Ilmiybaza.uz MAXSUS FANLARNI O‘QITISHDA TA’LIM OLUVCHILARNING BILIM, KO‘NIKMA VA MALAKALARINI BAHOLASH Reja: 1. Bilim, ko’nikma, malaka. 2. Bilimlarni tekshirish va baholashning ta’limiy ahamiyati. 3. Baholashning mohiyati. 4. Baholash usullarini tanlash va ta’lim oluvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash. Ilmiybaza.uz Tayanch iboralar: bilim, ko’nikma, malaka, bilimni baholash, baholash usullari, ko’rsatkichlar, fakt, qonuniyatlar, ta’lim oluvchilar. Talabalar o’qish jarayonida bilim ko’nikma va malakalarni egallab oladilar. Bilimlarda ob’yektiv dunyo umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Bilimlarni o’zlashtirish faktlar, tushunchalar va qonuniyatlarni o’rganishni nazarda tutadi. Bilimlar ta’sirchanligi, ularni bemalol egallab, ularning o’zgaruvchanligi, ulardan turli sharoitlarda, jumladan, yangi bilimlarni egallash uchun foydalana bilish bilimlarning to’laligi va chuqurligining muhim ko’rsatkichidir. Ko’nikma – kishining ma’lum bir harakatlarni ongli ravishda bajarish qobiliyatidir, bu qobiliyat bilimlar va eng oddiy tajriba asosida hosil qilinadi. Bilimlar bajarilayotgan harakatning nazariy asosi hisoblanadi. Bilimlar tufayli harakatlarning ayrim bosqichlari va ularning ketma-ketligi tushunarli bo’ladi. Ko’nikmalar – bu amaldagi bilimlardir. Malaka – mashq qilish yo’li bilan hosil bo’ladigan ish-harakatdir. Mashq qilish natijasida yurish, o’qish, yozish, og’zaki hisoblash,xilma-xil mehnat jarayonlarini bajarish malakalari hosil qilinadi. Talaba harakatni bajarishning muayyan usullarini egallab oladi va bu ishni ongning nazoratisiz avtomatik ravishda bajaradi. Lekin boshlang’ich bosqichda harakat doimo ongli suratda bajariladi. Masalan, tikuv mashinasiga ip taqish ketma-ketligini tasavvur qilish, kerakli ip va ignani tanlash lozim. Agar talaba ipni taqishni bir necha marta takrorlagandan so’ng, harakat odatdagi bir harakatga aylansa, u ongning zohiriy ishtirokisiz bajariladi. Yangi tikuv mashinasiga iplarni taqish, gazlamani tepki ostiga o’rnatish va mashinasi ishga tushirish ishlarini ko’p marta takrorlash har doim bu harakatlarning ketma-ketligini o’ylab ko’rishdan ozod qiladi. Tikuv mashinasida bajariladigan texnologik jarayon o’zgarganda ya’ni tikilayotgan kiyimga qo’yiladigan texnologik talabga qarab, iplar rangi, turi, ignalar, tepkilar tanlanadi. Bunda tikuvchining ongi ishga kirishadi. Ilmiybaza.uz Ta’lim oluvchilar tomonidan o’quv materilalari o’zlashtirilganligini, ko’nikma va malakalar hosil bo’lganligini tekshirish va baholash ta’lim jarayonining zarur tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu faqat o’qitish natijalarini nazorat qilish emas, balki o’quv jarayonining turli bosqichlarida ta’lim oluvchilarning bilish faoliyatiga rahbarlik qilish hamdir. Baholash – ta’lim jarayonining ma’lum bosqichida o’quv maqsadlariga erishilganlik darajasini oldindan belgilangan mezonlar asosida o’lchash, natijalarni aniqlash va tahlil qilishdan iborat jarayondir. Bilimlarni tekshirish va baholashning ta’limiy ahamiyati shundan iboratki, bunda o’quv materialining o’zlashtirilganligi haqida ta’lim beruvchi ham, ta’lim oluvchi ham muayyan ma’lumotga ega bo’ladi. Baholash natijasida, ta’lim beruvchi uchun ta’lim oluvchilarning nimani bilishi va nimani tushunmasligi, qaysi material yaxshi o’zlashtirilganu, qaysi biri hali, yetarli darajada o’zlashtirilmaganligi yoki umuman o’zlashtirilmaganligi ma’lum bo’ladi. Bu ta’lim oluvchining bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish uchun asos bo’lib hisoblanadi. Ta’lim beruvchi o’z ishining afzalliklariga va kamchiliklariga tanqidiy baho beradi. O’z ish metodlariga tuzatishlar kiritadi. Shuningdek, baholash natijalari ta’lim beruvchining o’quv dasturiga materilalarni ta’lim oluvchilarning bilish imkoniyatlari nuqtai nazaridan qayta ko’rib chiqishi va baholashi uchun ham juda muhimdir. Baholash natijasida tushuncha va qonun-qoidalarning qaysi birlari qiyin, qaysi birlari esa oson o’zlashtirilishi aniq-ravshan bo’ladi. Bu ta’lim oluvchining ijodiy tarzda darsga tayyorgarlik ko’rishi va o’quv mashg’ulotini o’tkazish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Xuddi shuningdek, ta’lim oluvchiga ham ta’lim jarayonida qaysi o’quv materialini yaxshi, qaysinisini qoniqarli va nimani yomon o’zlashtirgani ma’lum bo’ladi. Bilimlarni tekshirmasdan ta’lim oluvchi o’z bilimlarini chuqur, har tomonlama va to’g’ri baholashga qodir emas. Ba’zan unga go’yo u o’quv materialini yaxshi egallab olganday tuyuladi, tekshirish chog’ida esa materialni yaxshi bilmasligi, yaxshi tushunmasligi ma’lum bo’lib qoladi. Baholash natijasida, ta’lim oluvchilarning o’rganilayotgan materiallarni bilish, tushunish, esda saqlab qolish, anglab olish, amalda qo’llay olish, tahlil qilish va o’z bilimlariga tanqidiy baho Ilmiybaza.uz berish darajalari aniqlanadi. Ta’lim oluvchi o’z bilimlarining ijobiy tavsifi, kasb- hunar kollejida va uydagi ishining uslubini takomillashtirish, bilimlari, malaka va ko’nikmalaridagi ijobiy tomonlarni rivojlantirish, kamchiliklarni tuzatish imkoniyatiga ega bo’ladi. Bilimlarni, ko’nikma va malakalarni nazorat qilish va baholashning tarbiyaviy ahamiyati shundaki, bunda ta’lim oluvchilarning o’qishga, o’z yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklariga nisbatan munosabati shakllanadi, qiyinchiliklarni yengish istagi tug’iladi. Baholash hamisha ta’lim oluvchining shaxs sifatida o’ziga nisbatan muayyan bir munosabatini hosil qiladi. Ta’lim beruvchi ta’lim oluvchining o’ziga nisbatan munosabatini, tuyg’ularini, uning xarakteridagi irodalilik, hamkorlik, o’zaro bir-biriga yordam berish kabi sifatlarini shakllantirishga qaratishi lozim bo’ladi. Ba’zan baholash jarayonida ta’lim oluvchi qo’shimcha bilim, ko’nikma va malakalarga ham erishadi. Ta’lim jarayonida o’zlashtirmagan tushunchalarning mohiyatiga tushunib yetadi. Shu bois, baholashni