Mustaqil ish Mavzu: Matnda kogeziya (matnlararo ichki bog‘liqlik) Reja: 1.Matn haqida ma'lumot. 2 Kogeziya nima? 3. Matnda kogeziyaning o‘rni va uslubiy xususiyatlari 4. Kogeziyaning qo’llanishiga doir jihatlar. 5. Xulosa 6. Topshiriqlar 7.Nazorat savollari 8.Foydanilgan adabiyotlar Tayanch tushunchalar: matn, informativlik, bo‘linuvchanlik, kogeziya, ritmik kogeziya, grammatik kogeziya, leksik kogeziya, informativlik, hissiyifoda, kontenium, avtosemantiklik, retrospeksiya, prospeksiya, modallik, integratsiyalanganlik, vatugallik nutq, umuman, nutq parchasi; tekst. Javoblar: 1.Matn” (tekst) atamasiga lug‘atlarda quyidagicha ta’rif berilgan: 1. “Yonma-yon harflar, yozuv orqali aks ettirilgan.“ Tekst ( lot . textus – to‘qima, aloqa so‘zid a n ) – tekst . Qo‘lyozma yoki nashr etilgan asarlarning muallifning asl so‘zi”. Ko‘rinadiki , bu ikki ta'rifda ham “ matn ” ( tekst )ning asosiy xususiyatlari ochib berilmagan . Matn nutqning yirik ko‘rinishi bo‘lib , vazifasi tugal nutqiy butunlik sanaladi. Matnning murakkabligi va hajmi, kommunikativ vazifasi, muayyan janr talablariga mosligi va matn qismlarining xarakteri singari masalalar keyingi 20-30 yildan buyon o‘zbek tilshunoslarining ham diqqat e ’tiborida bo‘lib kelmoqda. O‘z vaqtida akademik A.N.Kononov murakkab fikrni ifodalashda yakka gapning o‘zi kifoya qilmaydi, uni boshqa gaplar qurshovida tekshirish lozim, degan fikrni olg‘a surgan edi. Keyinchalik o‘zbek tili sintaksisiga bag‘ishlangan tadqiqotlarda gapdan yirik birliklarni ifodalovchi “murakkab sintaktik butunlik”, “diskurs”, “mikromatn”, “makromatn” singari atamalar qo‘llaniladigan bo‘ldi. Butunittifoq turkiyshunoslar anjumanida (Toshkent, 1980) akad. G‘.Abdurahmonov “Matn nazariyasi” mavzusida ma’ruza qilgan e di. Ana shu ma’ruzada ta`kidlashicha, ma’lum bir matn tushunishida faollashadigan sintaktik munosabatlar mazmuniy munosabatlar bilan uyg‘unlashib, o‘ziga xos sintaktik-semantik xususiyat kasb etadi. Ana shu sababli matn mazmun va shakl uyg‘unligiga ega bo‘lgan lisoniy qurilma bo‘lib, uning qismlari (komponentlari)ga ham ma’lum miqdorda sintaktik va mazmuniy jihatdan mustaqillik belgilari xarakterlidir 1 . Ma’lumki, matnni muayyan belgi-xususiyatlarga ega bo‘lgan statik (turg‘un) obyekt sifatida tadqiq etish uni boshqa aspektlarda o‘rganishga aslo monelik qilmaydi. Matnning lisoniy tabiati, uning tushunilishi, asosiy kategoriyalari matn tilshunosligi fani uchun qanchalik muhim ahamiyatga ega bo‘lsa, matn generatsiyasi, matnning yaratilish jarayoni kabi masalalar ham bu fan uchun shunchalik muhim ahamiyat kasb etadi.. Nutq generatsiyasi nuqtai nazaridan matn statik hodisa emas, balki dinamik hodisa hisoblanadi. Matnning qo‘lyozma varianti ustida ishlash yoki asarni qayta nashrga tayyorlash jarayonida yozuvchi (matn ijodkori) tomonidan butun matnga yoki uning muayyan qismlariga ma’lum o‘zgarishlar kiritiladi. Bunday o‘zgarishlar natijasida butun matnning yoki uning biror qismining o‘ziga xos qo‘shimcha nusxalari, variantlari yuzaga keladi. Matnning qo‘shimcha nusxasi yoki varianti deyilganda, mazkur matnda tasvirlangan voqea- hodisalarning boshqa voqea- hodisalar bilan almashuvii emas, balki o‘sha