Maxsus pedagogika va psixologiya fanlarida tadqiqot metodikasi hamda
foydalaniladigan tadqiqot metodlari tizimi
1. Tadqiqotning nazariy va emperik metodlari. Nazariy tadqiqot metodlari: tahlil va
sintez, induksiya va deduksiya, mavxumlashtirish (abstraktlashtirish).
2. Kuzatish metodi, ilg’or pedagogik tajribani o’rganish va umumlashtirish.
3. Adabiyotlar, arxiv materiallari va boshqa manbalarni o’rganish. Kuzatish usuli –
o’rganilayotgan pedagogik hodisalar, jarayonlarni idrok etish sifatida.
4. Ish tajribasini o’rganish. Suhbat, intervyu, so’rovnoma, matematik usullar
TADQIQOTChINING ShAXSIY IJODIY FAOLIYaTI
BOSQIChLARI
Ma’lumki, tadqiqotchining shaxsiy ijodiy faoliyati muayyan bir ta’sirlar
(tashqi va ichki, bevosita va bilvosita) yordamida rivojlanadi, takomillashadi va
shular asosida uning intellektual salohiyati ham rivojlanib, takomillashib boradi.
Tadqiqotchiga tashqi ta’sirlar asosan ilmiy nazariy, ilmiy - uslubiy va tadqiqotchilik
(ijodkor o’qituvchilik) mahoratini yuksaltirishga yo’naltirilgan uslubiy tavsiyalar va
tadbirlardan iborat. Ular rivojlangan mamlakatlardagi nufuzli oliy o’quv yurtlari,
ilmiy markazlarda o’z ilmiy salohiyatini oshirish, ilmiy muammoli seminarlarda
ilmiy ma’ruzalar bilan qatnashish, muammoli seminarlar tashkil qilish,
konferensiya, bahs - munozarali davra suhbatlari uyushtirish, innovasion ta’lim
texnologiyalarni yaratish metodologiyasiga muntazam ravishda e’tibor berib yurish,
viloyat va respublika miqyosidagi ilmiy - pedagogik seminarlar tashkil qilish va shu
kabilardan iborat bo’ladi. Ichki ta’sir esa bevosita tadqiqotchi tomonidan amalga
oshirilib, u boshqaruv faoliyatga tegishlidir.
Bu muammoning dolzarbligi shundan iboratki, ilmiy adabiyotlar va
tadqiqotlarda oxirgi vaqtlargacha tadqiqotchi o’z ijodiy faoliyatini oshirishda tashqi
ta’sir vositalari, usullari va shakllaridan foydalanishga intiladi.
Tadqiqotchining ijodiy faoliyati uning o’z ilmiy salohiyatini muntazam
oshirib borishi muammolari bilan bog’liq bo’lgan ilmiy-tadqiqotdir. O’z kasbining
ustasi- ijodkor pedagoglar (tadqiqotchi)larning amaliy faoliyatlarini o’rganish, tahlil
qilish natijalari va bu borada hosil bo’lgan xulosalarga asoslanadigan bo’lsak,
shaxsiy ijodiy faoliyatni quyidagi ketma-ketlikda ifodalash mumkin:
- ilmiy-nazariy, ilmiy-uslubiy adabiyotlar bilan tanishganlik darajasi,
pedagogik mahorati, imkoniyatlari, yangi axborot texnologiyalar, yangi pedagogik
texnologiyalar, innovasion ta’lim kabilar bilan tanishlik darajasi va o’z shaxsiy
ijodiy xislatlarini tashxis qila bilish;
- o’z ijodiy faoliyatida qiyinchilik va muammolar kelganda ularni yengib
o’tish bilim, ko’nikma va malakalarga egaligi hamda o’z ijodiy faoliyatini
rivojlantirishga yo’nalish va uslublarni topa bilish;
- o’z intellektual salohiyatini o’stirishning zamonaviy usul va vositalarini
egallaganligi, kishi intellektual salohiyati alifbolari bilan tanishligi;
- o’z shaxsiy ijodiy faoliyat rejasi va dasturini o’zi mustaqil tuza olishi hamda
bular asosida o’z umumpedagogik mahoratini takomillashtira olishi;
- o’z ijodiy faoliyatini nazorat qila bilish va kerakli tuzatishlar kirita olish
qobiliyati shakllanganligi;
- mustaqil ijodiy faoliyat natijalarini umumlashtirish, ularni ijodiy
faoliyatning maqsad va vazifalari bilan taqqoslash, istiqbolli yo’nalishlarni belgilash
hamda shu asosda ilmiy tadqiqot ishining istiqbolli rejasini tuzish.
