MAVZU: MATN VA USLUBIYAT 1. So’zlashuv uslubiga xos matnlarning o’ziga xosligi. 2. Ilmiy va ommabop uslubga xos matnlar haqida ma’lumot. 3. Badiiy uslubga xos matnlar. 4. Rasmiy uslubga xos matnlar haqida ma’lumot. Tayanch tushunchalar: Uslub, qolip, aniqlik, grammatik me’yor Vazifaviy uslub, rasmiy uslub Izchillik, umumxalq tili, poetik nutq Ekstralingvi stik omil, mantiqiylik O‘zbek tili uslublarini tasnif qilish ikki omilga — til va tildan tashqarida bo‘lgan omillarga tayanadi. Bu uslublarning N.A.Baskakov, A.Sulaymonov, A.Shomaqsudov, G’.Abdurahmonov, B.O‘rinboyev, S.Muhamedovlar tomonidan tavsiya etilgan variantlari bo’lib, ularda, asosan, beshta: so’zlashuv, ommabop, ilmiy, rasmiy, badiiy uslublar e’tirof etilgan. So’zlashuv ulubi kishilarning kundalik rasmiy, norasmiy, erkin muomalalari doirasida til birliklarining o’ziga xos tarzda amal qilishidir. Uni ma’lum ma’noda tildagi boshqa uslublarga qarshi qo’yish mumkin. Bu uslubning o’ziga xos xususiyati nutq jarayonida til va tildan tashqari omillarning uyg’un bo’lishida ko’rinadi. So’zlashuv uslubida nutq elliptik xarakterda bo’ladi. Lekin shunday holatda ham tinglovchiga tushunarli bo’ladi. Chunki u oldin aytilgan fikrning mantiqiy davomi bo’ladi. Ikkinchidan, so’zlashuv nutqida til birliklarining ekspressivlik imkoniyatlarini keng namoyish qiladi. Uchinchidan, bu uslubda ohang (intonatsiya)ning o’rni kattadir. Nutqda tovushlarning uyg’unlashuvi, bir tovush o’rnida ikkinchisining talaffuz qilinishi, tovushlarning o’rin almashuvi, tovush orttirilishi, tushirib qoldirilishi kabi fonetik hodisalar, avvalo, so’zlashuv uslubida namoyon bo’ladi. So’zlashuv uslubi leksikasida ikki qatlam alohida ajralib turadi. Birinchi qatlam kundalik turmush muomalasida faol qo’llaniladigan ijtimoiy hayot va uy-ro’zg’or yumushlari bilan bog’liq. Ikkinchi qatlam og’zaki nutqda ekspressiv bo’yoqqa ega bo’lgan so’zlar: kichkina (bolagina), yiqildi(quladi), buzoq (ish bilmas, galvars), og’zi ochiq (yig’loqi). Ilmiy uslub ilmiy asarlar uslubidir. Til birliklarining fan sohasida, ilmiy bayon jarayonida ishlatilishi mazkur uslubning shakllanishiga asos bo’ladi. Ilmiy uslubning janr xususiyatlari juda keng. Monografiya, darslik, o’quv qo’llanmasi, o’quv-metodik qo’llanma, dastur, ma’ruza, taqriz, referat singarilar ana shu janr ko’rinishlari hisoblanadi. Ilmiy uslubning fonetik jihatdan boshqa uslublardan farq qiladigan jihati yo’q. leksikasidagi farq esa sohaviy atamalarning ko’pligi hisoblanadi. So’zlarni ko’chma ma’noda qo’llash, tasviriy vositalardan foydalanish bu uslubga xos xususiyat sanalmaydi. Ilmiy uslubga xos xususiyatlar: 1. Aniqlik. Har qanday bayon, xulosa, shubhasiz, aniqlikni talab etadi. Terminlarni qo’llash bu uslubning asosiy xususiyatidir. 2. Obyektivlik. Ilmiy adabiyotlarda bu uslub dorasida til materiali fikrning haqqoniyligi, obyektivlikk xizmat qilishi lozimligi uqtiriladi. 3. Mantiqiy izchillik ilmiy bayon uslubining o’ziga xos xususiyatidir. Matnda so’zlar, gaplar, abzaslar mantiqan bog’langan bo’lishi lozim. 