ta’lim olish jarayonining davomi deb ham aytish mumkin. Ta’lim oluvchi o’rtoqlarining, ota-onalarining unga, uning kollejdagi yutuqlariga va muvaffaqiyatsizliklariga munosabatiga hech qachon befarq bo’lib qolmaydi. Uning bilimlariga berilgan baholar ushbu munosabatni belgilaydi. Mana shuning uchun ham maqtov, ma’qullash, tanbeh berish, yaxshi yoki yomon baho qo’yish ta’lim oluvchi shaxsining fazilatlarini, uning tengdoshlari jamoasidagi va katta yoshdagilar orasidagi mavqeini shakllantiradi. Bu ayniqsa, o’smirlar orasida katta ahamiyatga egadir. Bilimlarni nazorat qilish va baholash davlat ahamiyatiga egadir. Baholash natijalarini umumlashtirib, ta’lim muassasasi jamoasining ta’lim-tarbiya sohasidagi faoliyatiga, talabalarning umumiy o’zlashtirish darajasiga baho beriladi va tegishli xulosalar chiqariladi. Davlat ta’lim standartlarida davlat tomonidan qo’yilgan talablar nechog’lik bajaraliyotganligi aniqlanadi. Natijalarni baholash orqali bir paytning o’zida butun ta’lim tizimi va uning komponentlari tekshirilib ko’rilishi kerak. Bu bilan ta’lim tizimida kutilayotgan Ilmiybaza.uz natijaga erishilayotganlik darajasi tekshirilib o’lchanadi. Bilimlarni muntazam baholab borish ta’lim rejasi, uning katta kichik bo’limlari asosida amalga oshiriladi. Ta’lim tizimi natijalari muayyan standart me’yori orqali ifodalanadi. Baholash natijasida nafaqat ta’lim oluvchining, balki ta’lim beruvchining kuchli va kuchsiz tomonlari, shuningdek, o’quv jarayonidagi kamchiliklar ham aniqlanadi. Ta’lim vositalari, rejalar, ta’lim jarayonini tashkil etish sifatiga ham baho beriladi. Ta’lim dasturini qism bo’laklari bo’yicha muntazam baholab borish oxir- oqibat aniq va adolatli baholanish shakllanishga olib keladi. Kichik bo’limlar bo’yicha baholash, jamlash va umumlashtirish yakuniy baholashning aniq bo’lishiga yordam beradi. Ta’lim oluvchini muntazam ravishda o’z natijalari to’g’risida xabardor qilib turish, uning maqsad sari intilishi va istaklarini ro’yobga chiqarishga ijodiy ta’sir ko’rsatadi. Ta’lim berish davomidagi nazorat natijalarini o’lchab borish bilim, ko’nikma va malakalarni baholash talabaning o’zligini anglashi uchun bir imkoniyatdir. Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chiqib, baholashning mohiyati haqida quyidagi xulosalarni aytish mumkin: Nima uchun baholash kerak?  o’quv maqsadlariga erishilganlikni aniqlash uchun;  keyingi bosqichga o’tishdan oldin avvalgi o’zlashtirish darajasini aniqlash uchun;  natijaga erishilganligini tasdiqlash uchun;  talabalarning qiziqishlarini aniqlash uchun;  yutuq va kamchiliklarni aniqlash uchun;  o’qituvchi o’z faoliyatiga tuzatishlar kiritishi uchun;  yalpi o’zlashtirish darajasini aniqlash uchun;  ta’lim jarayoni yutuqlarini aniqlash uchun;  talabalarni yutuqlariga qiziqtiirish uchun; Tashqi qiziquvchilarga, ish beruvchilarga, yuqori tashkilotlarga va ota- onalarga ma’lumot berish uchun. Ilmiybaza.uz Nimani baholash kerak? - nazariy bilimlarni; - amaliy ko’nikma va malakalarni; - xulq-atvor va shaxsiy fazilatlarni - qachon baholash kerak? - ta’lim jarayoni boshida (boshlang’ich baholash); - ta’lim jarayoni davomida (joriy baholash); - ta’lim jarayoni yakunida (yakuniy baholash). - baholashning asosiy xususiyatlari: - ta’lim maqsadiga yo’nalganlik; - muntazam o’tkazib borish; - pedagogik, psixologik va xuquqiy tamoyillarga asoslanganlik; - umumiy qabul qilingan natija standartlariga asoslanganlik. Yuqorida ta’kidlanganidek, nazariy bilimlar baholanayotganida kognitiv o’quv maqsadlariga erishganlik darajalari aniqlanadi. Amaliy ko’nikma va malakalar baholanayotganida psixomotorik, xulq-atvor va shaxsiy fazilatlar baholanayotganida esa – affektiv o’quv maqsadlariga erishganlik darajalari aniqlanadi. Bolon deklaratsiyasi amalda boʻlgan chet el mamlakatlari tajribasi asosida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanib ta’lim tizimiga yangi usullar kirib kelmoqda. Bu holat nafaqat oʻqitishning yangi usullari shakllanishi, balki bilimni baholash jarayonlariga ham ta’sir etmoqda. Ma’lumki, talabalar bilimini nazorat qilish va baholash ta’lim berish jarayonining muhim qismi hisoblanadi. Bunda asosan har bir talabaning individual koʻrsatkichlari aniqlanadi. Ya’ni baholash jarayoni turli talabalarning koʻrsatgan natijalarini taqqoslashni koʻzda tutmaydi. Bilimni baholashning asosiy maqsadlaridan biri ta’lim oluvchining oʻzlashtirish koʻrsatkichlariga asoslanib, oʻqituvchining ta’lim berish natijalarini tahlil qilgan holda, unga keyingi oʻqitish jarayonini qanday tashkil qilish boʻyicha toʻgʻri qaror qabul qilishga qaratilgan. Ilmiybaza.uz Hozirda baholashni shakllantiruvchi turli interaktiv vositalardan foydalanilmoqda. Shunday vositalardan biri: Quizalize Bu talabalar oʻrtasida test va viktorinalar oʻtkazishga moʻljallangan ajoyib vosita. Uning yordamida oʻqituvchi dars jarayoni yoki uyga vazifani qiziqarli topshiriqlar koʻrinishida tashkil etishi mumkin. oʻqituvchi baholash natijalarini tezda koʻrishi va har bir talabaning kuchli va kuchsiz jihatlarini osongina aniqlashi mumkin. Viktorinani yaratish jarayoni juda sodda. Bunda saytdan roʻyxatdan oʻtgandan soʻng, “Mening viktorinalarim” boʻlimida “Yangi viktorina tuzish” tugmasini bosish bilan amalga oshiriladi. Viktorina savol va javoblarini tegishli maydonlarga toʻldirib boʻlgach, uni guruhga sinov tariqasida taqdim etiladi. Har bir savoldan keyin talabaning belgilagan toʻgʻri javobi uchun ballar beriladi va u talabaga koʻrsatiladi. Talabalar uni tahlil qilishi yoki yoʻl qoʻygan xatolarini koʻrishlari mumkin. Kahoot Kahoot dasturi turli multimedia elementlari – matn, surat va videolardan foydalanib, talabalar oʻrtasida onlayn test, debat va soʻrovnomalar oʻtkazish imkoniyatiga ega. Bunda talabalar istalgan koʻrinishdagi qurilmalardan foydalanishlari mumkin. Ilmiybaza.uz Har bir savolga rasm yoki videoni biriktirish hamda bajarish vaqtini