Mavzu: “Matn va uslub munosabati”
Reja:
1. Matn va uslub tushunchasi
2. Matnning nutq uslublarida o’ziga xosligi
3. Nutq uslublarining lisoniy va semantik
tahlili.
Tayanch so’z va iboralar:
uslub,
qolip,
aniqlik,
vazifaviy
uslub,,
mantiqiylik, izchillik, ob’yektivlik, qisqalik,
me’yor, nutq uslublari
Matn- (lotincha: “textus”- birikma) ma’lum moddiy
tashuvchiga bog’langan inson fikri.
Matn –har tomonlama mukammal holga keltirilgan
yozma nutq mahsulidir.
(I.R. Galperin)
Matn- Ichki bog’lanishli bo’lgan, muloqot maqsadida
o’zaro mazmunan birikkan gaplardan tashkil topgan
nutqning har qanday parchasidir.
(Fransuz tilshunosi R. Bart)
Stilistika bu yunoncha “stylos”-yozuv, xat tayoqchasi
degan ma’noni bildiradi. Uslubiyat- tilshunoslikning til
uslublarini o’rganuvchi, tadqiq etuvchi tarmog’i.
Uslub- tilning inson faoliyatining muayyan sohasi
bilan bog’liq vazifalariga ko’ra ajratilishi. Kishilar
faoliyatining barcha sohalarida aloqa qilish
jarayonida tildagi leksik, frazeologik, fonetik va
Grammatik vositalarni tanlash va ishlatishda bir-
biridan ma’lum darajada farqlanadi.
O’zbek tili uslublarini vazifaviy jihatdan tasnif
qilish ikki omilga- til va tildan tashqarida bo’lgan
omillarga tayanadi.
Bu uslublarning N.A.Baskakov, A. Sulaymonov,
G’.Abdurahmonovlar tomonidan tavsiya etilgan
variantlarimavjud bo’lib, ularda asosan beshta:
So’zlashuv, ommabop, ilmiy, rasmiy, badiiy
uslublar e’tirof etildi.
Rasmiy uslub:
hozirgi o’zbek tilining davlat ma’muriy,
huquqiy muassasalarida, rasmiy
diplomatik munosabatlarida namoyom
bo’ladigan ko’rinishidir. Qonun matnlari,
farmon va farmoyishlar, buyruqlar, xullas,
barcha rasmiy ish qog’ozlari rasmiy
uslubda shakllanadi.
Aniqlik:
rasmiy uslubda shakllangan matnlarda
noaniqlikka, izohtalab o’rinlarga yo’l
qo’yilmasligi lozim. Fikr sodda, aniq va
tushunarli tilda bayon etilishi kerak. Turli xil
ko’chma ma’noli leksemalar, ibora va
qochirimlardan holi tarzda bayon etiladi.
Qolip:
fikr, mulohaza, bayon ,asosan, bir qolipda ifodalanadi.Ariza, qaror,
bildirishnoma, ma’lumotnoma, shartnoma kabi turli xil rasmiy hujjatlarning
har birining o’ziga xos bayon etish qolipi bo’ladi. Ayni paytda ularning har
birining alohida so’z va turg’un birikmalari ham mavjud bo’ladi. Masalan,
ma’muriy javobgarlik, fuqarolik holati, jamoat kafilligi, surishtiruv va
boshqalar.
Rasmiy uslubning o’ziga xosligi:
Jargonlar, oddiy so’zlashuvga xos so’zlar, emotsional
ekspressiv bo’yoqqa ega so’zlar qo’llanmaydi, shu jihati
bilan boshqa uslublardan farqlanadi. Rasmiy uslubning
Grammatik me’yori ham alohida xususiyatga ega.
Masalan, ot so’z turkumidagi so’zlar ko’p qo’llanadi.
Gapning kesimi ko’pincha hozirgi zamonning majhul
nisbat shaklida bo’ladi.
Ilmiy uslub:
ilmiy asar uslubidir. Til birliklarining fan
sohasida, ilmiy bayon jarayonida ishlatilishi
mazkur uslubning shakllanishiga asos bo’ladi.
Ilmiy uslubning janr xususiyatlari keng.
Monografiya, darslik, o’quv
qo’llanmasi,dastur, ma’ruza, taqriz, referat
singari shakllari mavjud.
Ilmiy uslubning o’ziga xosligi:
1. Aniqlik
2. Haqqoniylik
3. Qisqalik (asosan, soda yoyiq gaplar)
4. Mantiqiy izchillik (so’z, gap va abzaslar
o’zaro mantiqiy bog’langan bo’ladi.)
Ommabop (Pubtitsistik) uslub:
o’zbek tilshunosligida T. Qurbonov
tomonidan monografik yo’nalishda
o’rganilgan. Bu uslub imkoniyatlarining
kengligi, lingvistik va ekstralingvistik- tildan
tashqaridagi omillarning mustahkam
aloqadorligida kuzatamiz.
