MATN VA UNING TURLARI. MIKRO MATN VA MAKRO MATN

Yuklangan vaqt

2024-04-07

Yuklab olishlar soni

7

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

39,5 KB


1 MATN VA UNING TURLARI. MIKRO MATN VA MAKRO MATN REJA: 1.Ilmiy va ilmiy-ommabor matnlar. 2.Ixtisoslikka oid ilmiy matnlarda sohaviy terminlar. Tayanch so‘zlar:nutq, so‘zlashuv, uslub,adabiy, badiiy, ilmiy, til, davlat, ta’lim, dunyo, zamon, fan, ma’rifat, ma’naviyat, matn, Ijodiy-tavsifiy matn, proza, rivoya, tavsif. 1 MATN VA UNING TURLARI. MIKRO MATN VA MAKRO MATN REJA: 1.Ilmiy va ilmiy-ommabor matnlar. 2.Ixtisoslikka oid ilmiy matnlarda sohaviy terminlar. Tayanch so‘zlar:nutq, so‘zlashuv, uslub,adabiy, badiiy, ilmiy, til, davlat, ta’lim, dunyo, zamon, fan, ma’rifat, ma’naviyat, matn, Ijodiy-tavsifiy matn, proza, rivoya, tavsif. 2 Mavzuning qisqacha bayoni Matn va uning ko‘rinishlari Ma’lum bir shaxs tomonidan ayrim voqea-hodisa, narsa-buyumning izchil tasviri va tavsifi uchun tuzilgan gaplar sirasi matn deyiladi. Matn ko‘rinishlari 2 xil bo‘lib, ular mikromatn va makromatndir. Bir necha gaplarning o‘zaro grammatik va mazmuniy bog‘lanishidan tashkil topgan, mazmuniy yaxlitlikga ega bo‘lgan qo‘shma gaplarga nisbatan yirikroq yozma va og‘zaki nutq parchasi mikromatn deyiladi. Bir umumiy mavzu ostida birlashgan bir necha mikromatnlardan tashkil topuvchi yaxlit asarga makromatn deyiladi. Matnning turlari ham 2 xil: ma’lumotnoma matni va ijodiy-tavsifiy matn. Ma’lumotnoma matnida bo‘lib o‘tgan voqea-hodisa yoki mavjud holat haqida oddiy axborot beriladi. Ijodiy-tavsifiy matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan ijodiy ravishda bayon etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxsning tasviri yoki xabar, ma’lumotning ijodiy- tavsifiy bayonidir. Ilmiy, publitistik va badiiy uslublar, shuningdek, insho ham ijodiy- tavsifiy matnning ko‘rinishlaridir. Dialogik matnning ma’no munosabatiga ko‘ra turlari. Dialog ( yun. dialogos – gaplashish, suhbat) - 1) ikki yoki undan ortiq kishining nutqiy muloqoti, suhbat; 2) adabiy – badiiy matn komponenti, asardagi personajlarning nutqiy muloqoti berilgan o‘rinlar. Hozirgi zamon prozasi rivoya, tavsif va dialogdan tarkib topadi; zamonaviy epik asarlarda dialog salmog‘ining ortishi kuzatiladiki, bunga turlararo sintezlashuv, badiiy adabiyotning boshqa san’atlar bilan o‘zaro aloqasi natijasi sifatida qarash mumkin; 3) falsafiy – publisistik mazmun yo‘nalishidagi janr, unda qo‘yilgan masala bir necha kishining suhbati shaklida muhokama etiladi. Dialog janriga antik davrning Suqrot, Aflotun singari mutafakkirlari asos solganlar. Keyinchalik o‘rta asrlar, Uyg‘onish davri va Yevropa ma’rifatchilik adabiyotida ham dialog janri ancha faol 2 Mavzuning qisqacha bayoni Matn va uning ko‘rinishlari Ma’lum bir shaxs tomonidan ayrim voqea-hodisa, narsa-buyumning izchil tasviri va tavsifi uchun tuzilgan gaplar sirasi matn deyiladi. Matn ko‘rinishlari 2 xil bo‘lib, ular mikromatn va makromatndir. Bir necha gaplarning o‘zaro grammatik va mazmuniy bog‘lanishidan tashkil topgan, mazmuniy yaxlitlikga ega bo‘lgan qo‘shma gaplarga nisbatan yirikroq yozma va og‘zaki nutq parchasi mikromatn deyiladi. Bir umumiy mavzu ostida birlashgan bir necha mikromatnlardan tashkil topuvchi yaxlit asarga makromatn deyiladi. Matnning turlari ham 2 xil: ma’lumotnoma matni va ijodiy-tavsifiy matn. Ma’lumotnoma matnida bo‘lib o‘tgan voqea-hodisa yoki mavjud holat haqida oddiy axborot beriladi. Ijodiy-tavsifiy matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan ijodiy ravishda bayon etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxsning tasviri yoki xabar, ma’lumotning ijodiy- tavsifiy bayonidir. Ilmiy, publitistik va badiiy uslublar, shuningdek, insho ham ijodiy- tavsifiy matnning ko‘rinishlaridir. Dialogik matnning ma’no munosabatiga ko‘ra turlari. Dialog ( yun. dialogos – gaplashish, suhbat) - 1) ikki yoki undan ortiq kishining nutqiy muloqoti, suhbat; 2) adabiy – badiiy matn komponenti, asardagi personajlarning nutqiy muloqoti berilgan o‘rinlar. Hozirgi zamon prozasi rivoya, tavsif va dialogdan tarkib topadi; zamonaviy epik asarlarda dialog salmog‘ining ortishi kuzatiladiki, bunga turlararo sintezlashuv, badiiy adabiyotning boshqa san’atlar bilan o‘zaro aloqasi natijasi sifatida qarash mumkin; 3) falsafiy – publisistik mazmun yo‘nalishidagi janr, unda qo‘yilgan masala bir necha kishining suhbati shaklida muhokama etiladi. Dialog janriga antik davrning Suqrot, Aflotun singari mutafakkirlari asos solganlar. Keyinchalik o‘rta asrlar, Uyg‘onish davri va Yevropa ma’rifatchilik adabiyotida ham dialog janri ancha faol 3 bo‘lgan .O‘zbek adabiyotida dialog- ning ildizlari munozara janriga borib taqaladi. XX asr boshlari o‘zbek adabiyotida dialog janri, unga xos unsurlardan ma’rifatchilik g‘oyalarini ommalashtirishda samarali foydalanildi. Jumladan, Fitratning “Munozara”, “Bedil” asarlarini dialog janri namunasi sanash mumkin. Monologik matn. Monologik matnda mazmun izchilligi va ohang. Monolog ( yunon. monos – yakka, logos – so‘z ) - yakka shaxsning ayni paytda javob berilishini talab qilmaydigan, o‘zgalar replikalari bilan bo‘linmagan nutqi. Monolog og‘zaki shaklda ( turli yig‘inlardagi nutq, ma’ruza, hisobotlar) ham, yozma shaklda ( publisistika, memuarlar va h. ) ham keng qo‘llanadi. Badiiy adabiyotda monologlardan turli maqsadlarda foydalaniladi. Ayniqsa, dramatik asarlarda monologlarning badiiy – estetik vazifalar doirasi ancha keng. Jumladan, Monolog – dramatik personajning ruhiy holati, uning ongiyu qalbida kechayotgan jarayonlarni tasvirlashning asosiy shakli. Ayni chog‘da, shartli ravishda tasvirlanuvchi bunday ruhiy jarayonlar voqealarga g‘oyaviy – hissiy munosabatni ifodalash, ayrim muhim tafsilotlarni berish, syujet rivojini asoslash kabi qator muhim funksiyalarni ham bajaradi. Monolog lirikaning ustuvor nutq shakli, lirik qahramon kechinmalari, asosan, uning monologi orqali ifodalanadi. Bu narsa ijroviy lirika namunalarida, ayniqsa, yaqqol ko‘zga tashlanadi, shuning uchun amaliyotda bunday she’rlar monolog deb ham yuritiladi ( A. Oripov. “ Hamza”; X. Davron. “Abulhay so‘zi” ) . Sifat jihatidan monologning turli ko‘rinishlari mavjud ( q. badiiy nutq, ichki monolog). Ma’lutn bir shaxs tomonidan ayrim voqea-hodisa, narsa- buyumning izchil tasviri va tavsifi uchun tuzilgan gaplar sirasi matn deyiiadi. Matnda ifodalangan axborotning hajm belgisiga ko‘ra 2 xil bo‘lib, ular: mikromatn va makromatndir. Bir necha gapiarning o‘zaro grammatik va mazmuniy bog‘lanishidan tashkil topgan, mazmuniy yaxlitlikka ega bo‘lgan qo‘shma gaplarga nisbatan yirikroq yozrna va og'zaki nutq parchasi mikromatn deyiiadi. Bir umumiy mavzu ostida birlashgan bir necha mikromatnlardan tashkil topuvchi yaxlit asarga makromatn deyiiadi. Matn mazmun ji- hatidan 2 turga boTinadi: ma’lumotnoma matni va ijodiy-tavsifiy matn. Ma’lumotnoma matnida bo’lib o‘tgan voqea-hodisa yoki tnavjud holat haqida oddiy axborot beriladi. 3 bo‘lgan .O‘zbek adabiyotida dialog- ning ildizlari munozara janriga borib taqaladi. XX asr boshlari o‘zbek adabiyotida dialog janri, unga xos unsurlardan ma’rifatchilik g‘oyalarini ommalashtirishda samarali foydalanildi. Jumladan, Fitratning “Munozara”, “Bedil” asarlarini dialog janri namunasi sanash mumkin. Monologik matn. Monologik matnda mazmun izchilligi va ohang. Monolog ( yunon. monos – yakka, logos – so‘z ) - yakka shaxsning ayni paytda javob berilishini talab qilmaydigan, o‘zgalar replikalari bilan bo‘linmagan nutqi. Monolog og‘zaki shaklda ( turli yig‘inlardagi nutq, ma’ruza, hisobotlar) ham, yozma shaklda ( publisistika, memuarlar va h. ) ham keng qo‘llanadi. Badiiy adabiyotda monologlardan turli maqsadlarda foydalaniladi. Ayniqsa, dramatik