Mavzu: Matnning pragmatik tahlili 1. Pragmatizm va pragmatika. 2. Matnda tagma`no. 3. Matnda presuppozitsiya. 4. Matnda va nutqda pragmatik munosabatlarning gender belgilarida ifodalanishi. Tayanch so`z va iboralar:  Pragmatika, tagma`no, presuppozitsiya, propozitsiya, matn semantikasi, semiotika, appelyativ funksiya, ekspressiv funksiya Tilshunoslik fani taraqqiyotida til faktlari tadqiqiga turlicha yondashuvlar mavjud. Shu yondashuvlardan biri semiotik yondashuv hisoblanadi. Tilga semiotik yondashuv asosida pragmalingvistika yo’nalishi yuzaga keldi. “Pragmatika” so’zi grekcha “pragma” so’zidan olingan bo’lib, bajarilgan, bajarilayotgan, bajarilishi zarur bo’lgan ish hamda “pragmatiko” so`zi esa ishga qobilyati bor, ishchan, ishbilarmon kabi ma`nolarni bildiradi. Tilshunoslikda “pragmatika” terminining paydo bo’lishi falsafaning pragmatizm yo’nalishi bilan aloqador sanaladi. Pragmatizmning falsafiy asoslari XIX asrning 70-yillarida AQSHda tug’ilib, uning to’la shakllanishi XX asrning o’rtalariga qadar davom etgan. Pragmatika termini va pragmatik g’oyalarning aynan tilshunoslik sohasida shakllanishiga katta hissa qo`shgan olim avstriyalik psixolog olim Karl Lyudvig Byuller. Byuler lisoniy birliklarning funsiyalari asosida tilning mohiyati va ifoda talqiniga oid uch strukturani ajratadi: ekspr essiv reprez entati v appel yativ Tilning reprezentativ funksiyasi Tilning eksperessiv funksiyasi – his-tuyg`ular ifodasi • xabar berish • his- tuyg`ular ifodasi Pragmatika termini XX asrning 30-yillarida Morris tomonidan fanga olib kirilgan. U semiotikani semantika, sintaktika, pragmatika kabi tarkibiy qismlarga ajratgan. Tilshunoslik fanining yangi tarmog’i sifatida pragmatikaning shakllanishi va tan olinishi 1970- yillarning ikkinchi yarmiga to`g`ri keladi. Bunga lingvistik pragmatika baxsiga oid maqolalarning to`plam holda nashr qilinganligi sabab bo`lgan. Tagma`no  Tagma’no ko’pincha propozitsiya vositasida bayon qilinib, faqat ba’zi holatlardagina propozitsiyadan keyin muallif izohi sifatida oshkora verbal bayonga ega bo’ladi.  Masalan: Anchadan keyin Qalandarov xuddi o’ziga gapirganday dedi - Kolxozda ayshingizni qilib yura berasiz. Partiya mashkilotining sekretariga ish yo’q deyish mumkin. Paxta har yili yuz! Pilla yuz! Oqsagan tarmog’imiz yo’q deyish mumkin. O’zingiz ham bilsangiz kerak? Saida nima deyarini bilmay qoldi. Qalandarovning bu gaplaridan: «Sen emas, sendan durustroq sekretarga ham muhtoj emasman» degan ma‟no chiqar edi (A. Qahhor). Bu matnda so’zlovchi kommunikativ faoliyati bilan bog’liq tagma’no propozitsiya tarkibida yashirin bayon qilinadi. Nutq subyekti propozitsional mazmunni so’roq akti bilan bayon etish natijasida mazkur akt vositasi bilan tagma’noga ishora qilinadi. Bu tagma’no «Sen emas, sendan durustroq sekretarga da muhtoj emasman» mazmunidan iboratdir. So’roq akti orkali tagma’noga ishora qilish bilan tinglovchidan ma’lum nutqiy akt tasdig’i talab etiladi. Presuppozitsiya hodisasi  Presuppozitsiya hodisasi tilshunoslikning barcha bo‘limlarda ham o‘rganilgan emas, albatta. Biz o‘rganmoqchi bo‘lgan o‘zbek tilida presuppozitsiya hodisasi ham hali o‘rganilmagan masalalardan biridir. O‘zbek tilshunosligida o‘tgan asrning 80- yillaridan boshlab til birliklarini pragmatik xususiyatlarini o‘rganishga qiziqish kuchaydi. Ayniqsa, gap tadqiqi yuzasidan olib borilgan ishlarda presuppozitsiya hodisasiga e’tibor qaratildi. O‘zbek tilshunosligi sohasida D.Lutfullayeva, U.Rahimov, H.Mahmudov kabi soha vakillari o‘zlarining ilmiy maqola va tadqiqot ishlarida presuppozitsiya hodisasini tilning ma’lum sathlari doirasida tahlil etganlar. Shu bois, presuppozitsiya masalasi o‘zining dolzarblik darajasini yo’qotgani yo‘q, balki o‘z yechimini kutayotgan masalalardan biridir.  