belgilash mumkin. Bu oʻyin koʻrinishidagi test jarayonini oʻtkazishda proyektordan foydalaniladi. oʻqituvchi umumiy ekranga savol va javob variantlarini chiqaradi. Talaba esa kompyuter, planshet yoki oʻz mobil telefoni ekranida faqat variantlarni belgilaydi. Ilmiybaza.uz Savollarga qanchalik toʻgʻri va tez javob berilsa, shuncha koʻp ball beriladi. Bu orqali qaysi talaba mustaqil va qaysi biri yonidagi kursdoshidan koʻchirayotganini aniqlash oson. Test soʻngida umumiy natijalar ekranga chiqariladi. Har bir talabaning u yoki bu savolga bergan javobi doimiy saqlanadi va istalgan vaqtda har bir testing natijalarini Excel jadvali shaklida yuklab olish mumkin. Kahoot’ning yana bir jihati shundaki, undagi tayyor test topshiriqlaridan foydalanib, oʻz testlaringiz sonini koʻpaytirishingiz mumkin. Flipquiz Bu onlayn vosita “Mening oʻyinim” («Своя игра»)ga oʻxshash tartibdagi interaktiv savollar oʻyinini tuzishga moʻljallangan. Ilmiybaza.uz Undan ham individual topshiriqlar, ham guruhli oʻyinlarni tashkil qilishda foydalanish mumkin. Socrative Talabalar bilan qiziqarli oʻquv mashgʻulotlari va didaktik oʻyinlar tashkil qilishga moʻljallangan. Bu dastur ham juda sodda va foydalanish qulay. Internet yordamida istalgan qurilmadan kirish imkoniyati mavjud. Savollarni uch xil koʻrinishda tuzish mumkin:  bir necha javob variantlarini tanlash;  toʻgʻri/notoʻgʻri variant va qisqa yozma javob kiritish;  oʻqituvchi savollar va javoblarni kiritadi. Savollarga rasmni biriktirish mumkin. Umumiy natijalarni Excel jadvallari koʻrinishida kompyuterga yuklash mumkin. Socrative’dan foydalanish sharti 2 xil: erkin va pulli. Erkin foydalanishda talabalar soni 50 nafarga cheklangan. TodaysMeet Talabalar bilan chatlar tashkil etish uchun qulay vosita. Undan foydalanish juda qulay. Uning yordamida u yoki bu mavzuda talabalar bilan muhokamalar tashkil etish mumkin. Foydalanish uchun dastlab roʻyxatdan oʻtgach, virtual auditoriya yaratiladi va vaqt chegarasi belgilanadi. Bu auditoriyaning URL havolasini talabalarga uzatib, debatni boshlash mumkin boʻladi. Plickers Onlayn dastur oʻqituvchilarga real vaqt rejimida talabalardan javob olish imkonini beradi. Ularga maxsus QR-kod tushirilgan qogʻozlar tarqatiladi. Bu kodlarning har bir tomoniga javob variantlari harflari yozilgan. Ilmiybaza.uz Talabalar ekran yordamida savol bilan tanishtirilgach, ulardan tegishli javob variantni yuqoriga tutib, QR-kodni koʻrsatish talab etiladi. O’qituvchi Plickers tizimi bilan sinxron ishlaydigan telefon yordamida kodlarni skaner qiladi va talabalardan qay biri toʻgʻri javob berishini oʻz ekranida kuzatib turadi. Hozirda bunday tizimlarning amalda qoʻllanilishi talabalarni dars mashgʻulotlariga yanada chuqurroq tayyorlanishga undamoqda. Professor- oʻqituvchilar ham oʻz navbatida, olingan nazorat tahlili natijasida har bir talabaga oʻzlashtirishi sust boʻlgan mavzular boʻyicha tushuntirish va individual topshiriqlar berishi yaxshi natijalar bermoqda. Yuqorida sanab oʻtilgan interaktiv dasturlar qatorida yana bir nechta onlayn tizimlar mavjud. Ilmiybaza.uz Bu tizimlarning qiyosiy jadvalini ko’rib chiqamiz Uskuna Turi Maqsadi Vazifasi Platforma Foydalanish Afzalliklari Kamchiliklari Quizalize Web sayt Oʻzaro muloqot, taqdimot oʻtkazish, texnologiyani qoʻllash Maqsadli praktika, baholash Telefon, planshet, shaxsiy komputer Bepul, qisman pulli Real vaqtdagi natijalar, baholashning qogʻozsiz shakli Internet tarmogʻi, cheklangan savol turlari Kahoot Web sayt Kritik qaror qabul qilish, Axborotni qayta ishlash Xotirani mustahkamlash Maqsadli praktika, Baholash, Bahslar oʻtkazish, Soʻrovnomalar Telefon, planshet, shaxsiy komputer Bepul Real vaqtdagi natijalar, Grafika va videodan foydalanish, Juda sodda interfeys Internet tarmogʻi, Ayni talabani doimiy kuzatib borish imkoniyati yoʻqligi, Ilmiybaza.uz Tayyor testlardan foydalanish Savol va javoblar matni chegarasi Socrative Web sayt Guruhda ishlash, mustaqil tahlil, qaror qabul qilish Baholash, auditoriyani boshqarish Telefon, planshet Bepul Turli savol turlari, qiziqarli viktorinalar yaratish Talaba haqida uzoq muddatli tahlil olish uchun oʻqituvchi har bir testni qoʻlda umumlashtiradi TodaysMeet Web sayt Hamkorlikda ishlash, Ijtimoiy tarmoqda ishlash Unumdorlik, Auditoriyani boshqarish Telefon, planshet, shaxsiy komputer Bepul Bahslarni oʻtkazish, Koʻpfunksiyali Chatda ba’zi belgilarni ishlatish taqiqlangan Ilmiybaza.uz Plickers Web sayt Mustaqil tahlil, xotirani charxlash, qaror qabul qilish Maqsadli praktika, baholash Android, iPhone, iPad Bepul Mobil texnologiyaga bogʻlangan kodlangan javob varaqalari talabalarni qiziqishini orttiradi Savollar faqat koʻpvariantli va ha/yoʻq koʻrinishda, qogʻoz kartochkalarni chop etish, javoblarni skanerlashda vaqt yoʻqotish Formative Web sayt Mustaqil tahlil Baholash, auditoriyani boshqarish Telefon, planshet, shaxsiy komputer Bepul Zamonaviy dizayn, sodda va mukammal savollar Topshiriqlar faqat individual foydalanish uchun Ilmiybaza.uz GoSoapBox Web sayt Zamonaviy texnologiyalarni qoʻllash, toʻgʻri savol tuzish Taqdimot, Baholash, auditoriyani boshqarish Telefon, planshet, shaxsiy komputer Bepul, qisman pulli Talabalar bilimini tezkor aniqlash va ularga izoh berish, sodda va tushunarli Tizimdan foydalanish yoʻriqnomasini yanada mazmunliroq tuzish lozim Poll Everywhere Web sayt Mustaqil tahlil, qaror qabul qilish Taqdimot, baholash Telefon, planshet, shaxsiy komputer Bepul, qisman pulli Istalgan platformada ishlaydi, soʻrovnomalar yodamida bahslar oʻtkazish Hisobotlarni koʻrish va baho qoʻyish pulli hisoblanadi The Answer Pad Web sayt Xulosa qilish, kritik fikrlash Baholash Telefon, planshet, Bepul, qisman pulli Joriy va yakuniy baholash Taqdimot va topshiriqlarga Ilmiybaza.uz shaxsiy komputer fikr qoldirish imkonsizligi 17 Oʻqituvchining bunday onlayn servislardan foydalanishi berilgan nazariy bilimlarni talabalar