asarlarda monologlarning badiiy – estetik vazifalar doirasi ancha keng. Jumladan, Monolog – dramatik personajning ruhiy holati, uning ongiyu qalbida kechayotgan jarayonlarni tasvirlashning asosiy shakli. Ayni chog‘da, shartli ravishda tasvirlanuvchi bunday ruhiy jarayonlar voqealarga g‘oyaviy – hissiy munosabatni ifodalash, ayrim muhim tafsilotlarni berish, syujet rivojini asoslash kabi qator muhim funksiyalarni ham bajaradi. Monolog lirikaning ustuvor nutq shakli, lirik qahramon kechinmalari, asosan, uning monologi orqali ifodalanadi. Bu narsa ijroviy lirika namunalarida, ayniqsa, yaqqol ko‘zga tashlanadi, shuning uchun amaliyotda bunday she’rlar monolog deb ham yuritiladi ( A. Oripov. “ Hamza”; X. Davron. “Abulhay so‘zi” ) . Sifat jihatidan monologning turli ko‘rinishlari mavjud ( q. badiiy nutq, ichki monolog). Ma’lutn bir shaxs tomonidan ayrim voqea-hodisa, narsa- buyumning izchil tasviri va tavsifi uchun tuzilgan gaplar sirasi matn deyiiadi. Matnda ifodalangan axborotning hajm belgisiga ko‘ra 2 xil bo‘lib, ular: mikromatn va makromatndir. Bir necha gapiarning o‘zaro grammatik va mazmuniy bog‘lanishidan tashkil topgan, mazmuniy yaxlitlikka ega bo‘lgan qo‘shma gaplarga nisbatan yirikroq yozrna va og'zaki nutq parchasi mikromatn deyiiadi. Bir umumiy mavzu ostida birlashgan bir necha mikromatnlardan tashkil topuvchi yaxlit asarga makromatn deyiiadi. Matn mazmun ji- hatidan 2 turga boTinadi: ma’lumotnoma matni va ijodiy-tavsifiy matn. Ma’lumotnoma matnida bo’lib o‘tgan voqea-hodisa yoki tnavjud holat haqida oddiy axborot beriladi. 4 Ijodiy-tavsifiy matn so‘zlevchi yoki yozuvchi tomonidan ijodiy ravishda bayon etilgan voqea- hodisa, narsa yoki shaxsning tasviri yoki xaoar, ma’lumotning ijodiy-tavsifiy bayonidir. Ilmiy, publitsistik va ba- diiy uslublar, shuningdek, insho ham ijodiy-tavsifiy matnning ko‘rinishlaridir.4 4 Ijodiy-tavsifiy matn so‘zlevchi yoki yozuvchi tomonidan ijodiy ravishda bayon etilgan voqea- hodisa, narsa yoki shaxsning tasviri yoki xaoar, ma’lumotning ijodiy-tavsifiy bayonidir. Ilmiy, publitsistik va ba- diiy uslublar, shuningdek, insho ham ijodiy-tavsifiy matnning ko‘rinishlaridir.4 5 Monologik main Monologik matnda mazmun izchilligi va ohang.Mono'ogik matn haqida gapirilganda, monolog va monologik matnni farqlay bilish lozim. Monolog (yunon. monos - yakka, logos — so‘z) — yakka shaxsning ayni paytda javob berilishini talab qilmaydigan, o‘zgalar replikalari bilan boMinmagan nutqi. Monolog og‘zaki shaklda (turli yig‘inlardagi nutq, ma’ruza, hisobotlar) ham, yozma shaklda (publisistika, mernuarlar va h.) ham keng qoMlanadi. Badiiy adabiyotdamonologlaidan turliinaqsadlarda foydalaniladi. Ayniqsa, dramatik asarlarda monologlaming badiiy - estetik vazifaiar doirasi ancha keng. Monolog - dramatik per- sonajning ruhiy holati, uning ongi-yu qalbida kechayotgan jarayonlami tasvirlashning asosiy shakli. Ayni chog‘da, shartli ravishda tasvirlan- uvchi bunday ruhiy jarayonlar voqealarga g‘oyaviy - hissiy munosabatni ifodalash, ayrim muhim tafsilotlarni berish, syujet rivojini asoslash kabi qator muhim funksiyalami ham bajaradi. Monolog lirikaning ustuvor nutq shakli, lirik qahramon kechinmalari, asosan, uning monologi orqali ifodalanadi. Bu narsa ijroviy lirika namunalarida, ayniqsa, yaqqol ko‘zga tashlanadi, shuning uchun amaliyotda bunday she’rlar monolog deb ham yuritiladi ( Matn turlari Turlari Tuzilishi QoTlanilishi Dialogli Matn Dialogli matn ikki va undan ortiq suhbatdoshning turli mazmundagi fikr-axborot almashinuvini ifodalaydi. Bunday matnda so‘roq olmoshla- ri, yuklama, undov va kirish so‘zlar; sodda, toMiqsiz va so‘z-gaplar keng qo'llaniladi Bunday matnlar so‘zlashuv va badiiy uslubga xos bo‘lib, savol- javob, taklif, xabar-ma’lumot, da vat, il- timos kabi muloqot mazmunini ifodalashga xizmat qiladi Tavsifiy onologli) matn Tavsifiy matnda