4. Qisqalik. Bu xususiyat aynan ilmiy bayonga xos xususiyatdir. Shuning uchun tilning tasviriy imkoniyatlaridan deyarli foydalanilmaydi. Ommabop uslub o’zbek tilshunosligida filologiya fanlari nomzodi T.Qurbonov tomonidan monografik yo’nalishda o’rganilgan. Ommabop uslub imkoniyatlarining kengligi lingvistik va ekstralingvistik(paralingvistik) tildan tashqaridagi omillarni mustahkam aloqadorlikda kuzatamiz. Bu uslubda yozilgan asarlarning mohiyatan hozirjavobligi, axborot va targ’ibot-tashviqot xarakterida bo’lishi va ommani dunyo yoki mamlakatimiz yangiliklaridan boxabar qilishi natijasida yuzaga keladigan novatorlik unda tabiiy ravishda siyosiy terminologiyaning qo’llanishiga sabab bo’ladi. Ommabop uslub tilning yangi so’z va iboralar bilan boyib borishiga ko’maklashadi. Bu uslubda shakllangan matnlar obrazliligi, ta’sirchanligi, tasviriy vositalarning mahsuldor qo’llanishi bilan badiiy uslubga yaqinlashsa, dialektizmlar, istorizmlar, argo va jargonlar qo’llnilmasligi bilan undan uzoqlashadi. Ifodaning aniqligi va publitsistik janrlarga xoslangan hamda ijtimoiy, siyosiy terminologiyaning qo’llanishi bilan ilmiy uslubga o’xshaydi. Badiiy uslub o’zbek tili vazifaviy uslublari orasida o’ziga xos mavqega ega bo’lib, ayni paytda o’zining alohida me’yorlariga ham ega. Til materialini qamrab olish kengligi, umumxalq tilida mavjud bo’lgan barcha lingvistik birliklarning, boshqa vazifaviy uslublarga xos bo’lgan elementlarning ham ishlatilaverishi va ularning muhim bir vazifani bajarishga xizmat qilishi badiiy uslubning asosiy xususiyati sanaladi. Shuningdek, badiiy uslubda, xususan, poetik nutqda hozirgi adabiy orfografik me’yor talablariga muvofiq kelmaydigan so’zlar ham ishlatilaveradi. Rasmiy uslub hozirgi o’zbek tilining davlat ma’muriy, huquqiy muassasalarida, rasmiy diplomatik munosabatlarida namoyon bo’ladigan ko’rinishidir. Qonun matnlari, farmonlar, farmoyishlar, buyruqlar, xullas, barcha rasmiy ish qog’ozlari ana shu uslubda rivojlanadi. Bu uslubning o’z me’yorlari mavjud. Jumladan, aniqlik. Ushbu uslubda shakllangan matnlarda noaniqlikka, izohtalab o’rinlarga yo’l qo’yilmasligi lozim. Fikr va mazmun sodda, aniq, tushunarli tilda bayon qilinishi kerak. Qolip. Fikr, mulohaza, bayon,asosan, bir qolipda ifodalanadi. Ariza, qaror, bildirishnoma, ma’lumotnoma, ishonchnoma, shartnoma, tabriknoma singari turli xarakterdagi rasmiy hujjatlarning har birining o’ziga xos bayon etish qolipi bo’ladi. Ayni paytda, ularning har birining alohida so’z va turg’un birikmalari ham mavjud bo’ladi. Masalan, ma’muriy javobgarlik, fuqarolik holati, aybdor, gumondor, jabrlanuvchi, guvoh, jamoat kafilligi va boshqalar. Xulosa. Matnshunoslik va uslubiyat o’zaro bir-biriga bog’liq sohalar hisoblanadi. Qo’limizga har qanday matnni olar ekanmiz, ishni, avvalo, matnning qaysi uslubda ekanligini aniqlashdan boshlaymiz. Nutqimizda uslublarni bayon etish ham matn orqali amalga oshiriladi. Har qanday matn o’zida ma’lum bir uslubni namoyon etadi. Badiiy asarlarda barcha uslublarning qorishiq holda kelishini ham uchratishimiz mumkin. Nazorat savollari: 1. Matn va uslub bog’liqligi deganda nimani tushunasiz? 2. Qolip, aniqlik terminlariga izoh bering. 3. Rasmiy uslubning sintaktik alomatlari qanday? 4. Badiiy uslubning o’ziga xos jihatlarini sanab bering. 5. Ilmiy uslubning boshqa uslublardan qanday farqli jihatlari mavjud? Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. Yo’ldoshev.M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari. T., 2007. 2. Mamajonov.A. Tekst lingvistikasi.— T.,1989. 3. Shomaqsudov.A., Rasulov.I. va boshq. O’zbek tili stilistikasi.— T.: “O’qituvchi”, 1983. 4. Yo’ldoshev.M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. T.:Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010.