Bu qayd etilgan ketma-ketlik tadqiqotchidan tadqiqotlarning dolzarb
muammolarini, shu sohadagi yangiliklarni, islohiy tadbirlarni va bular asosida paydo
bo’ladigan yangi vazifalarni ko’ndalang qo’yadi va undan muntazam ravishda
izlanish, ijodkorlikni talab etadi. Bu esa tadqiqotchidan o’z-o’zini muntazam
ravishda ijodiy faoliyatini nazorat qilib borishni va shu asosda umumpedagogik
qobiliyatlar, ko’nikma va malakalar hamda ularning namoyonlik darajasini o’zida
mavjudligini aniqlashni talab etadi. Umumpedagogik qobiliyatlarni mavjudligini
tekshirishda quyidagi qobiliyat qirralariga ahamiyat berish lozim: didaktik qobiliyat;
akademik qobiliyat; nutqiy malakalar; tashkilotchilik qobiliyatlari; boshqa
tadqiqotchilar faoliyatini tahlil qila bilish qobiliyati; istiqbolni ko’ra bilish qobiliyati
(pedagogik tasavvur, prognoz); diqqatni taqsimlay olish qobiliyati; o’z ijodi
natijalarini pedagogik faoliyatda joriy qilishdagi pedagogik samaradorliklarni
aniqlash mezonlaridan samarali foydalanish qobiliyati va shu kabilar.
Tadqiqotchidagi umumpedagogik qobiliyatlar, ularning shaxsiy ijodiy
faoliyatini rivojlantirishdagi asosiy poydevordir. Tadqiqotchi shaxsiy ijodiy
faoliyati bevosita uning shaxsiy ijodiy rejasi bilan bog’liq bo’lib, u quyidagi
manbalarga tayanadi:
-ilmiy-nazariy, ilmiy-uslubiy, pedagogik, psixologik, boshqa uslubiy manba
va adabiyotlarga;
-ilg’or pedagogik tajribalar, ayniqsa innovasion ta’lim natijalariga;
- mavzuga taalluqli ilmiy- tadqiqot ishlari natijalari va ularning ta’limni
rivojlantirish, takomillashtirishdagi pedagogik samaralariga;
-axborot va axborot texnologiyalari, shuningdek "Internet" xizmatidan
foydalanib, ta’limni texnologiya-lashtirishga;
- mavzuga mos xalqaro va respublika miqyosidagi ilmiy - amaliy
konferensiyalarda ko’tarilayotgan dolzarb muammolar yechimlariga;
- mavzuga mos davra suhbati, ilmiy - uslubiy seminarlar faoliyatlariga va shu
kabilar.
Demak, bu qayd etilganlar bo’yicha xulosa chiqaradigan bo’lsak, har qanday
o’qituvchi avvalo ijodkor bo’lish kerak, ayniqsa uning shaxsiy ijodiy faoliyati bu
sohada olib boriladigan tadqiqotlar sifat darajasini yanada yuqori ko’tarishga muhim
asos bo’ladi.
Ma’lumki, ijod yoki ijodkorlik murakkab ruhiy jarayon bo’lib, bu tadqiqotchi
ijodiy qobiliyatlarining asosiy kategoriyalari bo’lib hisoblanadi, chunki bular
tadqiqotchining fikrlashi, dunyoqarashi, mustaqil va erkin faoliyat ko’rsatishi,
xotirasi, diqqat, ilmiy tafakkuri va irodasi bilan chambarchas bog’langandir.
Shaxsiy ijodiy faoliyat ham inson kamolotida, ayniqsa uning intellektual
salohiyatini belgilashda asosiy ko’rsatkichlardan biri bo’ladi, chunki insonning
yetukligi uning o’ziga, boshqa insonlarga va manbalarga bo’lgan oqilona ijodiy
munosabatlarida namoyon bo’ladi.