so'zlovchi yoki yozuvchi tomonidan ifodalangan voqea-hodisa, narsa-shaxs tasviri, tavsifi yoki xabar, malumot bayoni beriladi Matnda belgi-xusisiyat ifodalovchi so'zlar, atama va modal so‘zlar, fe’lning xoslangan shakllari, uyushiq hamda ajratilgan gapbolaklari faol ishlatiladi Tavsifiy matnlar ilmiy, pub- litsistik, badiiy, rasmiy- idoraviy uslubda qo‘llaniladi. Ma’lum voqea- hodisa, narsa-shaxslarga oid fikr- mulohaza bildirish, ulami dalillar bilan tavsiflash, izohlash, asoslashga xizmat qiladi 5 Monologik main Monologik matnda mazmun izchilligi va ohang.Mono'ogik matn haqida gapirilganda, monolog va monologik matnni farqlay bilish lozim. Monolog (yunon. monos - yakka, logos — so‘z) — yakka shaxsning ayni paytda javob berilishini talab qilmaydigan, o‘zgalar replikalari bilan boMinmagan nutqi. Monolog og‘zaki shaklda (turli yig‘inlardagi nutq, ma’ruza, hisobotlar) ham, yozma shaklda (publisistika, mernuarlar va h.) ham keng qoMlanadi. Badiiy adabiyotdamonologlaidan turliinaqsadlarda foydalaniladi. Ayniqsa, dramatik asarlarda monologlaming badiiy - estetik vazifaiar doirasi ancha keng. Monolog - dramatik per- sonajning ruhiy holati, uning ongi-yu qalbida kechayotgan jarayonlami tasvirlashning asosiy shakli. Ayni chog‘da, shartli ravishda tasvirlan- uvchi bunday ruhiy jarayonlar voqealarga g‘oyaviy - hissiy munosabatni ifodalash, ayrim muhim tafsilotlarni berish, syujet rivojini asoslash kabi qator muhim funksiyalami ham bajaradi. Monolog lirikaning ustuvor nutq shakli, lirik qahramon kechinmalari, asosan, uning monologi orqali ifodalanadi. Bu narsa ijroviy lirika namunalarida, ayniqsa, yaqqol ko‘zga tashlanadi, shuning uchun amaliyotda bunday she’rlar monolog deb ham yuritiladi ( Matn turlari Turlari Tuzilishi QoTlanilishi Dialogli Matn Dialogli matn ikki va undan ortiq suhbatdoshning turli mazmundagi fikr-axborot almashinuvini ifodalaydi. Bunday matnda so‘roq olmoshla- ri, yuklama, undov va kirish so‘zlar; sodda, toMiqsiz va so‘z-gaplar keng qo'llaniladi Bunday matnlar so‘zlashuv va badiiy uslubga xos bo‘lib, savol- javob, taklif, xabar-ma’lumot, da vat, il- timos kabi muloqot mazmunini ifodalashga xizmat qiladi Tavsifiy onologli) matn Tavsifiy matnda so'zlovchi yoki yozuvchi tomonidan ifodalangan voqea-hodisa, narsa-shaxs tasviri, tavsifi yoki xabar, malumot bayoni beriladi Matnda belgi-xusisiyat ifodalovchi so'zlar, atama va modal so‘zlar, fe’lning xoslangan shakllari, uyushiq hamda ajratilgan gapbolaklari faol ishlatiladi Tavsifiy matnlar ilmiy, pub- litsistik, badiiy, rasmiy- idoraviy uslubda qo‘llaniladi. Ma’lum voqea- hodisa, narsa-shaxslarga oid fikr- mulohaza bildirish, ulami dalillar bilan tavsiflash, izohlash, asoslashga xizmat qiladi 6 A.Oripov “ Hamza”, X.Davron “Abulhay so‘zi”). Sifat jihatidan monologning turli ko‘rinishlari mavjud (badiiy nutq, ich- ki monolog). Tavs’fiy (monologik ) matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan bayon etilgan voqea - hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yohud xabar, ma’lumot bayonidir. Maqola, insho ham tavsifiy matnning bir turi hisoblanadi. Ma’lum voqea - hodisalarga. narsa va shaxsga oid filer - mulohazaga bildirish, ulami badiiy vositalar yoki dalillar bilan ta’riflash, izohlash, isbotlash tavsifiy matnga xos xususiyatlaridandir. Shuning uchun bunday matnda belgi-xususiyatni ifodalovchi so‘z!ar, modal so‘zlar, fe’lning funksional shakllari, ravishlar faol qo‘llaniladi. Tavsifiy matn yaratishda uyushiq boTaklar, ajratilgan gap boTaklari, atov gaplar, qo‘shma gap ko‘rinishlaridan keng foydalaniladi. Tavsifiy matn ilmiy, publitsistik, rasmiy-idoraviy, shuningdek, bad'iy uslubga xosdir. Qo‘shma gaplar sinonimiyasidan badiiy tasvirda portret, tabiat manzarasini chizishda, shuningdek, inson ruhiy holati va his-tuyg‘ularini ifodalashda ko‘proq foydalaniladi. Matn tahlili va tahriri Badiiy