MAYLI EGINLER ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI GÚRES SHARALARI Reje. 1.Maylı eginlerdiń zıyankesleri. 2. Zıyankeslerge qarsı gures sharaları. Kungebaǵardıń watanı arqa Amerika esaplanadı. Dástlepki kungebaǵar ósimligi sılıw egin sıpatındada egilgen. Biraqta áhqó jıl Rossiyada birinshi mártea onnan may islep shıǵarılǵan. Jer juzinde kungeabaǵar egini 22.42 mln ga maydanda egiledi. Birǵana Rossiyanıń úlesine ń.óǵ mln ǵa kungebaǵar egini tuwrı keledi. Hazirgi waqıtta kungeabaǵardıń bir neshe sortları islep shıǵılǵan bolıp bular turli jaǵdayda háma jaǵdaylarga maslastırılǵan. Kungebaǵar egini kóp ónimli hám boz topıraqlarda jaqsı ósedi hám quyashlı kunlerdi jaqsı koredi. Kungebaǵar dán alınatuǵın may biologiyalıq jaǵınan qımbatlıǵı menen sanaatda ajralıp turadı. Gullew dawirinde hárreleri qoywı arqalı olardan qımbatlı pal alıw mumkinligi anıqlanǵan. Mayı ajratıp alınǵanan keyin qalatuǵın shıǵındılar shrot hám kunjara sharwa mallarına joqarı sıpatlı azıq-awqat. Kunjara kuramında 5-7%, shrot kuramında 15 may, 33-35% belok boladı. Kunjaradan xalwa tayyarlanadı. Kungebaǵardıń sebetlerinen bolsa sharwa mallarına azıq-awqat sıpatında paydalanıladı. Kungebaǵar ósimligi jetistiriwde onı bir neshe zıyankesler zıyanlaydı hám ónim muǵdarın kemeytiredi. Kungebaǵar zıyankeslerine qarsı gúres sharaların integraciyalıq dizimge alıp barıw nátiyjeli esaplanadı. Sonday-aq kungebaǵar gul shańı menen azıqlanatuǵın bir neshe paydalı jánlikler bar. Ximiyalıq gúres úsılı arqalı olardıń úlken bolimin nabıt qılıwı mumkin. Bunnan basqa joqarıdaǵı zıyankesler ximiyalıq preparatlarǵa shıdamlılıq ónim qılınǵanı anıqlanǵan. Kungeboǵar egininde tomendegi tiykarǵı zıyankesler zıyan keltiredi. Gorek qurtı - Neliothis armigera H . Paxta sovkasınınń qurtı—paxtadan basqa kungebaǵardı hám zıyanlaydı. Zıyanlanǵan japıraq hám jas tuyneksheler kobinshe togiledi, kungebaǵar basın bazıbir paxalın hám zıyanlaydı. Azerbayjanda gorek qurtı kóplep shaǵılısqan bazıbir jılları kungebaǵar zuráátiniń 20—30 %, ayrım xojalıqlarda bolsa 70 % hám odan hám kobirek bolimi nabıt bolǵan (Karatodina O.A., 1981). Oraylıq Aziyada, sodan Qubla Tajikistandaǵı ayrım xojalıqlarda gorek qurtı ónim organlarinıń 12 % tin nabıt qıladı; ulıwma alǵanımızda. Sol menen birge ayrım jılları bul qurt Qubla Qırǵızıstan hám Turkmenistanda, Ózbekistannıń Ferǵana, Andijan hám Surxondar`ya walayatlarında kóplep shaǵılısqan jıllarda bolsa, maselen, 1950—1953 jıllarda basqa kópshilik vilayatlarda, sodan Tashkent hám Samarqant walayatlarında hámde Qubla Qazaǵıstanda suǵarılatuǵın maydanda kungebaǵarǵa kushli zıyan jetkizgenligi anıqlanǵan. Oyımızsha esaplarǵa korek, gorek qurtı Oraylıq Aziyada jalpı piste óniminiń 0,5—1,5 % ti nabıt qıladı. Zıyankes kóplep orshigen jıllarda bahár kóp jawın bolǵanda gorek qurtı tiygizetuǵın zıyan tábiyi rawishte artadı. Oraylıq Aziyanıń barlıq suwǵarılatuǵın jerlerinde gorox, pamidor, temeki hám makke-juweri eginlerine gorek qurtı hár jılı bir qansha zıyan tiygiziwi anıqlandı (Zaxarenko V.A., 1997) Gorek qurtı Oraylıq Aziyada, Kavkaz hám Kavkaz artında, Evropanıń qubla yarmında, Qıtay hám Xindi-Qıtayda, Hindistanda, jaqın Shıǵıs mámleketlerinde, Afrikada, Arqa