Mavzu: “Matn va uslub munosabati” Reja: 1. Matn va uslub tushunchasi 2. Matnning nutq uslublarida o’ziga xosligi 3. Nutq uslublarining lisoniy va semantik tahlili. Tayanch so’z va iboralar: uslub, qolip, aniqlik, vazifaviy uslub,, mantiqiylik, izchillik, ob’yektivlik, qisqalik, me’yor, nutq uslublari Matn- (lotincha: “textus”- birikma) ma’lum moddiy tashuvchiga bog’langan inson fikri. Matn –har tomonlama mukammal holga keltirilgan yozma nutq mahsulidir. (I.R. Galperin) Matn- Ichki bog’lanishli bo’lgan, muloqot maqsadida o’zaro mazmunan birikkan gaplardan tashkil topgan nutqning har qanday parchasidir. (Fransuz tilshunosi R. Bart) Stilistika bu yunoncha “stylos”-yozuv, xat tayoqchasi degan ma’noni bildiradi. Uslubiyat- tilshunoslikning til uslublarini o’rganuvchi, tadqiq etuvchi tarmog’i. Uslub- tilning inson faoliyatining muayyan sohasi bilan bog’liq vazifalariga ko’ra ajratilishi. Kishilar faoliyatining barcha sohalarida aloqa qilish jarayonida tildagi leksik, frazeologik, fonetik va Grammatik vositalarni tanlash va ishlatishda bir- biridan ma’lum darajada farqlanadi. O’zbek tili uslublarini vazifaviy jihatdan tasnif qilish ikki omilga- til va tildan tashqarida bo’lgan omillarga tayanadi. Bu uslublarning N.A.Baskakov, A. Sulaymonov, G’.Abdurahmonovlar tomonidan tavsiya etilgan variantlarimavjud bo’lib, ularda asosan beshta: So’zlashuv, ommabop, ilmiy, rasmiy, badiiy uslublar e’tirof etildi. Rasmiy uslub: hozirgi o’zbek tilining davlat ma’muriy, huquqiy muassasalarida, rasmiy diplomatik munosabatlarida namoyom bo’ladigan ko’rinishidir. Qonun matnlari, farmon va farmoyishlar, buyruqlar, xullas, barcha rasmiy ish qog’ozlari rasmiy uslubda shakllanadi. Aniqlik: rasmiy uslubda shakllangan matnlarda noaniqlikka, izohtalab o’rinlarga yo’l qo’yilmasligi lozim. Fikr sodda, aniq va tushunarli tilda bayon etilishi kerak. Turli xil ko’chma ma’noli leksemalar, ibora va qochirimlardan holi tarzda bayon etiladi. Qolip: fikr, mulohaza, bayon ,asosan, bir qolipda ifodalanadi.Ariza, qaror, bildirishnoma, ma’lumotnoma, shartnoma kabi turli xil rasmiy hujjatlarning har birining o’ziga xos bayon etish qolipi bo’ladi. Ayni paytda ularning har birining alohida so’z va turg’un birikmalari ham mavjud bo’ladi. Masalan, ma’muriy javobgarlik, fuqarolik holati, jamoat kafilligi, surishtiruv va boshqalar. Rasmiy uslubning o’ziga xosligi: Jargonlar, oddiy so’zlashuvga xos so’zlar, emotsional ekspressiv bo’yoqqa ega so’zlar qo’llanmaydi, shu jihati bilan boshqa uslublardan farqlanadi. Rasmiy uslubning Grammatik me’yori ham alohida xususiyatga ega. Masalan, ot so’z turkumidagi so’zlar ko’p qo’llanadi. Gapning kesimi ko’pincha hozirgi zamonning majhul nisbat shaklida bo’ladi. Ilmiy uslub: ilmiy asar uslubidir. Til birliklarining fan sohasida, ilmiy bayon jarayonida ishlatilishi mazkur uslubning shakllanishiga asos bo’ladi. Ilmiy uslubning janr xususiyatlari keng. Monografiya, darslik, o’quv qo’llanmasi,dastur, ma’ruza, taqriz, referat singari shakllari mavjud. Ilmiy uslubning o’ziga xosligi: 1. Aniqlik 2. Haqqoniylik 3. Qisqalik (asosan, soda yoyiq gaplar) 4. Mantiqiy izchillik (so’z, gap va abzaslar o’zaro mantiqiy bog’langan bo’ladi.) Ommabop (Pubtitsistik) uslub: o’zbek tilshunosligida T. Qurbonov tomonidan monografik yo’nalishda o’rganilgan. Bu uslub imkoniyatlarining kengligi, lingvistik va ekstralingvistik- tildan tashqaridagi omillarning mustahkam aloqadorligida kuzatamiz. Ommabop uslubning o’ziga xosligi: 1. oraliq uslub sanaladi. 2. olam voqealaridan xabar qilish vazifasini bajaradi. 3. tilning yangi so’zlar va iboralar hisobiga boyib borishiga ko’maklashadi. 4. barcha uslublar bilan yonma-yon tura oladi Badiiy uslub: Til materialini qamrab olish imkoniyati keng,tilda mavjud bo’lgan barcha lingvistik birliklar, boshqa uslublarga xos bo’lgan lisoniy elementlar ham qo’llanaveradi. Shu bilan birga tarixiy va arxaik so’zlar,ma’no ko’chim turlaridan foydalaniladi. So’zlashuv uslub: Kishining kundalik rasmiy, norasmiy, erkin muloqoti doirasida til birliklarining o’ziga xos tarzda amal qilishidir. Nutq jarayonida til va tildan tashqari omillarning uyg’un bo’lishida ko’rinadi. Bu uslubda ohang – intonatsiyaning ahamiyati kattadir. So’zlashuv uslubning o’ziga xosligi: bu uslubda ikki atlam alohida ajralib turadi: 1. Kundalik turmush muomalasida faol qo’llanadigan, ijtimoiy hayot va uy- ro’zg’or yumushlari bilan bog’liq. 2. Og’zaki nutqda ekspressiv bo’yoqqa ega so’zlar. Ular neytral leksika bilan sinonimlik hosil qiladi. Masalan, kichkina- bolagina, yiqildi- quladi, og’zi ochiq- yi’g’loqi kabi. Nazorat savollari: 1. Matn nima? 2. Matnga kimlar qanday ta’rif bergan? 3. Uslub nima? 4. Nutq uslublari qanday tushuncha? 5. Nutq uslublarining o’ziga xosligi nimada? Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. M. Qurbonova Matn tilshunosligi, T., “Universitet”, 2014 2. M. Yo’ldoshev Badiiy matnning lisoniy tahlili. T. A.Navoiy nomidagi nashriyot, 2010 3. D. Xudoyberganova Matnning antroposentrik tadqiqi, T.,“Fan”, 2013