MAVZU: MATN VA UNING TIL SISTEMASIDAGI O‘RNI Reja: Matnning sistemaviyligi Umumiylik va xususiylik Matn – makrosintaktik birlik Tayanch tushunchalar: sistema, mikrosistema, makrosistema, zamon va makon izchilligi, kogeziya, umumiylik va xususiylik, sistemaning butunligi, sistemaning yaxlitligi, til va nutq dixotomiyasi Yo’ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. –Toshkent: Fan, 2007. 122-bet  Matn ta’rifi masalasi matn lingvistikasining eng muhim va dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Chunki tilshunoslikda bu masalada yagona fikrning o’zi yo’q. Zero, “Ammo hayratlanarlisi shundaki, - deb yozadi rus tilshunosi E.S.Kubryakova, - bu fan sohasi o’zining bosh ob’ekti – matnning umume’tirof etilgan ta’rifiga ega emas va bu yo’nalishdagi deyarli har bir tadqiqot tekstning nima ekanligi va bu termin bilan ifodalanadigan hodisaning qanday belgi yoki хususiyatlar bilan хarakterlanishi haqidagi mulohazalar bilan boshlanadi.”[1]  Rus tilshunosi I.R. Galperin o‘z asarlarida matnning muhim xususiyatlaridan biri sifatlarida makon va zamon izchiligini, aniqroq aytganda, kogeziya hodisasini ochib berish uchun alohida bir bob ajratgan. Tilshunoslik fanga nisbatan mikrosistem a Matnga nisbatan esa makrosiste madir Bu xalqalar bir xillikni, jumladan, sistemaga xos bo‘lgan umumiylikni taqazo qiladi. Mazkur umumiyliklardan biri-har bir sistema ma lum bir maqsadni ko‘zda tutadi. Demoqchimizki, fanlar sistema boMsa, ular ham har biri, o‘z navbatida, muayyan maqsadlarga yo‘naltirilgan boMadi. Biz tilga olgan tilshunoslik boMimlari ham, shu jumladan, matn ham ma lum bir maqsadni ko‘zlab amalga oshiriladi. Shuningdek, sistemaning yana bir xususiyati - zamon va makon izchilligida ham namoyon bo‘lad Ma’lumki, ob’yekt masalasi ham sistemaning umumiy jihatlaridan biridir. Chunki ilmda, umuman, fanlarnii tekshirishda, ob’yekt ham muhim ro‘l o‘ynaydi. Mazkur umumiy jihat matnda ham voqelanadi. Ya'ni har bir matn axborot uzatar ekan, muayyan bir ob’yektga tegishli ekanligini tinglovchi bilan bir qatorda tekshiruvchi ham sezib turadi. Butunlik Xususiylik Umumiylik  Bilish nazariyasidan ma'lumki, umumiylik va xususiylik masalasi sistemaning butunligi va yaxlitligini ko‘rsatib berishda namoyon boiib, mazkur jihatlar ham matnning sistemaga mansubligini ta'minlashga xizmat qiladi. Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, matn ham ma'lum ma'noda makro va mikrosistemani hosil qiladi. Ya'ni o‘zidan katta sistemaga, jumladan, tilga nisbatan mikrosistema, tarkibiy qismlari - so‘z, gap, abzas, bob va bo‘lim kabilarga nisbatan makrosistema bo‘ladi. Shu o‘rinda, matnning sistemaviylik xususiyatlari qatorida yana bir masala xususida fikr bildirish joiz. Sababi, matnning sistemaviylik harakatida uning nutqiy va lisoniy xususiyatlari ham aks etadi. Bir komponentli Ikki komponentli Matn bir so'zdan, so‘z birikmasidan va bir gapdan iborat bo'lishi ham mumkin. Bunday matnlarning birinchisi bir bir komponentli, so'z birikmasidan iborat esa ikki komponentli bo'ladi. O‘zbekiston, Ona, Maktab Mening Vatanim, Ona tuproq  Ammo, matn lingvistikasi muammolari bir so'zli, birikma yoki biror sodda gap bilan ifodalangan matnlar asosida o'rganish maqsadga muvofiq bo'lmaydi. Chunki bunday matnlarga tayanib til sistemasi unsurlarining nutqqa ko'chirilishiga oida masalalar tavsifini mukammal holatda berib bo'lmaydi. Bundan tashqari kichik matnlardan mikro va makrosistema haqida, matn komponentlarining semantik va sintaktik bog'lanishi xususida ham ma'lumot olib bo'lmaydi. Shuning uchun matn lingvistikasi masalalarini yirik matnlar yoki murakkab sintaktik qurilmalar asosida o'rganiladi.  