voqea- hodisalarni tasvirlovchi vositalarning boshqa ifoda vositalari bilan almashinuvi ko‘zda tutiladi. Masalaga ana shu nuqtai nazardan qaraganda, I.Qo‘chqortoyev va H.Nizomxonovlarning “Badiiy asarning tekstual variantlari – lingvostilistik tadqiqot obyektlaridan biri” nomli ilmiy maqolasi o‘zbek matnshunosligida alohida o‘rin tutadi 2 . Keyinchalik R.Qo‘chqortoyeva, H.Nizomxonov, M.Aminova kabi olimlar Abdulla Qahhor, Oybek, Hamza kabi ijodkorlarning qo‘lyozma matnlar ustida ishlash mahoratini maxsus tadqiq etdilar 3 . Bunday muammo o‘z vaqtida A.Shomaqsudov (1971), Q.Samadov (1967, 1981), I.Qo‘chqortoyev (1976) kabi olimlarning ishlarida ham o‘rganilgan edi. Adabiyotshunos olim S.Meliyev s he’riy matnlarda so‘zning badiiy 1 Бу ҳақда қаранг: Ш Всесоюзная тюркологическая конференция // Сов.тюркология. 1981. № 1. – С. 93; Р асулов И. Мураккаб синтактик бу тунлик // Ўзбек тили ва адабиёти. 1983. № 1. – Б. 22-26. 2 Қўчқoртoeв И.,НизoмxoнoвҲ. Бaдиий aсaрнинг тeкст уа л вaриaнтлaри – лингвoсти-листик тaдқиқoт oб ъ eктлaридaн бири//Ўзбeк тили вa aдaбиёти, 1983 . № 6 . Б. 15-19 . 3 Бу ҳақда қаранг: Кучкартаева Р. Работа А.Каххара над языком своих произведений. АКД. – Ташкент, 1980. – 24 с.; Низамханов Х. Выбор слова как проблема литературно- стили стической обработки текста (на материале замен синонимических средств лексики в романе Айбека «Навои»). АКД. – Ташкент, 1986. – 21 с. 2.KOGEZIYA (lotincha cohaesus — yopishgan, birikkan) — matn ichidagi leksemalarning o‘zaro grammatik, ritmik, leksik bog‘lanishi. I.R.Galperin matnning ma’lumot berish, bo‘linuvchanlik, kogeziya (aloqalar sistemasi), kontinium(vaqt va makon izchilligi), qismlar avtosemantiyasi, retrospeksiya vaprospeksiya, modallik, yaxlitlik va tugallanganlik kabi sakkiz kategoriyasi mavjudligi haqida ma’lumot beradi. Masalan, Yaxshidir achchiq haqiqat, Lek shirin yolg‘on yomon Yuqorida Erkin Vohidov qalamiga mansub badiiy jumlada birinchi satri leksik kogeziya, ikkinchi satri grammatik kogeziya orqali bog'langan. Qanday o‘g‘il bo‘ldim??? Bir paqir suv keltirmagan bo‘lsam... ( Mirtemir) Yuqorida Mirtemir qalamiga mansub she'rda har ikkala satrda ham ritmik kogeziya ishtirok etgan. 3-4. Kogeziyaning qo’llanishiga doir jihatlar xulosasi. Xulosa o‘rnida shu aytib o‘tish joizki, matndagi kogeziya bu matndagi ichki bog‘liqlik hisoblanib, u vazifaviy xususiyatlariga qarab farqlanadi. Masalan, ritmik kogeziyada ohangdoshlik kuchli bo‘lib, u asosan she'riy nutqda, ayrim hollarda nasriy nutda ko‘pincha saj holatida namoyon bo‘ladi. Og‘zaki shaklda esa yuzaga chiqishi juda ko‘p. Chunki bu holatda semiotik belgilar bilan birga ifodalanadi. — Borasan — ??? — Borasan dedim, borasan — Xo‘p — Sen yaxshi...bo‘ladigan bola Bu badiiy asardagi sopzlashuv uslubi, ko'rib turganingizdek ritmik kogeziya. Badiiy matnlarda esa kogeziya komponentlarining barcha turi ishtirok etishi mumkin. Qiziq tomoni shundaki nasriy matnlar she'riy kabi boshqa- boshqa satrlarga yozilishi mumkin. Bu ko'pincha jahon adabiyotida uchraydi. Chunki fikr yangilanadi. "Men agar yana bir marta yashaganimda hayotda ko‘proq xato qilishga urinardim, mukammal bo‘lishga intilmasdim. Telbaroq bo‘lishni odat