O‘zbek tilida bir so‘z orqali murakkab mazmunni ifodalovchi presuppozitsion signallar xilma-xildir. Shu signallar orqali bir so‘zning o‘zi ifodalagan ma’nosidan tashqari qo‘shimcha ravishda undagi yashirin ma’nolarni ham his etish lozim. Bu yashirin ma’nolarni tatqiq etish bilan bevosita presuppozitsiya sohasi shug’ulllanadi. Presuppozitsiyaga asosan til hodisasi sifatida qaralib unga quyidagi belgilarni asos sifatida qaraladi:  bevosita ifodalanmaslik,  gap qurilishidan anglashilish. Bundan chiqadiki, leksik sathdagi so‘z va boshqa birliklardan ifodalanmoqchi bo‘lgan ma‘nolar ham yaqqol ko‘rinmaydi, balki bu ma’no so‘zni sinchikovlik bilan qaralgandagina yuzaga chiqadi. Bu yashirin ma’noni aniqlash esa presuppozitsiya hodisasining vazifasidir.  Matn semantikasi bilan bog’liq muammolarning o‘rganilishi pragmatikaning shakllanishiga katta turtki bo‘ldi. Pragmatikaning yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan “presuppozitsiya haqidagi qarashlar nemis mantiqshunosi G.Frege tomononidan ilgari surilgan. Uning takidlashcha presuppozitsiya hukmning mantiqiy asosi hisoblanadi” . U fikrini isbotlash uchun “Kepler bechoralikdan olamdan o‘tdi” gapini misol ketiradi. Va bu yerda presuppozitsiya sifatida Kepler degan odamning yashganligini nazarda tutadi. G.Frege mavjudlik bildiruvchi ikkinchi hukmni presuppozitsiya deb ataydi.  Presuppozitsiya termini tilshunoslikka P. Stroson nomi bilan bog’liq bo‘lib uning qarashlari ham Fregening qarashlariga juda yaqin turadi. Bugungi kunda presuppozitsiya termini ostida – muayyan jumla takibida bevosita ifodalanmagan, yashirin hold aks etgan ma’no tushuniladi – deya ta’kidlaydi. A.Nurmonov o‘z ishlaridan birida: “Bizning fikrimizcha presuppozitsiyani yashirin ma’no bilan bog’lasak, presuppozitsiya va tag ma’noning o’rtasidagi farqni yo’qqa chiqarib qo‘yamiz. Bizning fikrimizcha presuppozitsiya termini ostida jumladan anglashilgan yashirin ma’no emas balki yashirin hukm, aniqrog’i axborot anglashiladi”, - deb ta`kidlagan edi olim. Har bir tilning lingvistik presuppozitsiyaga ishora qiluvchi o‘z tashqi signallari mavjud. U.Rahimov lingvistik presuppozitsiyaning o’zbek tilidagi tashqi signallarini quyidagicha tasniflaydi: 1. Leksik vositalar. 2. Morfologik vositalar. 3. Sintaktik vositalar. U. Rahimov presuppozitsiyaga yo‘l ochuvchi leksik vositalarga omonim, sinonim va antonim so‘zlarni, morfologik vositalarga ma’lum so‘z turkumlaridagi kategoriyalarni hamda ko‘makchi va yuklamalarni kiritadi. Sintaktik vositalar sifatida so‘roq gaplar, o‘xshatishli qurilmalar hamda so‘z tartibini ko‘rsatadi. Uning boshqa ishida «presuppozitsiyaning lisoniy ko‘rsatkichlari – fonema, morfema, leksema, so‘z shakl, so‘z birikmasi, gaplar ishorasi» tarzida belgilanadi. Presuppozitsiya til birligining nutqiy vaziyat hamda nutq egalarining til ko‘nikmalari bilan bog’liq tarzda yuzaga chiquvchi pragmatik xususiyati bo‘lib, mohiyatan gap qurilishi asosida yotuvchi yashirin hukmning tashqi ishoraga asoslanuvchi ko‘rinishini anglatadi. Bunday tashqi ishora tilda moddiy ifodachisiga ega bo‘lganda, presuppozitsiya lingvistik xususiyat kasb etadi. Bu jihatdan, lingvistik presuppozitsiyaning gapda lisoniy vositalar ishorasi asosida yashirin ifodalanuvchi axborot tarzida baholanishi asosli. Ma’lumki, shu kunga qadar tilshunoslikda bu hodisaga nisbatan presuppozitsiya, prezumpsiya, tagbilim, ichki ma’no, monema, pragmatik ma’no, sigmatik ma’no terminlari qo’llandi. Tagma`no 1. Bayon qilingan jami propozitsion axborotning umumiy yakuni so’zlovchi nazarda tutgan tagma`no hisoblanadi. 