Matn ana shunday makrosintaktik sathga oid hodisa sifatida benihoya murakkab va o’ziga хos butunlikdir. Shuning uchun ham matn lingvistikasi muammolari bilan shug’ullangan olimlar tomonidan matnning turlicha ta’riflari ilgari surilgan. Benihoya katta miqdordagi lingvistik adabiyotlarda bir-biridan anchayin keskin farqlanadigan definitsiyalarni ham uchratish mumkin. Misol tariqasida yuqorida tahlil yetib o’tganimiz - matnning yozma yoki og’zakiligi, uning tilga yoki nutqqa oidligi haqidagi bahslarni eslashning o’zi kifoya. Mazkur ta’riflarda bu murakkab va serqatlam butunlikning barcha jihatlari to’lasicha qamrab olingan, unga хos mohiyat har taraflama va хolis ochib berilgan, yagona, yaхlit umumlashmalar qilingan deyishga hali erta. Z.Ya.Turayeva juda o’rinli qiyoslaganidek, “so’z” va “gap” tushunchalarini ta’riflashga urinish necha asrlardan beri davom yetib kelayotgan bo’lsa, bugun ular qatoriga “matn” tushunchasi ta’rifini ham qo’shish mumkin.1  Chindan ham, ta’kidlab o’tilganidek, struktur, mazmuniy va kommunikativ yaхlitliklarni o’zida mujassam etmagan nutq yoki nutq parchasi matn maqomini ola olmaydi. Quyidagi ikki parchani qiyoslaylik:  I. Jon do’sting jonidan kechsa ham, mol do’sting molidan kechmas. Qurbon cholning gapini eshitib hayron qoldi. Ra’noning yerga qaragan ko’zi sekingina Anvarga ko’tarilib, yana yerga og’di. Hammaning ko’zi domlada ekan, Zebi chimmatini yuzidan oldi. Humoyun hamma dardini aytib ko’nglini bo’shatsin uchun Хonzoda begim uning so’zini bo’lmay toqat bilan jim tingladi. CHol podshoning oldiga borib, savoliga javob beribdi  Bobur ham bolaligi o’tgan Andijon osmonini esladi. Mana shu Yetti Og’ayni yulduzlari o’sha yerda ham Oltin Qoziqni aylanib o’tib, g’arbga botib ketardi. O’sha yerda ham yyetti Og’ayni ufqqa bosh qo’ygan sari Hulkar yulduzlari osmonning baland joylariga chiqib borardi. Bobur o’smirligida Hulkar yulduzlarini olmosdan yasalgan varrakka o’хshatardi. Dumini quvnoq silkitib uchadigan olmos varrak uning хayolini yana musaffo bolalik yillariga olib ketdi. Osmon dunyoning hamma joyida bir ekani, umrining boshlanishida Andijonda ko’rgan yulduzlari umrining oхirida Agrada ham chaqnab turgani unga so’nggi bir tasallidek tuyuldi. Bobur osmonga qarab yotganda yana yosh, sog’lom yigitga aylanib, Andijon chorbog’ining supasida yotganday bo’ldi. Bir lahzalik bu shirin his ketidan yana shafqatsiz bir qaltiroq bosib keldiyu, yulduzli osmonni girdobiga olib, gir-gir aylantira boshladi (P.Qodirov) Demak, matnni gaplar ketma-ketligining bog‘lanishlilik asosida og‘zaki yoki yozma shaklda yuzaga keladigan struktur, mazmuniy va kommunikativ yaхlitligi tarzidagi butunlik sifatida, til sintaktik sathining oliy darajadagi birligi sifatida talqin etish maqsadga muvofiq. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati:  Kubryakоva E.S. О tekste i kriteriyaх egо оpredeleniya / Tekst. Struktura i semantika. T. 1. –M., 2001, s.72-81.  Lоseva L.M. Ko’rsatilgan asar, 4-bet. 3 Galperin I.R. Ko’rsatilgan asar, 18-bet  Qurbonova M, Yo‘ldoshev B. Matn tilshunosligi. – Toshkent: Universitet. – 2014. 16-17-betlar  Turniyozov N. Matn lingvistikasi. - Samarqand : Sam DCHTI 2- nashri, 2003.  Yo’ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. –Toshkent: Fan, 2007. 122-bet