tahlil - matn tahlilining murakkab turlaridan bo‘lib, unda xilma-xil vazifalar bajariladi. Chunki bu tahlildan kuzatiladigan maqsad asarning xususiyatlarini o‘rganishdir. Badiiy matnda kishilarning munosabatlar doirasida bir-biri bilan bog‘langan kishilar hayotining ma’lum davridagi voqealari tasvirlanadi. Bu voqealarda davrning siyosiy ijtimoiy, madaniy va ahloqiy hayoti o‘z aksini topadi. Matnning adabiy tahlilida quyidagi maslalarga alohida e’tibor berilishi lozim: 1.Badiiy matn tahlilida tasvirlangan voqelik va shu voqelikka yozuvchining munosabati aniqlanadi. Masalan: Alisher Navoiyning "Farhod va Shirin" dostonida olijanob fazilatlarini ulug‘lash, adolat va xalqparvarlik, do‘stlik va qahramonlik, muhabbat erkinligi va unga sadoqati asarni g‘oyaviy mazmunini tashkil qiladi. Asarda Xisrav, Yosumon kabi yovuz kuchlar bilan Farhod, Shirin, Mehnbonular o‘rtasidagi kurash ko‘rsatiladi. Shoir Farhod, Mehnbonu, Shirinlarning barcha harakatlariga xayrixohlik bildiradi. Shohni adolatli bo‘lishiga undash g‘oyasini ilgari suradi. 2. Tahlilda asarning mazmuniga ham shakliga ham e’tibor berish va mazmunning yetakchi rolini ta’kidlab o‘tish zarur. 6 A.Oripov “ Hamza”, X.Davron “Abulhay so‘zi”). Sifat jihatidan monologning turli ko‘rinishlari mavjud (badiiy nutq, ich- ki monolog). Tavs’fiy (monologik ) matn so‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan bayon etilgan voqea - hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yohud xabar, ma’lumot bayonidir. Maqola, insho ham tavsifiy matnning bir turi hisoblanadi. Ma’lum voqea - hodisalarga. narsa va shaxsga oid filer - mulohazaga bildirish, ulami badiiy vositalar yoki dalillar bilan ta’riflash, izohlash, isbotlash tavsifiy matnga xos xususiyatlaridandir. Shuning uchun bunday matnda belgi-xususiyatni ifodalovchi so‘z!ar, modal so‘zlar, fe’lning funksional shakllari, ravishlar faol qo‘llaniladi. Tavsifiy matn yaratishda uyushiq boTaklar, ajratilgan gap boTaklari, atov gaplar, qo‘shma gap ko‘rinishlaridan keng foydalaniladi. Tavsifiy matn ilmiy, publitsistik, rasmiy-idoraviy, shuningdek, bad'iy uslubga xosdir. Qo‘shma gaplar sinonimiyasidan badiiy tasvirda portret, tabiat manzarasini chizishda, shuningdek, inson ruhiy holati va his-tuyg‘ularini ifodalashda ko‘proq foydalaniladi. Matn tahlili va tahriri Badiiy tahlil - matn tahlilining murakkab turlaridan bo‘lib, unda xilma-xil vazifalar bajariladi. Chunki bu tahlildan kuzatiladigan maqsad asarning xususiyatlarini o‘rganishdir. Badiiy matnda kishilarning munosabatlar doirasida bir-biri bilan bog‘langan kishilar hayotining ma’lum davridagi voqealari tasvirlanadi. Bu voqealarda davrning siyosiy ijtimoiy, madaniy va ahloqiy hayoti o‘z aksini topadi. Matnning adabiy tahlilida quyidagi maslalarga alohida e’tibor berilishi lozim: 1.Badiiy matn tahlilida tasvirlangan voqelik va shu voqelikka yozuvchining munosabati aniqlanadi. Masalan: Alisher Navoiyning "Farhod va Shirin" dostonida olijanob fazilatlarini ulug‘lash, adolat va xalqparvarlik, do‘stlik va qahramonlik, muhabbat erkinligi va unga sadoqati asarni g‘oyaviy mazmunini tashkil qiladi. Asarda Xisrav, Yosumon kabi yovuz kuchlar bilan Farhod, Shirin, Mehnbonular o‘rtasidagi kurash ko‘rsatiladi. Shoir Farhod, Mehnbonu, Shirinlarning barcha harakatlariga xayrixohlik bildiradi. Shohni adolatli bo‘lishiga undash g‘oyasini ilgari suradi. 2. Tahlilda asarning mazmuniga ham shakliga ham e’tibor berish va mazmunning yetakchi rolini ta’kidlab o‘tish zarur. 7 3. Asar tahlilida obrazlar asarning umumiy mazmuni bilan bog‘liq holda o‘rganiladi. 