qilardim. O‘zimni doim jiddiy tutmasdim. O‘ta sarishta bo‘lmasdim. Xavf-u xatarlardan cho‘chimas edim. Ko‘proq sayohat qilardim. Kun botishini ko‘proq kuzatardim. Tog‘larga ko‘proq chiqardim. Ko‘proq daryolarda suzardim. Hech qachon bormagan joylarimda bo‘lardim. Dukkaklilarni kamroq, muzqaymoqlarni ko‘proq yerdim. Tasavvuriy muammolardan ko‘ra, ko‘proq haqqoniy muammolarga duch bo‘lishga urinardim. Chunki men butun hayotimning har bir daqiqasida aql va samara bilan yashashga harakat qildim. Albatta, umrimda quvonchli damlarim bo‘ldi. Ammo agar boshqatdan yashay olganimda faqat xursandchilikni odat qilardim. Agar siz hayotning mazmunini bilmasangiz, fursatni boy bermang! Afsuski, men bir umr hech qachon hech qayerga termometrsiz, termosda issiq suvsiz, soyabonsiz, parashyutsiz bormadim. Agar yana bir marta yashaganimda -- yengil kiyimlarda sayohat qilardim, erta bahordan to kech kuzgacha oyoqyalang yurardim. Ko‘proq aravalarga minardim, tong otishini tomosha qilardim, bolalar bilan ko‘proq o‘ynardim. Agar umrim oldinda bo‘lganidami-- Lekin men endi 85 yoshdaman, qazoyim yaqinligini bilaman..." Xorxe Luis Borxes, argentinalik yozuvchi Topshiriqlar: 1-topshiriq. 1.1 Berilgan matn tarkibidagi kogeziya komponentlarini aniqlang. 1.2 Berilgan matn tarkibidagi ichki bog‘liqlik qanday shakllarda namoyon bo‘lgani izohlang. Matn Bir necha kun tushkun kayfiyatda yurdim. Huddi hayot menga beshavqatlik qilayotganday... Shifoni ijtimoiy tarmoqlardan qidirib, har xil videolar ko‘rdim. Ammo qimmatli vaqtim zoye ketdi. Qalbim yana afsusga to‘ldi... Ammo bugundan bu stress meni tark etdi. Hamma narsa o‘tkinchi... Inson hayotida ba'zida tushunarsiz vaziyatlar bo‘lib turadi. Sopng hammasi izga tushadi... Faqat sabr kerak... Xullas, mashhur " Shamollarda qolgan hislarim" asaridagi Skarletning nutqi: " Bugun kech bo‘ldi. Ertga siqilarman". Bu gaplarni Skarlet yagona farzandidan ayrilib, eri tashlab ketayotgan paytda aytgan. Vaqtlar o‘tib uning turmush o'rtog'i Red Batler oilasini tiklagan va yana farzandli bo‘lishgan. Tangri buyurganidan o‘zgasi bo‘lmas... Yaxshi narsalarni o‘ylang... ( Bonu Siddiqzoda) 2-topshiriq 2.1 Berilgan matn tarkibidagi grammatik bog‘lanishlar ( kogeziya) sonini aniqlang. 2.2 Berilgan badiiy matn tarkibidagi ritmik bog‘lanishlarni izohlang. *** Osima, uchrashsak tunning yarmida, Zinhor uyalmasin bizdan zarbadan. Zulfing gajagiga yalpiz tashlangan, Yorab, bu ne savdo, Yorab, bu ne gʻavgʻo, Seni sevmoqdaman Ming bor qaytadan. Xayolim yoʻllari qoldi choʻzilib, Endi qulamaydi yerga yuztuban. Shafaqning koʻksidan olovlar uzib, Yorab, bu ne savdo, Yorab, bu ne gʻavgʻo, Seni sevmoqdaman Ming bor qaytadan. Kunlar girdobida aylana boshlar, Gulladi, sargʻaydi ne bogʻu chaman. Atirgul bargidan yopinchiq ushlab, Yorab, bu ne savdo, Yorab, bu ne gʻavgʻo, Seni sevmoqdaman Ming bor qaytadan. Koʻngil qoraysa gar, dunyo begona, Shabnam nami kabi sira oʻchmas gʻam. Oydan taralmoqda zaʼfar tarona, Yorab, bu ne savdo, Yorab, bu ne gʻavgʻo, Seni sevmoqdaman Ming bor qaytadan. Osima, uchrashsak tunning yarmida, Bilsang, vujudimda oʻchayapti sham. Mayli, oʻn asrlar oʻtsin kamida, Yorab, bu ne savdo, Yorab, bu ne gʻavgʻo, Seni sevmoqdaman Ming bor qaytadan. Abduvali QUTBIDDIN 3-topshiriq. 