tomonidan oʻzlashtirilishini va ularning materialni tushunish darajasini qisqa vaqt ichida aniqlashga yordam beradi. Agarda shu kabi texnologiyalarning baholash tizimini tahlil qilib, uni baholashning reyting tizimiga kiritilsa, talabalarning oʻquv mashgʻulotlaridagi ishtirokini yanada faollashtiradi. Bunday vositalar yordamida dars mashgʻulotlarini qiziqarli va quvnoq ravishda olib borish hamda talabalarni baholashni interaktiv usulda tashkil qilish mumkin. Shu oʻrinda mobil telefon va planshetlar dars jarayoniga toʻsqinlik qiluvchi emas, balki yordamchi qurilmalar vazifasini bajaradi. Oliy ta’lim muassalarida va kasb-hunar kollejlarida ta’lim jaryoniga yangi pedagogik va axborot texnologiyalarni qo’llash, zamonaviy o’quv uslubiy majmualarni ishlab chiqish muammolariga qaratilgan bir necha diqqatga sazovor ishlar amalga oshirilmoqda. Shuningdek, ta’lim tizimi maqsadida xorijiy mamlakatlarning kasbiy ta’lim tajribalaridan foydalanilmoqda. Ushbu ishlarni amalga oshirish ta’lim sohasida xalqimizning boy merosi, buyuk mutafakkirlarimizning g’oyalari va davrimizning ilg’or yangiliklarini o’zida mujassamlashtirgan metodik tizimning yaratilishiga asos bo’lmoqda. O’qitish jarayonining vazifasi ta’lim, tarbiya va rivojlanish birligini ta’minlashni nazarda tutadi. Biroq kasbiy ta’lim yo’nalishlari bo’yicha pedagog kadrlar tayyorlashda ta’lim oluvchilarning qobiliyati, ong va ko’nikmalarini o’stirish, ilmiy-amaliy bilimlarini chuqurlashtirish muammosi bundan ham muhimroq. Bu xususiyatlar kelajakda ta’lim oluvchilar qobiliyatini rivojlantirishga, ongli ravishda o’z kasblariga qiziqish va mas’uliyatni oshishiga yordam beradi. Shuning uchun ta’lim oluvchilarning ilmiy-nazariy va amaliy bilimlarini oshirishda ularning kasbga bo’lgan qiziqishi va qobiliyatini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu o’rinda shuni esdan chiqarmaslik kerakki, talabalarining ijodiy qobiliyatlarini oshirish va ularning amaliy ko’nikma, malakalarini shakllantirish uchun ta’lim jarayonini yuqori darajali malakaga ega bo’lgan pedagoglar, hamda qobiliyatli va mohir mutaxassislarni jalb qilish, ularni ham ishlab chiqarishning 18 zamonaviy texnologiyani va ularning ishlash texnologiyalari bilan tanishtirish zarur. Ta’lim jarayonida yangi pedagogik texnologiyalar va faol usullardan foydalanish, yangi ishlab chiqarilayotgan texnik vositalarni tadbiq qilish, ko’proq talabalarni mustaqil ishlashga undash, ilg’or tajribalardan saboq berishning turli yo’llaridan keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Yana bir jihati muhimki, kasb-hunar kollejlarida ta’lim olayotgan talabalarning kasb-hunarga moyilligi, layoqatlari, bilim va ko’nikmalarini rivojlantirish, ularning tanlagan yo’nalishlari bo’yicha bir yoki bir necha zamonaviy kasb egallashlari uchun maxsus fanlarni o’qitishni samarali tashkil qilish, ushbu jarayonni yangi darsliklar, o’quv qo’llanmalari bilan ta’minlash lozim. Bo’lajak kasb-hunar kolleji o’qituvchisida zamonaviy kasbiy pedagogikaning nazariy-metodologik asoslari to’g’risida bilim hamda maxsus fanlarni o’qitish jarayonini samarali tashkil etish, o’tkazish va baholash bo’yicha, ko’nikma va malakalarni shakllantirishdan iboratdir. Hozirgi paytda kasb-hunar kollejlarida maxsus fanlarni o’qitishda yangi ta’lim jarayoniga pedagogik va axborot texnologiyalarini qo’llash, o’quv-uslubiy ta’minot muammolariga qaratilgan bir necha diqqatga sazovor ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, kasb-hunar kollejlari tizimini takomillashtirish, o’quv- tarbiya jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni tadbiq etishga doir xorijiy mamlakatlarning yetuk mutaxassislari va malakali pedagoglari ishtirokida seminarlar, ilmiy-amaliy konferensiyalar o’tkazilmoqda. Biz tomondan o’tkazilgan nazariy va amaliy izlanishlar shuni ko’rsatdiki, kasb-hunar kollejlarida ta’lim olayotgan ta’lim oluvchilar o’zlarida muayyan kasb ko’nikmalarini shakllantirish imkoniyatiga ega bo’lishlari va tanlagan ixtisoslikni egallashlari uchun maxsus fanlarni chuqur o’rganishlari kerak bo’ladi. Kasbiy ta’limda maxsus fanlar umumta’lim fanlariga nisbatan o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ixtisoslikni o’rgatishda muhim ahamiyat kasb etadi. Maxsus fanlarni o’qitish jarayonini tashkil etishda, ta’lim metodlarini tanlashda, nazariy va amaliy mashg’ulotlarini o’tkazishda, o’quv uslubiy majmualarni yaratishda, boshqacha yondashuv talab etiladi. 19 Tadqiqotlarda ta’lim oluvchilarda kasbiy-politexnik va kasbiy-texnikaviy tushunchalarni shakllantirish uchun maxsus fanning mazmunini ishlab chiqish hamda o’quv maqsadini belgilashda kasbiy politexnik tamoyillarga, ya’ni ma’lum bir ishlab chiqarish sohasi bo’yicha jihozlar, mashinalarning ishlash tartiblari; ishlab chiqarish texnologiyalarining bajarilish ketma-ketligi; kasbiy faoliyatni tashkil etishning ilmiy asoslari; soha bo’yicha mehnat faoliyatining iqtisodiy tamoyillariga rioya qilish lozim. Maxsus fanlarga aniq bir ishlab chiqarish sohasi bo’yicha texnikalar yoki texnologik jarayonlar bo’yicha ta’lim oluvchilarda kasbiy shakllanishi kerak bo’lgan ko’nikma va malakalar asosini tashkil etuvchi bilimlar kiradi. Baholash-ta’lim jarayonining ma’lum bosqichida o’quv maqsadlariga erishilganlik darajasini oldindan belgilangan mezonlar asosida o’lchash, natijalarni aniqlash va tahlil qilishdan iborat jarayondir. Mutaxassislik fanlarni faol metodlardan foydalanib o’qitishda talabalar bilimini va ko’nikmalarini baholash o’quv maqsadlariga yo’naltirgan holda muntazam o’tqazib turilishi kerak Bilim va ko’nikmalarni baholashda quyidagilarga e’tibor qaratish muhim ahamiyatga ega: - o’quv maqsadlariga yo’naltirgan holda oraliq va joriy nazoratlar muntazam o’tkazib turilishi kerak; - pedagogik va psixologik tamoyillarga, hamda baholash standartiga asoslanishi lozim. - baholashdan oldin talabani unga qo’yiladigan talab va baholash mezonlari bilan tanishtirish. - bilim va ko’nikmalarni baholash natijalari talabalarga iloji boricha tez vaqt ichida bildirilishi kerak. - talabaning olgan past natijalar sabablari muhokama etilishi kerak. - past natijalar olgan talabalarga qo’shimcha ta’lim olish bo’yicha imkoniyatlar yaritilish kerak. 