4.Asar syujeti va kompozisiyasini o‘rganish ham adabiiy tahlilning asosiy vazifasidir. Badiiy asardagi mavzu, obraz, til, kompozisiya, muayyan g‘oyani ifodalaydi. Mavzu va g‘oyaning aktualligi va xalqchiligi, mazmun va shaklning o‘zaro mosligi, obrazning tipikligi va xaqqoniyligi syujet va kompozisiyaning pishiqligi, badiiy tilning tasviriyligi va ekspressivligi adabiy tahlil jarayonida aniqlanadi. Matn tahlilida tahlilning yuqoridagi u yoki bu turidan foydalaniladi. Matnni sharhlash so‘z va so‘z shakllari badiiy tasvir vositlarining asar g‘oyaviy va estetik mazmunini oshirishdagi roli izohlanadi. Matnni sharxlashda lingvistik aspekt asosiy o‘rinni egallaydi. U traditsion adabiiy tahlilda ham yetakchi sanaladi, chunki u matnning estetik strukturasi va badiiy tasvir vositlarini o‘rganishga ko‘maklashadi. Badiiy matn murakkab va ko‘p qatlamdir. Uni tahlil qilishdan maqsad- ijodkor o‘ylagan ma’no va ichki kechinmalarni maksimum holda payqab olishdir. Ijodkorni o‘ylagan narsasi faqat badiiy asar orqali namoyon bo‘ladi. Matn mazmunining qisqacha bayoni (rezyume) Rezyume fransuzcha “résumé” so'zidan kelib chiqqan va sodda qilib aytganda qisqacha izoh ma’nosini bildiradi. Rezyume ishga topshirayotgan inson to'g'risida ma’lumotni taqdim etadi, ya’ni uning ismi, ma’lumot darajasi, ish tajribasi, qizishlari va hokazo. Rezyume hozirgi kunda ish qidirishda eng muhim hujjat hisoblanadi.O'zbek tilida bunday hujjat “tarjimai hol” va “shaxsiy ma’lumotnoma” deb ham atalishi mumkin, lekin rezyumening shakli bu hujjatlardan biroz farqlidir. Rezyume asosan ish izlovchilar tomonidan ishga topshirayotganda yuboriladigan hujjat hisoblanadi, lekin u boshqa maqsadlarda ham ishlatilishi mumkin. Masalan, tashkilot direktori yoki loyiha menejerining rezyumesi grant taklifi bilan birgalikda donor tashkilotga topshiriladi. Rezyumening asosiy qismlari quyidagilardan iborat: 7 3. Asar tahlilida obrazlar asarning umumiy mazmuni bilan bog‘liq holda o‘rganiladi. 4.Asar syujeti va kompozisiyasini o‘rganish ham adabiiy tahlilning asosiy vazifasidir. Badiiy asardagi mavzu, obraz, til, kompozisiya, muayyan g‘oyani ifodalaydi. Mavzu va g‘oyaning aktualligi va xalqchiligi, mazmun va shaklning o‘zaro mosligi, obrazning tipikligi va xaqqoniyligi syujet va kompozisiyaning pishiqligi, badiiy tilning tasviriyligi va ekspressivligi adabiy tahlil jarayonida aniqlanadi. Matn tahlilida tahlilning yuqoridagi u yoki bu turidan foydalaniladi. Matnni sharhlash so‘z va so‘z shakllari badiiy tasvir vositlarining asar g‘oyaviy va estetik mazmunini oshirishdagi roli izohlanadi. Matnni sharxlashda lingvistik aspekt asosiy o‘rinni egallaydi. U traditsion adabiiy tahlilda ham yetakchi sanaladi, chunki u matnning estetik strukturasi va badiiy tasvir vositlarini o‘rganishga ko‘maklashadi. Badiiy matn murakkab va ko‘p qatlamdir. Uni tahlil qilishdan maqsad- ijodkor o‘ylagan ma’no va ichki kechinmalarni maksimum holda payqab olishdir. Ijodkorni o‘ylagan narsasi faqat badiiy asar orqali namoyon bo‘ladi. Matn mazmunining qisqacha bayoni (rezyume) Rezyume fransuzcha “résumé” so'zidan kelib chiqqan va sodda qilib aytganda qisqacha izoh ma’nosini bildiradi. Rezyume ishga topshirayotgan inson to'g'risida ma’lumotni taqdim etadi, ya’ni uning ismi, ma’lumot darajasi, ish tajribasi, qizishlari va hokazo. Rezyume hozirgi kunda ish qidirishda eng muhim hujjat hisoblanadi.O'zbek tilida bunday hujjat “tarjimai hol” va “shaxsiy ma’lumotnoma” deb ham atalishi mumkin, lekin rezyumening shakli bu hujjatlardan biroz farqlidir. Rezyume asosan ish izlovchilar tomonidan ishga topshirayotganda yuboriladigan hujjat hisoblanadi, lekin u boshqa maqsadlarda ham ishlatilishi mumkin. Masalan, tashkilot direktori yoki loyiha menejerining rezyumesi grant taklifi bilan birgalikda donor tashkilotga topshiriladi. Rezyumening asosiy qismlari quyidagilardan iborat: 8 1. Shaxsiy ma’lumot a. Ism-sharif (talab qilinadi) b. Murojaat manzillari: telefon, email, yashash joyi (talab qilinadi) c. Jins (majburiy emas) d. Millat (majburiy emas) e. Tug'ilgan sana (majburiy emas) 2. Qisqacha mazmun va/yoki professional maqsad (ixtiyoriy) a. Bir yoki ikki gap bilan qisqacha eng muhim jihatlarini sanab o'tish. “Ўзбек тилининг изоҳли луғути”да “матн” атамаси қуйидагича изоҳланади: Матн атамаси (арабча) елка, нутқнинг ёзувдаги ифодаси – (текст); Ёзувда ёки босма ҳолда шакллантирилган муаллифлик асари ёки ҳужжат. “Матн” сўзи (атамаси) тилшуносликда жуда кенг маънода қўлланади. Шунинг учун “матн” тушунчаси аниқлашда унга хос ҳамма белги- хусусиятларини ҳисобга олиш лозим бўлади: 1. Матн – бу, энг аввало, нутқ шакли. У оғзаки ёзма ҳолда ифода этилиши мумкин. 