3.1 Berilgan badiiy matn tarkibidagi leksik bog‘liqlik ( kogeziya) bor o'rinlarni belgilang. 3.2 Berilgan badiiy matn tarkibida ritmik bog‘liqlik ( kogeziya) o'rinlarini belgilang. *** Avvalo,so'z ko'ngil qulfining bir kalitidir.Baayni har birimizning ko'nglimiz tubida yashiringan zanjirband tuyg'ular sandig'i bor.Uni Yaratgandan bo'lak biror kimsa bilmaydi.Uni qulflab ko'ngil jariga uloqtirgan balki Tangrining o'zidir,qaydam.Xudoning bergan umricha yashab,ana o'sha sandiqni ichida nima borligini bilish,his qilish kimlargadir nasib,kimlargadir aksi.Vaholanki,taqdir bizlarga turli jabhalarda turlicha kalitlar taqdim etadi hamda tuhfa etadi.Insonlarga shu kalitlardan mosini topib,qalb qa'rida joylashgan o'sha sirli sandiqni ochishlik farz menimcha.Namanganlik shoira,davlat mukofoti sohibasi Nigora Muhammad ana shu sandiq eshigini ocha olgan ijodkorlardan biri.Uning qalb sandig'i kaliti esa - so'z demak.Shoiramizning she'rlari turlicha,bir o'rinda g'amli,bir o'rinda umid uyg'otuvchi ohangdor.Aynan Nigora Muhammadning ijodiga beriladigan bahoni birgina "O'TINCH" she'ri bilan misol keltirsa bo'ladi.Ya'ni shu kichik she'rning o'zi uni naqadar iste'dodli ekanini anglatadi.So'zlarida hayotiylik,haqqoniylik birinchi o'rinda turadi.Oddiy va samimiy o'zbek oilasining farzandi ekani,shu yoshga (osmondan tushib qolmagandek)yetguncha ozmi-ko'pmi,hayotning mashaqqatlarini,past-u balandlarini ko'rishga ham ulgurganini aytayotgandek go'yo.Eng muhimi har bir so'zida tabiiylik bor.Soxtalik va yasamalikdan holi.Ba'zi ijtimoiy she'rlarida tobora odamizotga yetishmay borayotgan sifatlarni ham ochiqchasiga qalamga olgan.Dadil,shu o'rinda o'ta mulohazali har bir so'zning asl ma'nosigacha e'tibor beradigan haqiqiy so'z fidoyisi.Men bu so'zlarni yozarkanman,maqtovni bir me'yorda ushlashga harakat qilyapman ochig'i.Albatta xolis fikr bildirish qiyin;ayniqsa,muxlis va muxlisalar uchun.Shu o'rinda shoiramizning she'rlaridan misol keltirib,uni tahlil qilib,nechog'lik so'z ustasi ekanligini aytishim shart emas menimcha.Chunki so'z kaliti bilan o'z ko'ngil qulfini ocha olgan inson,turgan gap-ki,o'zgalar ko'ngil sandig'iga ham kun kelib yo'l topa oladi.Shunday ekan ijoddagi ustozim va maslakdoshimga va uning yaqinlariga Allohdan ofiyat so'rayman hamda har bir ne'matini ziyodasi bilan berishi uchun duodaman. Omin va Robbul Olamin. (Mahmud Turg'un.) Nazorat uchun savollar: 1 Matn haqida umumiy tushunchalar qanday? 2.Kogeziya nima? 3.Kogeziyaning qanday turlari bor? 4.Ritmik kogeziya ko‘picha qanday shaklda namoyon bo‘ladi? 5.Grammatik kogeziya qanday ko‘rinishda yuzaga chiqadi? 6.Leksik kogeziya nima? 7.She'riyatimiz kogeziyaning qaysi turi ko‘p uchraydi? 8.So‘zlashuv uslubida kogeziyaning qo’llanishi qanday? 9. Ritmik kogeziya uchun jihat qaysi? 10. Bog‘lovchilar orqali bogplanish kogeziyaning qaysi turiga kiradi? Foydalanilgan adabiyotlar: 1.M.Qurbonova, M.Yo‘ldoshev. MATN TILSHUNOSLIGI. Toshkent. Universitet. 2014. 2.D.Hudoyberganova. " Matnning antroposentrik tadqiqi".O‘zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi. Fan nashriyoti. 2013. 3. Ziyo.uz sayti 4. Internet materiallari