2. Asosiy xususiyatlaridan biri, tagma`noning oshkora verbal bayonga ega bo’lmasligidir. 3. Tagma`no ko`proq so’z o’yinlarida uchraydi. 4. Tagma`noni matnda qo’llashdan maqsad, muloqotning boshqa ishtirokchilardan ma`lum axborotni sir saqlashdir. 5. Tagma`no har qanday matnda ham bo’lavermaydi. Presuppozitsiya 1. Presuppozitsiya matnni semantik murakkablashtiradi. Ayrim so`z yoki grammatik shakl orqali ifodalangan propozitsiya o’zining eng ixcham shakliga ega bo’ladi. 2. Presuppozitsiya matndagi popozitsion strukturaning tahlil qilish jarayonida amalga oshadi. 3. Presuppozitsiyani aniqlash atn orqali bayon qilingan semantik strukturani tahlil qilish usuli orqali amalga oshadi. 4. Presuppozitsiya istalgan matn semantik tuzilishining mantiqiy tahlili yordamida aniqlanadi. Presuppozitsiyaga misollar:  Darsga faqat Anora kelmadi. Bu gapda Anoradan boshqa hamma kelganini bildiradi. Bu gapda tashqi signal sifatida morfologik vosita yuklama vosita bo`lyapti. > Mehrining katta o’g’li xorijdan keldi. Bu gapda Mehrining kichik o`g`li ham borligi anglashiladi.  - Mehrning yosh-qarisi bo`ladimi?” Mehr-eng oliyjanob tuyg`u.  - Yig`lab turgan norasidaga rahmi kelmagan odam – odammi?  - Mehnatning aybi bormi?  - Nimaga xafa bo`lmas ekanman?  O`tkir Hoshimovning “Dunyoning ishlari” asaridan  Bizning bo`ston qayda bor,  Shohimardon qayda bor,  So`lim Surxon qayda bor,  Samarqand non qayda bor,  O`zbekiston qayda bor. ( Muhammad Yusuf) Gender tushunchasi jahon olimlar talqinida  Ilm-fan, tadqiqotlar maydoniga gender tushunchasi o`tgan asrning 70-yillarida kirib keldi. Bu tushunchani tilshunoslar tomonidan o`rgangan olimlar qatoriga Gumbold, Potebnya, Lakoff, Kubryakova, Maslova, Stepanov, Semenova kabi olimlar o`rgandi. Gender tushunchasi o`zbek olimlar tomidan o`rganilganligi  O`zbek tilshunoslar tomonidan esa Rahmatullayev, Mamatov, Yo`ldoshev, Bakirov, Xoliqova, Ismailov, Xakimova, Ergashev, Yigitaliyeva, Aliyeva va boshqa olimlar tomonidan o`rganilgan.  Fanlararo bog`lilik jihatidan gender tushunchasini Aliyeva “O`zbekiston Respublikasida gender tengligini ta`minlashning konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari” nomli ishida gender tushunchasini konstitutsiyaviy jihatdan o`rgangan. Xulosa:  1. Presuppozitsiya va tagma`no bir sath doirasida tekshirilsa ham, ular alohida- alohida pragmatik hodisalardir.  2. Presuppozitsiya tilning pragmatik aspektni namoyon etuvchi hodisa sifatida kontekst, nutq vaziyati, til egalarining nutq obyekti haqidagi umumiy bilimlari tushunchalari bilan zich bog`lanadi va gapning semantik tuzulishi bilan bog`liq hodisa sifatida maxsus tadqiq etiladi.  3. Presuppozitsiyaning asosiy belgisi, matn orqali bayon qilingan hukmga zid tarzda mazmuniy munosabatning anglanishidir.  4. Tagma`no har qanday gapda ham bo`lavermaydi.  5. Presuppozitsiya esa istalgan matn semantik tuzulishining mantiqiy tahlili yordamida aniqlanishi mumkin. Savol va topshiriqlar:  Pragmatika so`zi qaysi tildan olingan va ma`nosi nima?  Pragmatizmning falsafiy asoslari qaysi davrga to`g`ri keladi?  Presuppozitsiya terminini tilshunoslikka kim olib kirgan?  Rahimov lingvistik presuppozitsiyani tashqi signallarini nech turga bo`ladi? Adabiyotlar ro`yxati:  1. M. Hakimov – “O`zbek pragmalingvistikasi asoslari”. – Toshkent: Akademnashr, 2013  2. E. Yusufjonov – “ Lingvistik presuppozitsiya pragmatik muammo sifatida yuzaga kelishi”  3. Mirzayeva Maftuna – Pragmatika – tilshunoslikning muhim bo`g`ini  4. Hamdamova Sevara – Gender tushunchasi va uning mohiyati