20 Baholash natijasida nafaqat ta’lim oluvchining, balki ta’lim beruvchining kuchli va kuchsiz tomonlari, shuningdek, o’quv jarayonidagi kamchiliklar ham aniqlanadi. Ta’lim vositalari, rejalari, ta’lim jarayonini tashkil etish sifatida ham baho beriladi. Ta’lim dasturining qism bo’laklari bo’yicha muntazam baholab borish oxir- oqibat aniq va adolatli baholanishning shakllanishiga olib keladi. Kichik bo’limlar bo’yicha baholash, jamlash va umumlashtirish yakuniy baholashning aniq bo’lishiga yordam beradi. Ta’lim oluvchini muntazam ravishda o’z natijalari to’g’risida xabardor qilib turish, uning maqsad sari intilishi va istaklarini ro’yobga chiqarishga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ta’lim berish davomidagi nazorat natijalarini o’lchab borish bilim, ko’nikma va malakalarni baholash talabaning o’zligini anglashi uchun bir imkoniyatdir. Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chiqib, baholashning mohiyati haqida quyidagi xulosalarni aytish mumkin: Nima uchun baholash kerak?  o’quv maqsadlariga erishilganlikni aniqlash uchun;  keyingi bosqichga o’tishdan oldin, avvalgi o’zlashtirish darajasini aniqlash uchun;  natijaga erishganligini tasdiqlash uchun;  talabalarning qiziqishlarini aniqlash uchun;  yutuq va kamchiliklarni aniqlash uchun;  o’qituvchi o’z faoliyatiga tuzatishlar kiritishi uchun;  yalpi o’zlashtirish darajasini aniqlash uchun;  ta’lim jarayoni yutuqlarini aniqlash uchun;  ta’lim oluvchilarni yutuqlarga qiziqtirish uchun;  tashqi qiziquvchilarga, ish beruvchilarga, yuqori tashkilotlarga va ota- onalarga ma’lumot berish uchun. Nimani baholash kerak?  nazariy bilimlarni; 21  amaliy ko’nikma va malakalarni;  xulq-atvor va shaxsiy fazilatlarni. Qachon baholash kerak?  ta’lim jarayoni boshida (boshlang’ich baholash);  ta’lim jarayoni davomida (joriy va oraliq baholash);  ta’lim jarayoni yakunida (yakuniy baholash). Baholashning asosiy xususiyatlari;  ta’lim maqsadiga yo’naltirilganlik;  muntazam o’tkazib borish;  pedagogik, psixologik va huquqiy tamoyillarga asoslanganlik;  umumiy qabul qilingan natija standartlariga asoslanganlik. Yuqorida ta’kidlanganidek, nazariy bilimlar baholanayotganida kognitiv o’quv maqsadlarga erishganlik darajalari aniqlanadi. Amaliy ko’nikma va malakalar baholanayotganida psixomotorik, hulq-atvor va shaxsiy fazilatlar baholanayotganida esa-affektiv o’quv maqsadlariga erishganlik darajalari aniqlanadi. Baholash mezonlari. Har qanday baholash natijalari o’zaro taqqoslanishi, ya’ni o’lchanishi lozim bo’ladi. Ularni taqqoslash baholashdan oldin yoki keyin ishlab chiqilgan mezonlar asosida amalga oshirilishi mumkin. Baholash mezonlari o’quv maqsadlariga qay darajada erishilganlikni anglatuvchi ko’rsatkichdir. Bu ko’rsatkichlar sonlar («besh», «to’rt», «uch» va hokazo) so’zlar («a’lo», «yaxshi», «qoniqarli» va hokazo) yordamida tavsiflanishi mumkin. Boshqacha qilib aytadigan bo’lsak, baholash mezonlari ta’lim oluvchining qaysi o’zlashtirish darajasini namoyish qilishiga qarab mos qo’yiladigan baho ko’rsatkichining tavsifidan iborat. Baholash tamoyillari. Bilimlarni tekshirish va baholash muayyan didaktik talablarga javob berishi kerak. Tekshirish va nazorat qilish sistemali, doimiy tarzda bo’lishi shart. Bu talabga rioya etilmasa, ta’lim oluvchilarning o’qishga nisbatan munosabati yomonlashadi, bilimlarning sifatiga salbiy ta’sir qiladi. 22 Bilimlarni baholash individual harakterga egadir. Har bir ta’lim oluvchi uning qaysi bilimlari, ko’nikma va malakalari baholanayotganini bilishi kerak. Ta’lim beruvchining savollariga va vazifalariga javob berishga tayyorlik holati bilimlarni tekshirish hamda baholash o’quv jarayonining muhim bir bo’lagiga, uning tarkibiy qismiga aylangan taqdirdagina ro’y beradi. Ta’lim oluvchining bilimlari, ko’nikma va malakalari davlat o’quv rejalarining bajarilishi nuqtai nazaridan tekshiriladi hamda baholanadi. Ta’lim oluvchilarning bilimlari, ko’nikma va malakalarini tekshirish shakllari turlichadir. Ba’zan ta’lim beruvchi bilimlarni tekshirishning uzoq vaqt mobaynida bir xildagi usullarini qo’llaydi. Unda so’rash, savol berish, izohlash kabi muayyan odat paydo bo’ladi. Ta’lim oluvchilar bugunday tekshirishga moslashib ketadilar, o’qituvchining qay tarzda so’rashi ularga oldindan ma’lum bo’ladi. Ular faqat ta’lim beruvchi uchun, uni qanoatlantirish uchun javob bera boshlaydilar. Quyidagi beshta asosiy tamoyillar baholash tizimi samaradorligining poydevori hisoblanadi: - o’quv maqsadlariga asoslanganlik; - haqiqiylik; - haqqoniylik; - ishonchlilik; - qulaylik. Ta’lim oluvchilarni baholashning asosiy xususiyatlari. 1. O’quv maqsadlariga asoslanganlik. Samarali baholashning asosiy tamoyili o’quv maqsadlariga asoslanganlik hisoblanadi. Baholashning sifati o’quv maqsadlariga to’g’ridan-to’g’ri bog’liqdir. O’quv maqsadlari baholash mazmunini aniqlab beradi. O’quv maqsadlarining qo’yilish darajasiga qarab, baholashning shakli va usullari tanlanadi. Shuningdek, o’quv maqsadlariga erishish uchun bajarilgan faoliyat natijasi, baholash mezonlarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Har qanday baholash tizimi loyihalashtirilayotganda, baholash topshiriqlari berilgan ta’lim mazmuni doirasida bo’lishi talab etiladi. Baholashni loyihalashtirayotganda, har doim quyidagi ikki savolni e’tiborga olish lozim: 23 Baholash topshiriqlari ta’lim jarayonidan ko’zlangan o’quv maqsadlarini to’la aks ettiradimi? O’quv maqsadlari darajasiga baholash shakllari, usullari va mezonlari to’g’ri tanlandimi? Masalan, yo’l harakati qoidalari bo’yicha olgan bilimlarni