Tadqiqotchi intellektual salohiyati rivojlanishida, uning shaxsiy ijodiy
faoliyat asosiy ko’rsatkichlardan biri ekanligiga haqidagi xulosani chiqarishga
izlanishlarimiz natijalari asos bo’ldi. Ma’lumki, intellektual salohiyat ilm - fanning
dastlabki ko’rsatkichlaridan boshlanib, to hozirgacha bo’lgan davrda shakllanib,
takomillashib va rivojlanib keladi. Shu ma’noda bugungi kundagi zamonaviy
tadqiqotchilarimizga shartli ravishda tidqiqotchining shaxsiy ijodiy faoliyati bilan
uzviy bog’langan intellektual salohiyat bosqichlarini tavsiya etsak foydadan xoli
bo’lmaydi. Endi quyida ular to’g’risidagi qisqacha ma’lumotlarni keltiramiz:
Yozuv - muayyan bir tilda qabul etilgan va kishilar o’rtasidagi muloqotga
xizmat qiladigan yozma belgilar yoki tasvirlar tizimi.
Yozuv - kishilik jamiyati madaniy taraqqiyotining tom ma’nodagi ibtidosi,
bashariyatning uzoq va murakkab tadrijiy takomili jarayonidagi omillarning eng
asosiylaridan biridir.
Kitob - axborotlarni, g’oya, obraz va bilimlarni saqlash hamda tarqatish,
ijtimoiy- siyosiy, ilmiy estetik qarashlarni shakllantirish vositasi; bilimlarni
targ’iboti va tarbiya quroli; badiiy va ilmiy asar hamda ijtimoiy adabiyot.
Xalqaro statistikada YuNESKO tavsiyasiga ko’ra, hajmi 48 sahifadan kam
bo’lmagan, taboqlab tikilgan nodavlat nashrni, shartli ravishda, kitob deyish qabul
qilingan.
Bosma taboq - nashrning haqiqiy (amaldagi) hajmi o’lchov birligi. Bichimi
(formati) 60x90 sm. bo’lgan qog’oz varag’ining bir tomonidagi nusxa. Standart
o’lchamli va boshqa o’lchamlarga ega bo’lgan qog’ozdagi nusxa shu o’lchamlar
uchun fizik bosma taboq deb ataladi.
Nashr mahsulotlarini hisobga olishda har qanday o’lchamdagi kogoz uchun
hisoblangan bosma taboq 60x90sm. bichimidagi qog’oz o’lchov birligi sifatida
olinib, shartli taboqlarga qayta hisoblanadi.
Ta’lim - bu ilm-fan asoslarini, nazariy bilimlarni o’rganish orqali
o’zlashtirishdir.
Tarbiya - bu o’qituvchining ta’lim oluvchilarda, kasb- hunnarni (san’atni)
egallash uchun, muayyan ma’naviy me’yorlarini va amaliy bilimlarini ishlab
chiqishga qaratilgan faoliyatdir.
Maktabgacha ta’lim - milliy pedagogik kadrlar tayyorlashning boshlang’ich
shakli. Maktabgacha ta’limning vazifasi bolani sog’lom, har tomonlama kamol topib
shakllanishini ta’minlash, ulardagi o’qishga intilish hissini uyg’otish va uni
muntazam ta’lim olishga tayyorlashdan iboratdir.
Maktabgacha ta’lim bola 6-7 yoshga yetguncha davlat va nodavlat
maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarida hamda oilalarda amalga oshirmoqda.
Uning maqsadi, vazifalarini ro’yobga chiqarishda mahallalar, jamoat va xayriya
tashkilotlari, xalqaro fondlar ishtirok etmoqda.
Boshlang’ich ta’lim - umumiy o’rta ta’limning dastlabki bosqichi. O’zRda
boshlang’ich ta’lim 1-4 sinflarda bolalarga ilk ta’lim berish, ularni ma’naviy kamol
toptirishning boshlanish davri hisoblanadi. U 1-4 sinflarni o’z ichiga oladi va o’qish
6-7 yoshdan boshlanadi.
Boshlang’ich ta’lim umumiy o’rta ta’lim olish uchun zarur bo’lgan
savodxonlik, bilim va ko’nikma asoslarini shakllantirishga qaratilgan boshlang’ich
ta’lim sinflari uchun o’quv rejasi va dasturlari mavjud.
