar tavsifini mukammal holatda berib bo'lmaydi. Bundan tashqari kichik matnlardan mikro va makrosistema haqida, matn komponentlarining semantik va sintaktik bog'lanishi xususida ham ma'lumot olib bo'lmaydi. Shuning uchun matn lingvistikasi masalalarini yirik matnlar yoki murakkab sintaktik qurilmalar asosida o'rganiladi.  Ammo, matn lingvistikasi muammolari bir so'zli, birikma yoki biror sodda gap bilan ifodalangan matnlar asosida o'rganish maqsadga muvofiq bo'lmaydi. Chunki bunday matnlarga tayanib til sistemasi unsurlarining nutqqa ko'chirilishiga oida masalalar tavsifini mukammal holatda berib bo'lmaydi. Bundan tashqari kichik matnlardan mikro va makrosistema haqida, matn komponentlarining semantik va sintaktik bog'lanishi xususida ham ma'lumot olib bo'lmaydi. Shuning uchun matn lingvistikasi masalalarini yirik matnlar yoki murakkab sintaktik qurilmalar asosida o'rganiladi.