baholashda yozma test olish usuli mos kelishi mumkin. Lekin, undan mashinani boshqarish malakalarini baholashda foydalanib bo’lmaydi. Bu malakalar og’zaki yoki yozma emas, balki amaliy faoliyatga asoslangan baholash usuli yordamida baholanishi maqsadga muvofiq bo’ladi. 2. Haqiqiylik. O’quv maqsadida ko’zda tutilgan natija-gina baholashga qaratilgan topshiriq yoki test haqiqiy hisob-lanadi. U baholanishi lozim bo’lgan bilim va ko’nikmalar sohasidagi natijalarga qaratilgan bo’lishi lozim. Ta’lim oluvchi erishgan natijalar to’g’risida asoslangan hamda ishonchli axborotlar berilishi kerak. Ta’lim oluvchi egal-lagan bilim, malaka va ko’nikmalar hamda shaxsiy fazilatlarni o’lchash imkonini beradigan metodlardan foydalanish zarur. Haqqoniylik (ob’yektivlilik). Baholash tizimi o’quv maqsadlariga mos bo’lishi, shuningdek baholash shart-sharoitlari va maqsadlari bilan talabalar oldindan tanishgan bo’lishlari lozim. Ta’lim oluvchilarga bir xil murakkablikdagi hamda hajmdagi topshiriqlar berilishi kerak. 3. Ishonchlilik. Natijalarni baholash mobaynida har xil usullardan foydalanish mumkin. Lekin, bu usullarni tanlashga qo’yiladigan asosiy shart ishonchlilik hisoblanadi. Usul ishonchli bo’lishi uchun baholash asosli va aniq ma’lumotlarga asoslangan bo’lishi zarur. Bunda topshiriq yoki testning o’rganish maqsadlarini nazorat qilishga yo’naltirilganligi qanchalik ishonchli ekanligi nazarda tutiladi. Baholash ishonchli bo’lishi uchun ta’lim oluvchilarda bir-biriga o’xshash, ammo har xil sharoitlarda baholash o’tkazilganda, natijalari bir xil bo’lishi kerak. Baholash metodining ishonchliligi turli metodlarning natijalari bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Baholash tizimi ishonchli bo’lishi uchun turli ekspertlar 24 yordamida turli vaqtlarda baholash o’tkazilganda, uning natijalari bir-biriga o’xshash bo’lishi kerak. Baholash ishonchliligining ikki tomoni bor: Baholash usulining ishonchliligi. Agar foydalanilayotgan baholash usulining ishonchliligi yuqori bo’lsa, talabaning o’zlashtirish darajasi baholashning har xil usullaridan foydalanganda ham o’zgarmay qoladi (olingan natijalar bir xil, o’zgarmas bo’ladi). Baholashning o’zlashtirish darajasini baholash usullarining ishonchliligi deb, baholash boshqa joyda va boshqa imtihon oluvchi tomonidan o’tkazilganda ham, uning bir xil bo’lishi, o’zgarmasligi tushuniladi. Baholash usullarining ishonchlilik darajasi quyidagi holatlarda ko’proq bo’ladi: - hamma ta’lim oluvchilar qo’yilgan talabni aniq tushunsa; - baholash shartlari oldindan ma’lum qilinsa va unga rioya qilinsa; - hamma natijalar baholashning oldindan kelishilgan mezonlari to’la asoslangan bo’lsa; -tasodifiy xatolarni kamaytirish maqsadida mos baholash turlari qo’llanilsa. 4. Qulaylik. Baholash tizimi o’quv maqsadlaridan kelib chiqqan holda, o’quv ishlab chiqarish standartlariga mos bo’lishi, murakkab bo’lmasligi, nazorat o’tkazuvchi va ta’lim oluvchi uchun qulay bo’lishi lozim. Baholashni o’tkazishda imkon qadar kompyuterlardan keng foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Topshiriq yoki test paytida ball beriladigan bo’lsa, ball berish o’rganish maqsadlarini nazorat qilishga moslashtirilgan bo’lishi lozim. Bunda mavzuning muhimroq bo’lgan qismlariga unchalik muhim bo’lmagan qismlariga nisbatan ko’proq ball berish kerak bo’ladi. Baholashning reyting tizimi. Reyting tizimidagi ta’lim jarayonida baholash quyidagi nazorat turlari orqali aniqlanishi mumkin: - nazorat qilish; - xulqini baholash; - nazariy va amaliy bilimlarni baholash. 25 1. Nazorat qilish orqali o’zlashtirganlikni aniqlash: - ta’lim oluvchining bilim ko’rsatkichlari darajasini, malakasini shakllantirish; - ta’lim oluvchini doimiy baholash va ular olgan baholarni taqqoslab borish; - ta’lim oluvchining o’qishga intilishi va o’zaro bellashish imkoniyatini shakllantirish; - ta’lim oluvchilarning bilim saviyasi va malaka ko’nikmalarini haqqoniy baholash; - ta’lim beruvchilarning pedagogik faoliyatini to’g’ri baholash. 2. Xulqini baholash orqali: - ta’lim oluvchilarning darslarga qatnashish intizomini yaxshilash va ularni fanlar bo’yicha uzluksiz tayyorgarligini tashkil etish amalga oshiriladi. 3. Nazariy va amaliy bilimlarni baholash orqali o’zlashtirganlikni aniqlash: - ta’lim beruvchi hamda ta’lim oluvchining o’z qobiliyatini oldindan rejalashtirish; - ta’lim jarayonining borishini tezkor tahlil qilish; - o’z faoliyatida zaruriy o’zgarishlar kiritish imkoniyatlarini yaratish. Reyting tizimi yuqorida sanab o’tilgan barcha nazorat turlarini o’zaro taqqoslash orqali ta’lim jarayonidagi baholash tizimini yaratadi. Reyting tizimida ta’lim oluvchilar bilimi doimiy ravishda nazorat qilinib va baholanib boriladi. Reyting nazorat tizimi asosida o’quv rejasiga kiritilgan har bir fanning ta’lim oluvchi o’zlashtirishining sifat ko’rsatkichlari ballar bilan baholash yotadi. Respublikamiz ta’lim muassasalari o’quv jarayonida qo’llanilayotgan reyting tizimiga asoslangan holda ikkita nazorat turidan foydalanishni maqsadga muvofiq deb bilamiz. Talabalar kasbiy sifatlarga ega bo’lgan ishlarni bajarish jarayonida har xil ijodiy vazifalarni hal qilishga duch keladilar. Masalan, talabalar biron bir buyumning tayyor mahsulot bo’lgunga qadar jarayonning barcha asosiy bosqichlarini bosib o’tishlari muhimdir. Har bir o’qituvchi o’z fani bo’yicha reyting tizimini loyihalashtirishda quyidagilarga asoslanishi kerak: 26 1. Har bir fan bo’yicha semestr davomida talaba to’plashi mumkin bo’lgan maksimal ball 100 ballni tashkil etadi. 