Boshlang’ich ta’limda maktab dasturida belgilangan bilim, ko’nikma va
malakalarni o’rgatish hamda hosil qilishga erishish uchun ta’limning turli usullari,
shakllari hamda vositalaridan foydalanish asosida ish olib borish talab qilinadi.
O’rta umumiy ta’lim – umumiy o’rta ta’limning keyingi bosqichi.
O’zbekiston Respublikasida o’rta umumiy ta’lim 5-9 –sinflarni tashkil etib, undan
o’rta maxsus, kasb-hunar kollejlari va akadem liseylarga o’quvchilar tavsiyalar
oladilar.
Attestat - lotincha "afttestoer" so’zidan olingan bo’lib, «guvohlik beraman"-
degan ma’noni bildiradi va xodimning malakasini, o’qituvchilarning bilim
darajasini belgilovchi hujjat.
Gimnaziya - O’zbekiston va ayrim xorijiy mamlakatlarda umumiy o’rta
ta’lim o’quv yurti.
Gimnaziyalar muayyan fan bo’yicha ixtisoslashtirilgan bo’lib, shu fandan
chuqurlashtirilgan ta’lim beradi.
Akademik lisey - o’rta maxsus o’quv yurti. Unga O’zRda 1997 yil 29-
avgustda qabul qilingan "Ta’lim to’g’risida"gi Qonun va "Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi"ga muvofiq umumiy o’rta ta’lim maktablari (9-sinf)ni tugatgan o’quvchilar
qabul qilinadi. Ta’lim muddati 3 yil bo’lib, unda o’rta maxsus ma’lumot beradi.
O’quvchilarning intellektual qobiliyatini jadal o’stirishni, ularning chuqur,
tabaqalashtirilgan va kasb - hunarga yo’naltirilgan bilim olishlarini ta’minlaydi.
Akademik liseylarda o’quvchilar o’zlari tanlab olgan ta’lim yo’nalishi
(gumanitar, texnika, agrar va boshqalar) bo’yicha bilim saviyalarini oshirish hamda
fanlarni chuqur o’rganishga qaratilgan maxsus bilim olish imkoniyatiga ega
bo’ladilar.
Akademik liseyni bitiruvchilarga davlat tomonidan tasdiqlangan diplom
beriladi va u ta’limning keyingi bosqichlarida o’qishni davom ettirish yoki egallagan
ixtisoslik bo’yicha ishlash imkoniyatini beradi.
Kasb - hunar kolleji - o’rta maxsus, kasb - hunar o’quv yurti. Unga O’zRda
1997 yil 29 avgustda qabul qilingan KTMD va "Ta’lim to’g’risida"gi qonunga
muvofiq, umumiy ta’lim maktablari (9-sinf)ni tugatgan o’quvchilar qabul qilinadi.
Bunday o’quv muassasalarida o’qish muddati 3 yil.
Kasb-hunar kollejida o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi beriladi va unga
o’quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim hamda ko’nikmalarni chuqur
rivojlantirish, tanlab olingan kasb-hunar bo’yicha bir mutaxassislik va 2-3 ishchi-
kasb malaka ko’nikmalarini egallash imkonini yaratiladi.
Kasb-hunar kollejlarida o’quv dasturlari oldingi o’quv bosqichi-umumta’lim
maktablari va keyingi pog’onada turgan oliy o’quv yurtining o’quv dasturlari bilan
o’zaro mutonosiblikda bo’lib, ta’limning uzluksizlik va izchillik tamoyillariga amal
qiladi.
Kasb-hunar kollejlari zamonaviy asbob-uskunalar, o’quv-uslubiy qurollar,
ko’rgazmali vositalar, axborot texnologiyalari va kompyuterlar bilan jihozlanadi.
Sertifikat - lotincha "certificatus"-tasdiqlangan. Sertifikat-biror dalilni
tasdiqlovchi hujjat. Masalan, ma’lum kursni (siklni) bitirganligi (tinglaganligini
tasdiqlovchi hujjat). Bu pedagogik xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini
oshirishini tasdiqlovchi hujjat sifatida ko’proq foydalaniladi.