Amerikanıń qubla yarmında, Qubla Amerikada hám Avstraliyanıń shıǵıs boliminde ushraydı hám awıl xojalıq eginlerinde kushli zıyan tiygizedi. Gorek qurtınıń tuxımı quwırshaq korinisinde, muyeshli, muyeshler tuxumnıń ushına barıp bir tochkada tusedi. Taza qoyılǵan tuxımlar reńi aqshıllaw sarǵısh tusde boladı. Er jetken gorek qurtınıń uzınlıǵı ń sm shekem keledi; denesi ashıq, kókshil sarı reńdegi tartıp qaramtır reńge shekem boladı. Dem alıw jolı boylap sonsha ashıq reńli sızıq, arqası boylap toq qońır reńli tolqın sıyaqlı jińishke sızıqlar ótedi; denesiniń átirapları boylap hám sonday tolqın sıyaqlı sızıqlar ótedi. Denesindegi burtikli-shuyeller ústinen siyrek tuksheler barlıǵı ayqın korinip turadı, bul tuksheler kobinshe qaramtır reńli boladı. Kungebaǵar japıraǵındaǵı gorek qurtı Denesiniń birinshi segmenti ustinde mramar sıyaqlı forması xitin menen qalın qaplanǵan, sıllıq, tuksiz jeri bar. Ayrım jaslarındaǵı qurtlar bas kesasınıń úlken- kishikligi menen bir-birinen parq qıladı; maselen, birinshi jastaǵı qurtınıń bas suyegi basınıń eni 0,25 dan 0,30 mm shekem, ikkinshi jastaǵı qurtıniki—0,42 dan 0,50 mm shekem, ushinshi jastaǵı qurtı —0,67 dan 0,75 mm shekem, tortinshi jastaǵı qurtıni—1 den 1,5 mm shekem, besinshi jastaǵı qurtıniki—1,70 dan 2,28 mm shekem, aqırǵı altınshı jastaǵı qurtıniki—2,5 dan 2,85 mm shekem háma odan hám zıyatraq boladı. Gorek qurtıniń quwırshaǵı toq qońı reńli bolıp, uzınlıǵı 1,5-2 sm tir; quwırshaǵınıń keyingi ushında bir-birine jaqın jaylasqan hám guzgi rawishte kórinip turatuǵın eki tiken bar. Gorek qurtı Oraylıq Aziyanıń arqa aymaqlarında, hawa-rayı jaǵdayına qarap, sanı judá kem bolǵan birinshi awladı menen esaplaǵanda, bir jılda 3—4 awlad, qubla aymaqlarda bolsa 4—5 awlad beredi. Qıslawshı quwırshaqlar diapawzaǵa kirisiwi sebepli, bul zıyankestiń shama menen 8% proceti Oraylıq Aziyada 3—4 buwın hám basqa bolimlerinde 2—3 buwın beredi. Gorek qurtı guzde qaysı, ósimliklerde azıqlanǵan bolsa, onıń quwırshaqları hám sol ósimlikler jaqınındaǵı jerge 10—15 sm shuqurlıqta qıslaydı. Dástlepki er jetken gúbelekler aprel`diń aqırı—maydıń basında payda boladı. Oraylıq Aziyanıń hám Kavkaz artında gúbeleklerdiń birinshi kóplep ushıw dawiri paxta shanaqlanıp atırǵan waqtında (20 may menen 20 iyun` ortasında) baslanadı. (Rodd, Glushenkov, Somov, Evstropov). Gúbelekler 5—10 sm shuqırlıqtaǵı topıraq 200 S shekem ısıǵannan keyin 5—10 kun otkennen keyin quwırshaqtan shıǵa baslaydı. Qıslap shıqqan quwırshaqlarınıń bir bolimi maydıń aqırı iyun`nıń ortası hám hátte aqırına shekem diapawzaǵa kiredi. Oraylıq Aziya ósimliklerdi qorǵawda stanciyasınıń guzetiw nátiyjelerine kore, gorek qurtı gubelekleriniń birinshi kóplep ushıwı hawanıń ortasha sutkalıq temperaturası 15°S dan joqarı bolǵanında baslanadı; qıslap atırǵan quwırshaqlar temperatura 15°S dan tomen bolmaǵanında jaqsı rawajlanadı. Gorek qurtınıń judá az sandaǵı dástlepki buwını ajırıq, alaputa, bangidiywana hám basqa kópshilik jabayı shóplerde rawajlanadı. Oraylıq Aziyanıń qubla aymaqlarında gorek qurtı kóbeyw ushın eń jaqtırǵan ósimligi Zabiafae sem`yasına tiyisli—Hypogmphia bucharica Ved degen jabayı shóp. Gúbelekler quwırshaqtan shıqqannan keyin