2. Матн – нарса, воқеа, ҳодисалар ҳақидаги маълумот, хабарлар йиғиндиси. 3. Матн – мазмуний ва шаклий тугалликка эга бўлган йирик синтактик қурилма. 4. Матн – бирор муаллифнинг нутқи. 5. Матн - нутк муаллифининг воқеликка бўлган турли муносабати. 6. Матн - таҳлил килиш учун тавсия этилган қулёзма, нашр қилинган асар ёки уларнинг фрагментлари. 7. Матн - мазмунан кетма-кетлик характерига эга бўлган бир неча нисбий мустақил содда ёки қўшма гаплар йигиндиси Кўринадики, матн тушунчаси жуда кенг маънони қамраб олади. Тилшуносликда “матн” атамаси, асосан, бир- биридан фарқланувчи икки 8 1. Shaxsiy ma’lumot a. Ism-sharif (talab qilinadi) b. Murojaat manzillari: telefon, email, yashash joyi (talab qilinadi) c. Jins (majburiy emas) d. Millat (majburiy emas) e. Tug'ilgan sana (majburiy emas) 2. Qisqacha mazmun va/yoki professional maqsad (ixtiyoriy) a. Bir yoki ikki gap bilan qisqacha eng muhim jihatlarini sanab o'tish. “Ўзбек тилининг изоҳли луғути”да “матн” атамаси қуйидагича изоҳланади: Матн атамаси (арабча) елка, нутқнинг ёзувдаги ифодаси – (текст); Ёзувда ёки босма ҳолда шакллантирилган муаллифлик асари ёки ҳужжат. “Матн” сўзи (атамаси) тилшуносликда жуда кенг маънода қўлланади. Шунинг учун “матн” тушунчаси аниқлашда унга хос ҳамма белги- хусусиятларини ҳисобга олиш лозим бўлади: 1. Матн – бу, энг аввало, нутқ шакли. У оғзаки ёзма ҳолда ифода этилиши мумкин. 2. Матн – нарса, воқеа, ҳодисалар ҳақидаги маълумот, хабарлар йиғиндиси. 3. Матн – мазмуний ва шаклий тугалликка эга бўлган йирик синтактик қурилма. 4. Матн – бирор муаллифнинг нутқи. 5. Матн - нутк муаллифининг воқеликка бўлган турли муносабати. 6. Матн - таҳлил килиш учун тавсия этилган қулёзма, нашр қилинган асар ёки уларнинг фрагментлари. 7. Матн - мазмунан кетма-кетлик характерига эга бўлган бир неча нисбий мустақил содда ёки қўшма гаплар йигиндиси Кўринадики, матн тушунчаси жуда кенг маънони қамраб олади. Тилшуносликда “матн” атамаси, асосан, бир- биридан фарқланувчи икки 9 синтактик бирликни ифодалаш учун хизмат килади: бир маънода “матн” атамаси остида икки ёки бир неча нисбий мустақил гаплардан ташкил топган, тугалланган фикр англатувчи нутқ кўриниши тушунилса, иккинчи бир маънода бутун поэтик ёки прозаик асар, газета ёки журнал мақоласи, илмий доклад, реферат ёки монография каби ёзма нутқкўринишлари, баъзан бир бутун асарнинг боблари, бўлимлари, қисмлари ва уларни ташкил этувчи абзацлар маъноси англашилади. Демак, матн - лингвистикасининг, кўпинча, фарқланмаган ҳолда “матн” деб номланувчи икки объектини фарқлаш керак бўлади: 1. “Матн” кенг маънода бир бутун асар-макроматн деган сўз. 2. Матн-тор маънода суперсинтактик бутунлик. (сверх- фразовое единство)-микроматн демакдир. Матннинг бу икки кўриниши баъзан ҳажм жиҳатидан тенг келиб қолиши хам мумкин. Масалан, кичик ҳажмдаги қисқа ҳқкоя ёки шеър, газета мақолалари (об-ҳаво маълумоти, эълон каби) битта микроматн - суперсинтактик бутунликдан иборат бўлиши мумкин. Матн бўлиши учун компонентлар орасида семантик ва грамматик боғланиш бўлиши шарт. Матн таркибига кирувчи нисбий мустақил гаплар компонентлар мазмунан умумий бир мавзуни ифодалаш учун хизмат килади. Шу мавзу матн компонетлари ёрдамида ҳар томонлама ёритилади. Ана шу умумий мавзу матннинг мазмуний ядроси ҳисобланади. Бир мазмуний ядронинг яна бошка бир мазмуний ядро билан боғланиши - алоқага кириши билан макроматнлар ҳосил қилинади. Натижада асарнинг бир қисми ёки тўда бир асар яратилади. Бу асар - макроматн бир неча мазмуний ядролар, уларни реаллаштирувчи йирик синтактик бутунликлар, абзацлардан ташкил топади. Инсон алоҳида олинган сўзлар билан эмас, гаплар ва матн ёрдами- да фикр алмашади. Шунинг учун ҳам коммуникатив вазифа бажариш даражаси жиҳатдан матн биринчи ўринда туради. Матн тил бирликлари йигиндисининг ҳаракатдаги кўринишидир. 