Mustaqil ta’lim - olingan bilim, ko’nikma va malakalarni mustahkamlash,
qo’shimcha ma’lumot yoki materialni mustaqil o’rganish maqsadida tashkil
etiladigan o’quv shakli.
Innovasion ta’lim - bo’lajak mutaxassisni yangicha sharoitlarda ishlashga
tayyorlovchi jarayon bo’lib, u oldingi olgan bilimlari asosida ta’limni
takomillashtirishga samarali yangicha yondashuv qilishdan iboratdir.
Kompyuterli dastur - yunoncha "programma"-e’lon, ko’rsatma. Dastur,
bajariladigan ish yoki biror faoliyat rejasi. Dastur, biror masalani yechishda
kompyuter bajarishi lozim bo’lgan amallarning izchil tartibi.
Kompyuterda dasturlash - kompyuter uchun dastur tuzish jarayoni;
kompyuter
dasturlari,
dasturlar
tuzish
usullari,
ularni
tekshirish
va
mukammallashtirish haqidagi fan.
Har bir EHM tuzilishi, komonda kodlari jihatidan bir - biridan farqlanib, faqat
ma’lum elementar amallar (arifmetik va mantiqiy) to’plaminigina bajara oladi.
Ammo bu amallar yordamida istalgan murakkab operasiyalarni bajarish mumkin.
Dasturlash yechilishi lozim bo’lgan masala algoritmini kompyuter tiliga
ya’ni "Mashina tili"ga o’tkazishdir. EHM uchun dastur tuzish masalani yechish
usulini mashina komondalarining shunday majmui (dasturi)ga keltirishdan iborat
bo’lib, bu komondalar EHM xotirasi yacheykalarida joylashib, tartib bilan amalga
oshadi va bir-birini ishga tushirib, tegishli hisoblashlarni bajaradi.
Dasturlashni soddalashtirib, o’rta maktabda arifmetik masalalarni yechishda
savollar tarzida reja tuzish bilan taqqoslash mumkin.
Dasturlashda, odatda, amallarning bir emas, bir necha ketma - ketligi beriladi
va ulardan qaysi birining bajarilishi masalaning oraliq yechim natijalariga bog’liq
holda tanlanadi; dasturda ba’zi bo’yruqlar bir necha karra bajarilishi mumkin, necha
marta takrorlash ham avtomatik ravishda aniqlanadi; dastur bajarilish vaqtida o’zini
avvaldan ko’zda tutilganidek o’zgartirib borishi yoki qisman o’z shaklini
o’zgartirishi mumkin.
Dasturlash jarayoni, odatda, quyidagi bosqichlarga bo’linadi: masalaning
qo’yilishi; masalaning algoritmik tavsifini tuzish; masalani yuqori darajadagi dastur
tilida dasturlash; masalani taxminiy-mashina tilida dasturlash va masalani mashina
tilida dasturlash.
Dasturlashtirilgan ta’lim - o’quv jarayonini muayyan tartib (dastur) asosida
tashkli etish.
Dasturlashtirilgan ta’lim kibernetika, informatika, matematik logika va
hisoblash texnikasining samarali tamoyillari va murakkab tizimlaridagi boshqarish
vositalari pedagogikada joriy etilishi natijasida bo’lib u XX asrning 50 - yillarida
paydo bo’ldi. Dasturlashtirilgan ta’lim o’quv materialini kichik - kichik qismlarga
bo’lish, uni muayyan tartibda bayon etish, ushbu qismlarning biridan ikkinchisiga
o’tish tartibi (qoidalari)ni belgilash, xususan, har bir qismni o’zlashtirish yuzasidan
aniq ko’rsatmalar, topshiriqlar berish, o’z - o’zini nazorat qilishni ta’minlash kabi
yo’llar bilan amalga oshiriladi. U har bir ta’lim oluvchilarni bilimlarini
o’zlashtirishini, ko’nikmalar, malakalar hosil qilishini boshqarib borishni nazarda
tutadi. Beriladigan topshiriqlarning mantiqiy ravishda o’nlik sanoq sistemasida
ifodalangan materiallar o’qituvchining o’quvchilarni mantiqiy fikrlashga va ularni
aqliy mehnatning samarali ko’nikmalarini egallab olishga o’rgatishga yordam
beradi.