ó kun ótkennen keyin, hawa-rayı temperaturası 200S dan tomen bolmaǵan keshte tuxım qoyyadı temperatura 26°S dan tomen bolmaǵanda kóplep tuxımlay baslaydı. Olar tuxımların ósimlik paxalları hám shaqaları ushındaǵı jas japıraqlarǵa, kobinshe olardıń ústki tárepine, bazıbir ósimliklerdiń zuráát organlarına bir-birden shasıp koyadı. Gorek qurtları kóp bolıp jaylasqınlıqları sebepli, yamasa bir-birin jep qoyadı (kannibalizm). Bazıbir jaǵdaylardaǵı gubelek 2 hám 3 teden tuxımın bir jerge qoyadı. Hár bir gúbelek óz ómirinde 400—600, orta esapta bolsa 56 da tuxım qoyadı. Bazıbir urǵashı gubelekler, ósimliklerden alatuǵın nektarınıń muǵdarı hám sıpatına hámde hawa- rayı jaǵdaylarına qarap 3000 shekem tuxım qoya aladı (Evstropov). Paxta gullep atırǵan dawirde gúbelekler azıq penen jeterli dárejede támiyinlengen boladı. Kóklemde kóp nektarlı jabayı shóplerde kóp bolǵanında bul zıyankes judá kóp shaǵılısadı. Gubelekler, ádette 11—27 kun, kobi menen bolsa 34 kun jasaydı; olardıń tuxım qoyıw dawiri keminde 20 kun dawam etedi. Gorek qurtları barlıqxor bolıwına qaramay, gubelekler tuxımların tukshelerinen aksalat hám kumırsqa kislotaları ajıratatuǵın kóp tukli ósimliklerge qoyıwı jaqsı koredi (Glushenkov N.A, 1956). Paxta shanaqlaǵanǵa shekem bul kislotalardı ajıratpaǵanı sebepli, dástlepki rawajlanıw dawirinde oǵan gorek qurtı tuspeydi. Bul qurt paxtanıń jińishke talshıqlı sortlarına kemrek, ortasha talshıqlı sortlarına kobirek tusedi. Gorox ósimliginde kislota ajıratatuǵın tuksheler ósiw dawiriniń aqırına shekem tuspey saqlanǵanı sebepli, bul ósimlikke gorek qurtı náller kogerip shıǵıp atırǵan waqıttadan baslap tuse baslaydı. Guzetiw nátiyjelerine kore, gorek qurtınıń gúbelekleri jaqtırıp tuxım qoyyatuǵın ósimliklerden ekinshisi makke-juweri bolıp esaplanadı. Gubelekler tuxımların makke-juweridegi analıq gulleriniń jiplerine qoyadı. Gorek qurtı jaqsı koretuǵın eginleriniń ushinshisi pamidor hám tortinshisi paxtada. Jazda 2,5—4 sutka, erte báhárde hám kesh guzde 4—23 sutka otip tuxımlardan qurtlar shıǵadı. Temperatura 12°S dan tomen bolǵanında tuxımlar rawajlanbaydı (Besedin P, 1981). Qurtlar ósimliktiń qaysı boliminde tuxımnan shıqqan bolsalar, dástlep sol jerde azıqlanıp, sońınan shanaq, gul hám gorekler ishine otip alıwǵa háreket qıladı. Bul zıyankes paxtanıń goreklerinde zıyanlanǵanlıǵı sebepli gorek qurtı deb ataladı, biraq ol paxtanıń shanaqlarına janede kobirek zıyan tiygizedi. Qurtlar kobinshe gorektiń tomengi yarımınan kirgen halda, shonaqlarǵa, tiykarınan, gul qaptalı yamasa gul tajı japıraqları arqalı kiredi. Bul zıyankestiń qurtlıq stadiyası 13—21 sutka dawam qıladı bul stadiya uzaqqa sozılǵanında kuwırshaqlıq stadiyası qısqaradı (Rodd, Evstropov). Qurtlardıń aqırǵı 2—3 awladı eń qáwipli. Bul dawirde qurtlar shanaq hám tuynekshelerin kemirip togiledi, gorekler ishine kirip aladı. Bir qurt óz ómirinde paxtanıń 20 shekem shanaǵını zıyanlanadı. Qurtlardıń kopshiligi barhama shanaq hám gorekleriniń sırtında ormelep juredi. Paxta atızlarında qurtlardıń shama menen 85% ti tazadan-taza gorek hám shonaqların izlep juredi. Qurtlar ósken sayın, ósimliktiń joqarǵı boliminde tomengi bolimlerine tuse beredi. Ósip bolǵan qurtlar ozleri