9 синтактик бирликни ифодалаш учун хизмат килади: бир маънода “матн” атамаси остида икки ёки бир неча нисбий мустақил гаплардан ташкил топган, тугалланган фикр англатувчи нутқ кўриниши тушунилса, иккинчи бир маънода бутун поэтик ёки прозаик асар, газета ёки журнал мақоласи, илмий доклад, реферат ёки монография каби ёзма нутқкўринишлари, баъзан бир бутун асарнинг боблари, бўлимлари, қисмлари ва уларни ташкил этувчи абзацлар маъноси англашилади. Демак, матн - лингвистикасининг, кўпинча, фарқланмаган ҳолда “матн” деб номланувчи икки объектини фарқлаш керак бўлади: 1. “Матн” кенг маънода бир бутун асар-макроматн деган сўз. 2. Матн-тор маънода суперсинтактик бутунлик. (сверх- фразовое единство)-микроматн демакдир. Матннинг бу икки кўриниши баъзан ҳажм жиҳатидан тенг келиб қолиши хам мумкин. Масалан, кичик ҳажмдаги қисқа ҳқкоя ёки шеър, газета мақолалари (об-ҳаво маълумоти, эълон каби) битта микроматн - суперсинтактик бутунликдан иборат бўлиши мумкин. Матн бўлиши учун компонентлар орасида семантик ва грамматик боғланиш бўлиши шарт. Матн таркибига кирувчи нисбий мустақил гаплар компонентлар мазмунан умумий бир мавзуни ифодалаш учун хизмат килади. Шу мавзу матн компонетлари ёрдамида ҳар томонлама ёритилади. Ана шу умумий мавзу матннинг мазмуний ядроси ҳисобланади. Бир мазмуний ядронинг яна бошка бир мазмуний ядро билан боғланиши - алоқага кириши билан макроматнлар ҳосил қилинади. Натижада асарнинг бир қисми ёки тўда бир асар яратилади. Бу асар - макроматн бир неча мазмуний ядролар, уларни реаллаштирувчи йирик синтактик бутунликлар, абзацлардан ташкил топади. Инсон алоҳида олинган сўзлар билан эмас, гаплар ва матн ёрдами- да фикр алмашади. Шунинг учун ҳам коммуникатив вазифа бажариш даражаси жиҳатдан матн биринчи ўринда туради. Матн тил бирликлари йигиндисининг ҳаракатдаги кўринишидир. 10 Матннинг энг кичик бирлиги гапдир. Матн назарияси гапнинг актуал бўлиниши муаммоси билан чамбарчас боғлиқдир. Матнда хам гапга хос актуал бўлиниш кўза тутилади. Матн темаси - нутқ предмети, матн ремаси эса теманинг нимадан иборат эканлигидир. Матннинг актуал бўлинишида гапирувчи ёки ёзувчининг стратегияси, мақсади муҳим роль ўйнайди. Демак, матн семантик-синтактик-стилистик бутунлик бўлиб, ўзига хос мураккаб структурага эга. Матн таркибига кирувчи компонентлар – бирликлар қуйидагилар: а) гan- содда ёки қўшма гаплар, уларнинг мураккаблашган кўринишлари; б) суперсинтактик бутунликлар; с) период — “зийнатли нутқ” ( Аристотель) . жараёни ижтимоий-маданий ўзгаришлар доирасида аҳоли турли табақалари орасида мутолаа маданиятини таркиб топтиришнинг янги шакл ва услубларини юзага чиқарди. 10 Матннинг энг кичик бирлиги гапдир. Матн назарияси гапнинг актуал бўлиниши муаммоси билан чамбарчас боғлиқдир. Матнда хам гапга хос актуал бўлиниш кўза тутилади. Матн темаси - нутқ предмети, матн ремаси эса теманинг нимадан иборат эканлигидир. Матннинг актуал бўлинишида гапирувчи ёки ёзувчининг стратегияси, мақсади муҳим роль ўйнайди. Демак, матн семантик-синтактик-стилистик бутунлик бўлиб, ўзига хос мураккаб структурага эга. Матн таркибига кирувчи компонентлар – бирликлар қуйидагилар: а) гan- содда ёки қўшма гаплар, уларнинг мураккаблашган кўринишлари; б) суперсинтактик бутунликлар; с) период — “зийнатли нутқ” ( Аристотель) . жараёни ижтимоий-маданий ўзгаришлар доирасида аҳоли турли табақалари орасида мутолаа маданиятини таркиб топтиришнинг янги шакл ва услубларини юзага чиқарди.