Dasturlashtirilgan ta’limning dasturi ya’ni o’rgatuvchi dastur (o’rgatuvchi
algoritm) maxsus o’rgatuvchi qurilmalar (mashinali dasturlashtirilgan ta’lim) yoki
dasturlashtirilgan darsliklarga (elektron darslik, elektron o’quv qo’llanma va h.k)
kirtiladi.
Bugungi kunda ba’zi hollarda dasturlashtirilgan ta’limni goh o’rgatuvchi va
o’rganuvchi mehnatini ilmiy asosda tashkil etish tizimi sifatida qaralsa, gohida
an’anaviy ta’limning o’rnini egallaydigan pedagogik tizim, ba’zan qandaydir
kibernetik didaktika, ta’limning yangi metodi yoki mustaqil ishlashning alohida
turi deb qaralmoqda. Lekin, bundan qat’iy nazar, dasturlashtirilgan ta’limning
maqsadi ravshan ya’ni u ta’lim oluvchining bilimlarini o’zlashtirish jarayonini
boshqarishni optimallashtirishdir.
Malaka- xodimning kasbiy tayyorgarligi darajasi, undagi ma’lum ishni
bajarish uchun zarur bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarning mavjudligi.
U xodimning malakasini belgilovchi ko’rsatkich bo’lib, kategoriya yoki
diplomning mavjudligi bilan belgilanadi.
Malaka talablari - uzluksiz ta’limning tegishli bosqichi bitiruvchisining
umumiy bilim va kasb tayyorgarligi darajasiga qo’yilgan talablar.
Ko’nikma - insonning ilgarigi tajribalari asosida muayyan faoliyat yoki
harakatni amalga oshirish qobiliyati.
Ko’nikmaning fiziologik asosi bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’ida
hosil bo’ladigan murakkab shartli reflekslardir. Ko’nikma malaka bilan uzviy
bog’liq, ammo ko’nikma muayyan harakatlarni bajarishda maxsus mashqlarsiz ham
vujudga kelishi mumkin. Bunday hollarda ko’nikma mavjud bilim va malakalarga
tayanadi. Masalan, velosiped va avtomobilni haydash ko’nikmasiga motosiklni
boshqarish qonun - qoidalari haqidagi bilimlar qo’shilganda, mashqlarsiz, ham
motosiklni haydash ko’nikmasi paydo bo’ladi.
Kichik
mutaxassis
-
bu
ta’lim
dasturini
muvaffaqiyatli
o’zlashtirgan o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muassasalariga bitiruvchilariga
beriladigan malaka darajasi.
Kichik mutaxassis:
-tegishli ijtimoiy ishlab chiqarish sohasida uning unumli faoliyat ko’rsata
olishini ta’minlaydigan nazariy va amaliy bilimlar majmuasiga, kasbiy bilim,
malaka va ko’nikmalarga ega;
-mazkur jamiyatda o’zining muvaffaqiyatli hayot darajasini ta’minlaydigan
umumiy va kasbiy madaniyatga, ijtimoiy ahamiyatli xususiyatlarga va shaxsiy
sifatlarga ega.
Kasb - maxsus tayyorgarlik va ish tajribasi natijasida ma’lum bir sohada
kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun nazariy bilimlar majmuasini, amaliy
ko’nikma va malakalarni egallagan, unga jismoniy imkoniyat, aqliy qabiliyat va
yuridik huquqlarni ta’minlovchi insoniy mehnat faoliyatining ( mashg’ulotining)
turidir.
Kasb - kishining mehnat faoliyati, doimiy mashg’ulot turi; muayyan ish turini
malakali bajarishga imkon beradigan bilim, mahorat, tajribani talab etadi. Kasblar
ichida mehnat faoliyatining eng tor sohasi bilan ajralib turadigan ixtisoslar bor.
Masalan, vrachlik kasbida xururg, oftalmolog, nevrolog, dermatolog va boshqalar.
Kasb odatda, shaxsning asosiy tirikchilik manbai hisoblanadi.
Ixtisoslik - birorta kasb doirasida ma’lum bir faoliyat turi uchun maxsus
tayyorgarlik va ish tajribalari bilan erishilgan zaruriy bilimlar, ko’nikma va
malakalar majmuasi.