2. Har bir fan uchun ajratilgan maksimal ball nazorat turlari bo’yicha taqsimlanadi: Joriy nazorat. Joriy nazorat o’tkazishning asosiy maqsadi ta’lim oluvchi qay darajada rivojlanayotganligini aniqlash, ta’lim jarayoni talablarini o’rganish va uni yaxshilashdan iborat. Joriy nazoratda og’zaki so’rov, seminar, yozma ishlar, laboratoriya ishlari, kurs ishlari, uy vazifasi va boshqa so’rov turlaridan foydalaniladi. Barcha so’rov turlari qisqartirilgan kodlar bilan belgilanadi. Amaldagi reyting tizimida joriy nazorat o’tkazishda har bir ta’lim oluvchini baholash uchun so’rovlar soni chegaralangan. Har bir darsda tayyorlanib kelgan ta’lim oluvchi javob berishi va ball olishi mumkin, lekin ta’lim beruvchi qolgan ta’lim oluvchilarni ham e’tibordan chetda qoldirmasligi lozim. Oraliq nazorat. Oraliq nazoratning asosiy maqsadi ta’lim oluvchilar tomonidan ma’lum bir mavzu, bob yoki modul bo’yicha erishilgan natijalarni (belgilangan standartlarga erishganligini) aniqlashdan iborat. Oraliq nazoratni topshirish barcha ta’lim oluvchilar uchun majburiy hisoblanadi. Yakuniy reyting ko’rsatkichi. Yakuniy reyting ko’rsatkichini aniqlash uchun semestr yakunida yoki o’quv predmeti yakunida ta’lim oluvchining barcha mavzular bo’yicha olgan ballari hisoblanib, o’rtachasi aniqlanadi. Semestrda fan yuzasidan necha soat dars o’tilgan bo’lsa, har biriga maksimum 100 balldan ajratilib, semestr yakunida o’rtacha ball hisoblanadi va reyting jurnaliga qo’yiladi. O’quv rejasi va fan dasturiga asosan tuzilgan tizim – mavzu rejasi bo’yicha, hamda ajratilgan soatlarni e’tiborga olgan holda, har bir talabani semestr davomida necha marta nazorat qilish imkoniyatlaridan kelib chiqib, nazorat va so’rov turlari aniqlab chiqiladi hamda ma’lum bir fan bo’yicha «Reyting ballarining taqsimoti» tuziladi. Ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholash. Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonida talabalar xulqi va bilimini baholash muhim ahamiyatga ega. Xulqni baholash talabaning shaxsiy 27 xususiyatlarini aniqlash demakdir. Bu xususiyatlar kuzatilgan xulqdan kelib chiqsada, lekin o’lchash mumkin bo’lgan natija qamroviga kirmaydi. Misol uchun, talabaning ishlash tarzini baholash, uning berilgan topshiriqni muntazam yoxud nomuntazam, samarali yoki samarasiz ravishda bajarayotganligi haqida tegishli xulosalar chiqarish mumkin. Bilimni baholash deganda, erishilgan natijani qamrab olish va o’lchash, shuningdek, uni natija ko’lami bilan taqqoslash tushuniladi. Xulq va bilimni baholash quyidagi xususiyatlarga ega: - ta’lim maqsadlariga yo’naltirilganlik; - muntazam o’tkazib turish; - huquqiy, pedagogik va psixologik tamoyillarga asoslanganlik; - hamma qabul qilgan baholash andozalariga asoslanganligi. Natijalarni baholash orqali bir paytning o’zida butun ta’lim tizimi va uning barcha tarkibiy qismlari tekshirib ko’rilishi mumkin. Bu bilan ta’lim tizimi kutilayotgan natijani berayotganligi yoki bermayotganligi tekshirilib, o’lchab ko’riladi. Bilimlarni muntazam baholab borish ta’lim rejasini, uning katta va kichik bo’limlarini qamrab oladi. Uzoqroq vaqt davomida amalda bo’lgan ta’lim tizimi natija andozasi orqali ifodalanishi mumkin. Kollej talabalarning, balki amaliyot o’qituvchilarining ham kuchli va kuchsiz tomonlari, shuningdek, o’quv jarayonidagi kamchiliklar ko’rsatib boriladi. Ta’lim vositalari, rejalari, tashkiliy ishlarning sifatiga ham baho berishi mumkin. Natija qismlarini muntazam baholab borish aniq va adolatli xulosalarga olib keladi. Baholashda mazkur xulosalarning umumlashtirilishi baholashning aniq bo’lishiga yordam beradi. O’qituvchi muntazam ravishda o’z natijalari to’g’risida xabardor qilib turish uning maqsad sari intilishi va istaklarining oshishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Xulqni baholashni hukm chiqarish quroli sifatida tushunmaslik kerak. Shu sababli o’qituvchi baholash jarayoniga hamkor sifatida jalb etilishi lozim. Bu orqali o’qituvchi o’z shaxsiy xususiyatlari xususida ba’zi ma’lumotlarni bilib olish imkoniyatiga ega bo’ladi, masalan: 28 - uning topshiriqlarni bajarishga bo’lgan imkoniyatlari; - asablarining bardoshliligi; - uning irodasi va umid-ishonch ruhi. O’qitish davomidagi nazorat, natijalarni o’lchab borish, xulqi va bilimlarini baholash talabaning o’zligini anglashi uchun yana bir imkoniyatdir. Xulq va bilimlarni baholash uchun ko’rsatmalar: 1. Xulqi va bilimlarini baholashdan oldin talaba talab va mezonlar haqida xabardor qilinishi kerak. 2. Xulqi va bilimlarini baholab bo’lgandan so’ng talabaga uning natijalari iloji boricha uzoq vaqt cho’zmasdan bildirilishi kerak. 3. Talaba olgan yomon baholar sabablari baholash suhbati orqali muhokama etilishi kerak. Bunda amaliyot o’qituvchisining hatti-harakatlari ham ushbu yomon natijalarga sabab bo’lishi mumkinligini inobatga olish lozim. 4. Yomon natijalarni birgalikda yaxshilash borasida ko’riladigan chora- tadbirlar haqida maslahatlashib olish kerak. 5. Talabaga xulqi va bilimlarini baholash natijalarini ko’rish va o’z munosabatini bildirish huquqi berilishi kerak. Topshiriqlar natijalarini o’lchash va baholash maqsadida ongli ravishda qo’yilgan talablardir. Testlar bilim, qobiliyat ko’nikma, shuningdek, fe’l-atvor va munosabatni tekshirish jarayoni va vositasidir. Testlar quyidagi yo’nalishlarga tuzilishi mumkin: - natija andozalarini aniqlash uchun natija testlari; - intellekt va boshqa qobiliyatlarni aniqlash uchun qobiliyat testlari; - talabaning ma’lum bir kasbga layoqatli ekanligini aniqlash testlari; - talabaning motiv, ijtimoiy qadriyatlari va qarashlarini aniqlash testlari; Bu bilan birga joriy, oraliq va yakuniy nazorat testlari ham farq qilinadi. Ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarning nazariy bilimlari va aqliy layoqatini baholashda og’zaki hamda yozma baholash topshiriq shakllaridan foydalaniladi. Topshiriq shakllari O ’ ki Y 29 13-rasm. Talabalar bilim va ko’nikmalarini baholashda topshiriq shakllari Og’zaki shakldan ko’proq og’zaki savol-javoblarni qisqa vaqt ichida o’tkazish uchun foydalaniladi. Ushbu jihatiga ko’ra, bu baholash topshiriq shaklidan oraliq nazoratni amalga oshirishda foydalanish maqsadga muvofiq. Og’zaki topshiriq shaklining turlari: - ochiq; - yopiq. Og’zaki shaklning ochiq turi deganda, ta’lim oluvchining so’ralgan material yuzasidagi ma’lumotlar bilan bir qatorda erkin va ijodiy yondoshish asosida javob berishi nazarda tutiladi. Yopiq turda esa ta’lim oluvchi faqat berilgan material doirasida javob berish bilan cheklanib qoladi. Og’zaki topshiriqlarni bajarish jarayonida talabalarning bilimlari bilan birga o’zini tutishi, reaksiyasi va muloqot qilish qobiliyati inobatga olinadi. Ularni quyidagilarga ajratish mumkin: 30 - kasbiy holatlarga simulyasiya( taqlid) qilish; - yechish yo’llarini topish bilan bog’liq muammoli holatlarni muhokama qilish; - talabalarning muammoli holatlarga bo’lgan shaxsiy munosabati. Psixik omil (tanglik, erkin emaslik, qo’rquv kabilar) katta rol o’ynashi tufayli ko’pincha haqiqiy natijalar berish qobiliyati ko’rinmay, yuzaga chiqmay qolishi mumkin. O’qituvchi og’zaki topshiriq bo’yicha savollar tuzayotganda quyidagi xususiyatlarni inobatga olishlari lozim: - gaplar mos so’roq so’zlardan tuzilgan bo’lishi kerak; - savol aniq va tushunarli tuzilgan bo’lishi lozim; - savol to’g’ridan-to’g’ri muammoga qaratilgan bo’lishi kerak; - «ha» yoki «yo’q» javobini talab etuvchi savollar bo’lmasligi kerak; - savol faqatgina bitta gapdan tuzilishi lozim; - savol faqat bir talabaga emas, balki barchaga taalluqli bo’lishi kerak; - javob berishga vaqt ajratilgan bo’lishi lozim. Bugungi kunda test topshiriqlarining bir qator turlaridan ta’lim jarayonida ta’lim oluvchilarning nazariy bilimi va aqliy layoqatini baholashda foydalanilmoqda. Baholash metodlari va vositalarini ishlab chiqish 1. BIR TANLOVLI TESTLAR Bir tanlovli test topshiriqlari yagona javobni tanlash imkoniyati berilgan topshiriqlar hisoblanadi. Bir tanlovli savollar «asos» deb yuritiladigan tugatilmagan jumla yoki savollardan iborat bo’lib, unga ketma-ket to’rtta yoki beshta haqiqatga yaqin bo’lgan javoblar tanlovi keltiriladi. Ta’lim oluvchi ular orasidan bitta to’g’ri javobni tanlashi kerak. To’g’ri javob «kalit» deb, noto’g’ri javoblar «chalg’ituvchi» javoblar deb ataladi. Misol: Zararkunanda kapalaklar turlari keltirilgan qatorni toping. A) ombor kuyasi, tegirmon qizil kapalagi; 31 B)malla unxo’r, un mitasi; V)un kanasi, ombor kuyasi; G) malla unxo’r, don chaxlagich Javob: V 2. KO’P TANLOVLI TESTLAR Ko’p tanlovli test topshiriqlarida javoblar varianti bir nechta to’g’ri javoblardan iborat bo’ladi. Misol. Diafanoskop kassetasi nechta xonadan iborat? 1) 50 2) 100 3) 75 4) 90 Javoblar: A) 2 va 4 B) 1 va 3 V) 2 va 1 G) 3 va 1 Javob: 3. TO’LDIRUVCHI TESTLAR Bu topshiriqni echish to’liq bo’lmagan matnlarga kiritiladigan tushunchalar, gap bo’laklari, simvollar va sonlardan tashkil topadi hamda ta’lim oluvchidan berilgan jumlani kerakli so’z bilan to’ldirishi so’raladi. Misol. Ta’lim oluvchi va ta’lim beruvchining muayyan maqsadga qaratilgan, birgalikdagi faoliyatini tashkil qilishning tartibga solingan yo’llar yig’indisi - deb ataladi. 4. MUVOFIQLASHTIRUVCHI TESTLAR Bunday test topshiriqlarida ta’lim oluvchilarga ikkita ro’yxat taqdim etilib, ulardan birida savollar turkumi, ikkinchisida esa javoblar turkumi aks ettirilgan Б 32 bo’ladi. Ta’lim oluvchilar savollar turkumiga muvofiq keluvchi javoblarni topishlari va belgilashlari talab etiladi. Misol: A) ro’yxat: metodlar 14-rasm. Ta’lim metodlari va ularni tashkil qilish mazmuni Yoki javob: A2, V3, S1. Muvofiqlashtiruvchi testlar bir qiymatli yoki ko’p qiymatli bo’lishi mumkin. Bir qiymatli testlarda ustunlardagi savollar va javoblar miqdori bir xil nisbatda, ya’ni А) АQLIY HUJUM В) DAVRA SUHBATI С) KICHIK GURUHLARDA ISHLASH 1. Ta’lim beruvchi tomonidan berilgan ma’lum bir topshiriqni hamkorlikda bajarish uchun ta’lim oluvchilarni kichik guruhlarga ajratib, berilgan topshitiqning yechish yo’llarini ishlab chiqishni taqozo etuvchi metod 2. Biror muammoni yechishda ta’lim oluvchilar tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to’plab, ular orqali ma’lum bir yechimga kelinadigan metod 3. Ta’lim oluvchilar o’rtasida va kichik guruhlarda aylana stol atrofida o’z fikr mulohazalarini bildirish orqali olib boriladigan o’qitish metodidir. 33 bir savolga bir javob to’g’ri kelishi kerak bo’ladi. Ko’p qiymatli muvofiqlashtiruvchi testda esa ustunlardagi savollar va javoblar miqdori har xil nisbatda, ya’ni bir necha savolga bir javob to’g’ri kelishi mumkin, yoki aksincha bir savolga bir necha javob to’g’ri kelishi mumkin. Javobni belgilashda birinchi ustundagi savollarga ikkinchi ustundagi javoblarni topib, uni ma’qullash belgisi orqali ifodalash mumkin. Yoki javoblarni savollar belgisi va javoblar raqamini mos ravishda belgilash mumkin. Talabalarning bilimi va ko’nikmalari testlarning ijobiy yechimini topishlariga qarab aniqlandi. Mustaqil ishlari bo’yicha shakllangan ko’nikmalarini baholashda berilgan topshiriq bo’yicha mustaqil ma’lumot yig’ish, rejalashtirish, qaror qabul qilish, amalga oshirish, tekshirish va xulosa chiqarish kabi mezonlardan foydalanildi. Oliy ta’lim muassasalarida o’qitishni faollashtirishning birinchi bosqichida talabalarning dastlabki bilim darajasi, mustaqil ishlash qobiliyati hamda egallangan nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llay olish ko’nikmasi tahlil qilish lozim. Mutaxassislik fanlarni o’qitishda faol ta’lim metodlarini qo’llash orqali talabani “ta’lim ob’yekti”dan “ta’lim sub’yekti” darajasiga o’tishga imkon yaratiladi, mashg’ulotlarda ijodiy muhitni yuzaga keltiradi. Bu esa ta’lim jarayonida talabalarning faolligini oshiradi. O’qituvchi esa bilimlarni yetkazuvchi emas, balki bilimlarni talabalar tomonidan, mustaqil ravishda o’zlashtirilib olishga yordam beruvchi, ta’lim jarayonining maslahatchisiga aylanadi. Demak, talabalarning kasbiy bilim, ko’nikma va malakalarini shakllantirish va mustaqil faoliyatlarni rivojlantirish uchun maxsus fanlarni faol metodlar asosida o’qitish jarayonini to’g’ri tashkil etish muhim ahamiyatga ega.