Mavzu: Matnning konseptual tahlili
Reja:
1.Konsept tushunchasi va uning “Matn lingvistikasi” fanida tutgan o’rni.
2.Matnlarni tahlil qilishda konseptual yondashuv.
3.Konsept haqida N.Boldirev,N.Tixonova,M.F.Nikitining qarashlari.
Konsept atamasi tilshunoslikka doir tadqiqotlarda XX asrning birinchi yarmidan
paydo boʻla boshlagan. Bu atama (concept) ingliz tiliga oid soʻz boʻlib, rus
tilidagi ponyatie (tushuncha) atamasining ekvivalenti hisoblanadi. Keyingi
vaqtlarda tushuncha termini bilan aralashtirib yuborila boshlagach, uning tom
maʼnodagi mazmunini aniq shakllantirishga qaratilgan ishlar tadqiq qilina
boshlandi. Kognitiv tilshunoslikda konseptning oʻrni alohida ekanligi olimlar
tomonidan koʻp bor taʼkidlangan. Jumladan, Ye.S.Kubryakova konseptning
ongimiz va ruhiy imkoniyatlarimiz hamda inson bilimi, tajribasini aks ettiruvchi
tafakkur birligi ekanligi haqida fikr yuritadi. Uning fikricha, konseptual tizim fikr
yuritish hamda inson psixikasida voqelik qiyofasini aks ettiruvchi tuzilmadir, xotira
mental leksikonning faol mazmun birligi, miyaning konseptual tizimi, butun olam
manzarasi inson ruhida aks etadi.
Kognitiv tilshunoslikning eng muhim tamoyili har qanday lisoniy shakl asosida
inson tafakkur faoliyatining mahsuli boʻlgan mental tuzilma — Konsept turishini
eʼtirof etishdan iboratdir. Soʻnggi oʻn yil davomida „konsept“ filologiya fanida
eng keng tarqalgan atamalardan hisoblanadi. U nafaqat tilshunoslik elementi,
balki adabiyotshunoslik, falsafa, mantiq va madaniyatshunoslik kabi fan
sohalarida ham oʻz ifodasini topgan. Shunga qaramay, u hozirgi vaqtgacha
aniq bir taʼrifga ega emas, shu bilan birga, turli sohada turlicha izohlanadi.
Jumladan, Konseptning kognitiv tilshunoslik, lingvokulturologiya, shuningdek,
adabiyotshunoslik fanlaridagi izohi oʻzaro farqlanadi.
Til inson ongida konseptni ifodalovchi va shakllantiruvchi
vositalardan biridir. Konsept inson aqliy dunyosidagi
madaniyatning asosiy yacheykasidir. Konseptlar inson
ongida nafaqat so'zning lug'aviy ma’nolari asosida, balki
shaxsiy hamda butun bir xalqning madaniy-tarixiy
tajribasidan kelib chiqib paydo bo'ladi. Tajriba qancha
boy bo'lsa, konseptning chegarasi shunchalik keng
bo'ladi. Aynan shunday holatda konsept o‘zini har
tomonlama namoyon eta oladi. Zotan, konsept dunyoni
bilish hamda u haqida o‘z tasavvuriga bo‘lish demakdir.
Konseptlar xalqning ongida jamoa merosi sifatida, uning
ma’naviy mulki, madaniyati sifatida namoyon bo‘ladi.
N.N.Boldirevning ta’kidashicha, konseptlar til kategoriyalari shakllanishining
asosida yotadi. Shunga ko'ra til birliklari va til kategoriyalari ma’nolarini
kognitiv semantika doirasida tadqiq qilish konseptual analiz metodi asosida
amalga oshiriladi. Konseptual analiz til birliklari va shakllarida ifodalangan
dunyoni anglash, tushunish, fikrlash, bilish usullarini o'rganishni taqozo qiladi.
Bunda ma’nolar so'zlar, so'z birikmalari, jumlalar va, umuman, matnlar
bilan ifodalanishi mumkin. Konseptual analiz konseptlar mazmunini va bu
bilan bir qatorda yashirin, assotsiativ va b. konseptual xarakteristikalarni
aniqlaydi.
N.Tixonovaning FIKRICHA:
“Konsept grammatik kategoriya
bo'lib, u o'zining formal
ko'rsatkichlariga va shu
kategoriya ichidagi differensial
belgilariga egadir”.
m.v.NIKITINNING TA’KIDLASHICHA ESA:
“Konsept sxolastik strukturaga ega bo'lgan
diskret ko'pfaktorli mental birlikdir”.
Konseptning ta’riflari haqidagi ko'plab fikrlarni
umumlashtirib quyidagilarni aytish mumkin:
1. Konsept – bu ongda “nimanidir” bir lahzada chaqnashi.
2. Konsept – bu har bir elementi abstraksiyaning yuqori darajasiga intiluvchi
irearxik tashkil qilingan struktura.
3. Konsept – bu yagona butunlik bo'lib, u elementlari o'zaro bog'langan va
o'zaro harakatda bo'lgan
maydon tushunchasi bilan bog'lanadi.
4. Konsept – bu so'zlarning predmet yoki tushuncha sohasiga taalluqli
ekanligiga qarab guruhlanishi.
5. Konsept –bu operativ mazmuniy xotira, mental leksikon, konseptual sistema
va ong tili birligidir.
Fikrimizcha, badiiy asarlarda, xususan, nasriy asarlarda
lingvokulturologiyada asosiy konseptlar hisoblangan hayot, o'lim,
ona, Vatan, muhabbat, yaxshilik, adolat, ayol kabi tushunchalar
ifodasi ko'p uchraydi. Badiiy asar ijodiy faoliyat mahsuli bo'lganligi
sababli, muayyan konsept ifodasi bu kabi matnlarda, tabiiyki,
birinchi navbatda individuallik, obrazlilik belgilarini namoyon etadi.
Vatan konsepti deyarli barcha
ijodkorlar ijodida keng o’rin egallaydi.
Z.M.Bobur ijodida ham Vatan mavzusi,
vatanparvarlik g‘oyasi muhim va o‘zgacha
namoyon etiladi. Ma’lumki, Bobur vatandan
ayro tarzda yashagan, bir umr vatanga qaytish
ishtiyoqi uni tark etmagan. Shu tufayli uning
ijodidagi mashuqa, hijron obrazlari vatan
konsepti yaratilgan.