Oliy ta’lim - uzluksiz ta’limning yuqori malakali mutaxassislar tayyorlovchi
mustaqil turi bo’lib, u oliy ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi.
Talabalar (lotincha-qunt bilan ishlovchi, shug’ullanuvchi) –oliy o’quv
yurtining o’quvchisi.
Qadimgi Rimda ilm bilan shug’ullanuvchi barcha shaxslar talaba deyilgan.
O’n ikkinchi asrda Universitetlar tashkil topishi bilan ulardagi o’quvchilar
talaba deb atala boshladi.
Ilmiy–texnika taraqqiyotiga mos ravishda talabaning o’rni va tarkibi ham
o’zgardi. Ma’lumotli kadrlarga zarurat talabalar sonining o’sishiga sabab bo’ldi.
1913 yilda Yevropada har 10000 aholiga 7-11 talaba to’g’ri kelgan bo’lsa,
O’zbekistonda 175 talaba to’g’ri keladi. O’zbekistonda oliy o’quv yurtlarida talaba
ishtiroki bilan 1600 dan ortiq mavzu ishlab chiqildi. 125 talaba fan va texnikaning
turli sohalaridagi ilmiy ishlari uchun mukofotlandilar.
Oliy ta’lim bakalavriat va magistraturadan iborat bo’lib, u ikki bosqichga ega.
Bakalavr - oliy ta’limning tegishli bosqichiga muvofiq dasturlarni
muvaffaqiyatli o’zlashtirgan shaxslarga beriladigan akademik daraja.
Bakalavr - (lotincha baccalaria - vasalning yer mulki) - ko’p mamlakatlardagi
dastlabki ilmiy daraja. O’rta asrda - /arbiy Yevropa universitetlarida ta’limning
birinchi bosqichini tugallagan talabalarga berilgan. O’zbekistonda 1997 yildan
boshlab "Ta’lim to’g’risida"gi Qonun va KTMDga muvofiq universitet va oliy
o’quv yurtilari birinchi bosqichi - bakalavriatni tugatganlarga bakalavr akademik
darajasi beriladi hamda davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi, kasb - hunar
faoliyati bilan shug’ullanish huquqini beradigan diplom topshiriladi. Ba’zi
mamlakatlarda (jumladan, Fransiyada) o’rta ma’lumotga ega bo’lib, oliy o’quv
yurtlariga kirish huquqiga ega bo’lgan shaxs ham bakalavr deb ataladi.
Bakalavriat - ko’p mamlakatlarda oliy ta’limning dastlabki bosqichi.
O’zbekistonda bakalavriat mutaxassisliklar yo’nalishi bo’yicha fundamental va
amaliy bilim beradigan tayanch oliy ta’limdir. Undagi o’qish muddati kamida 4 yil
bo’lishi kerak.
Bakalavriat ta’lim dasturi tugallangandan keyin, bitiruvchilarga bakalavr
akademik daraja berilib, davlat attestasiyasi yakunlariga ko’ra davlat tomonidan
tasdiqlangan namunadagi oliy ma’lumot to’g’risidagi diplom topshiriladi.
Magistr - oliy ta’limning tegishli bosqichiga muvofiq dasturlarni
muvaffaqiyatli o’zlashtirgan shaxslarga beriladigan akademik darajalar.
Magistr - lotinchala magister - boshliq.
Magistr - ko’pgina rivojlangan mamlakatlar oliy o’quv yurtlarida beriladigan
akademik daraja bo’lib, u oliy o’quv yurtlarini tugatib, barcha nazoratlarni
muvaffaqiyatli topshirgan va magistrlik dissertasiyalarini himoya qilgan shaxslarga
beriladi.
Magistratura - bakalavriat negizida o’qish muddati kamida ikki yil bo’lgan
aniq mutaxassislik bo’yicha oliy ta’lim.
Ta’lim dasturi - o’quv fanlarining bakalavriat yo’nalishlari yoki magistratura
mutaxassisliklariga quyiladigan malaka talablariga muvofiq kadrlarning zaruriy va
yetarli darajadagi tayyorgarligini ta’minlovchi, bloklarga jamlangan ro’yxati.
Akademik daraja - ikki bosqichli oliy ta’limda beriladigan (bakalavr va
magistr) darajadir.
Oliy ma’lumot darajasi - shaxs tomonidan oliy ta’limning muayyan ta’lim
dasturini mazkur ma’lumot haqida tegishli davlat hujjati berilgan holda
o’zlashtirishi darajasi.
Oliy ta’limning davlat ta’lim standarti - ta’limning bakalavriat muayyan
yo’nalishi yoki magistratura mutaxas-sisligiga qo’yiladigan malaka talablari, ta’lim
mazmuni, bakalavr yoki magistr tayyorgarligining zaruriy va yetarli darajasini,
kadrlar tayyorlash sifatini baholash darajalarini belgilaydigan etolon darajasi.
Diplom (yunoncha diplo) – ikki buklayman.
Diplom – shaxsning oliy, o’rta maxsus, kasb-hunar o’quv yurtini tugatganligi
yoxud ilmiy darajaga egalgini tasdiqlovchi hujjat.
Diplom – turli tanlov, musobaqa, ko’rgazma va boshqalarda yuqori
ko’rsatkichlarga erishganlik uchun mukofatlanganligini tasdiqlovchi hujjat.
Oliy ma’lumot haqida davlat hujjati (diplom) - akkredsiyadan o’tgan oliy
ta’lim muassasalari bitiruvchilariga beriladigan va ularning oliy ta’limning ta’lim
dasturlarini bajarganliklarini tasdiqlovchi davlat namunasidagi hujjat.
Hujjat uzluksiz ta’limning keyingi bosqichlarida o’qishni davom ettirish yoki
olingan akademik darajaga muvofiq ishlash huquqini beradi.
Aspirant - lotincha aspirans - biror narsaga intiluvchi - ilmiy-tadqiqot ishiga
layoqati bo’lgan hamda ilmiy - tadqiqot instituti yoki oliy o’quv yurtlari
aspiranturasida nomzodlik dissertasiyasi ustida ilmiy - tadqiqot ishlari olib
borayotgan oliy ma’lumotli yoki magistr akademik darajasiga ega bo’lgan
mutaxassis.
Aspirantura - uzluksiz ta’lim tizimining tarkibiy qismi, oliy malakali ilmiy
va ilmiy- pedagogik kadrlar (fan nomzodlari) tayyorlash shakli.
O’zbekistonda
aspirantura1930
yillarda
tashkil
etildi.
Aspirantura
O’zbekiston Respublikasi Fan va texnologiyalar markazi hamda O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi oliy attestasiya komissiyasi bilan
kelishgan holda O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi hay’ati, vazirliklar
va idoralari hay’atlarining qarorlari bilan ilmiy - tadqiqot institutlari, oliy o’quv
yurtlari va boshqa ilmiy muassasa hamda tashkilotlarda tegishli mutaxassisliklar
bo’yicha ochiladi. Aspirantura ishlab chiqarishdan ajralgan va ajralmagan holda
tashkil qilinadi hamda unda ilmiy-tadqiqotchi ishlab chiqarishdan ijralgan holda 3
yil, ishlab chiqarishdan ajralmagan holda 4 yil tahsil oladi. Ishlab chiqarishdan
ajralgan holdagi ilmiy xodimlar yoshi 30 yoshgacha, ishlab chiqarishdan ajralmagan
holdagi ilmiy xodim yoshi esa 40 yoshgacha davrda aspiranturada tahsil olish
mumkin.
Aspirantlarga, ularning ilmiy faoliyatlariga rahbarlik qilsh uchun fan doktori
va professorlardan ilmiy rahbarlar tayinlanadi. Ba’zi hollarda, istisno tarzida shu
sohada ma’lum ilmiy muvaffaqiyatga erishgan hamda doktorlik dissertasiyasi ustida
ilmiy-tadqiqot olib borayotgan katta ilmiy xodim yoki dosent ilmiy unvoniga ega
fan nomzodlari ham ilmiy rahbarlikka tayinlanishlari mumkin.
Aspirantlar dissertasiya mavzulari bo’yicha ilmiy izlanishlarni ilmiy-tadqiqot
institutlari va oliy o’quv yurtlarining labaratoriya, kafedra va boshqa ilmiy