azıqlanǵan atızdaǵı yamasa onıń qasındaǵı topıraq arasına 5—15 sm shuqırlıqqa kirip quwırshaqqa aylanadı. Qurtlar quwırshaqqa aylanıwdan aldın topıaq ishine kirip ózleri ushın bekkem diywaldı besikshe jasaydı hám onıń jolı hámde ishki tárepine ormekshi shipleri orap aladı. Temperatura 150S dan tomen bolmaǵanda 11—15 sutka otken quwırshaqlardan gubelekler shıǵadı; tempreatura budan tomen bolǵanında bolsa quwırshaqlar qıslap qaladı. Gorek qurtınıń tolıq rawajlanıp bolıwı tiykarınan temperaturaǵa baylanıslı; ortasha aylıq temperatura 20°S bolǵanında qurttıń rawajlanıwı 43—44 kunde, temperatura 30°S bolǵanında bolsa 30 kunde tawsıladı. Oraylıq Aziyanıń gorek qurtınıń eń qáwipli jánlikleri jaz mawsiminde 10 márte hám kobirek awlat beretuǵın brakon (Bracon simonovi Kok) atlı mayda jánlikleri bolıp esaplanadı. Bazıbir jılları bul parazit gorek qurtına qarsı gúreste adamlarǵa kóp jardem qıladı. Gorek qurtınıń tuxımların trixogramma (Trichogramma evane-scens Bestm) atlı tuxımxor kóplep joǵaltadı; Ózbekstan hám Turkmenstannıń qubla aymaqlarında kóbirek gorek qurtları evmen (Eumenes dimidiatipenis Sauss) atlı xarregen óz balaların baǵıw ushın tasıp ketedi. (Bekmuradov S.B, 1963) Gorek qurtı kobeywiniń aldın alıw ushın: paxta, temeki, mákke, juweri, pamidor hám gorek qurtı tusetuǵın basqa eginlerden bosaǵan atızlar guzde shın muyeshli plug penen shudgarlanadı; shudgarlawda gubelekleriniń topıraq ishindegi inleri buzıladı hám olar topıraq betine shıǵa almay nabıt boladı; gorek qurına qarsı gúrestiń bul sharaları óte úlken áhmiyetke iye bolǵanınan, guzde jeke atız jerleri hám aydalıp, shawılıp qoyılıwı kerek; Atızlarǵa, ásiresea qattı suwıqlar baslanıwınan aldın suw beriledi; Jazda eginler suwǵarıladı hám qatar araları islenedi, egin jaǵdayına qarap bul sharalar gorek qurtı kóplep kuwırshaqqa aylanıp atırǵan waqıtta tuwrı keltiriledi; paxta chekanka qılınadı; bul waqıtta aqırǵı awladı gubelekleriniń paxtaǵa tuxım qoyıwı kemeyedi, qoyılǵan tuxımlarınıń kópshiligi orıp alınǵan paxal ushları menen birge atızdan shıǵarıladı; chekankadan julıp alınǵan shaqa ushları, solımastan daladan alıp ketip, joq qılıp jiberiw kerek. Bunnan basqa, bul zıyankes kóplep órshigen jeylerde, onı kungebaǵardan chetletiw ushın egin maydanlarına 2—3 muddette gorox egiw úsınıs etiledi. Bunda paxta maydanınıń 2% tine shetlerine shegarasına tor jol qılıp gorox egiledi; lekin, gorek qurtı úlken zıyan tiygizetuǵın jaǵdaylarda hám, gorox egiw ushın bolek jer ajıratıwda ulıwma ekonomikalıq maselelerdi itibarǵa alǵan jaǵdayda sheshiwi shárt. Kungeboǵarǵa gorek qurtı tusiwi mumkin bolǵan hámme waqıtlarda onıń qasındaǵı gorox egini bolıwı ushın goroxtı oǵan ajıratılǵan jerdiń yarmına jaz basında egip, qalǵan yarmına bolsa dástlepki gorox ósiwin tamamlap atırǵan dawirde egiw zarur. Sonda kungeboǵar qasında tuxımlaytuǵın gubelekti ózine tartatuǵın etetuǵın gorox barxama bolıp turadı. Bunnan basqa kungeboǵarda asirese keshki muddetde egilgen egin atızlarında paxtadan kóplep ótiw hám zıyanlaw jaǵdayları guzetilgen. Kungebaǵarǵa otken waqıtlarda olarǵa qarsı nátiyjeli insekticidlerdi qollaw hám zıyankes sanın kemeytiredi (Alimuxamedov C.N., Adashkevich B.P, 1986). Kungebaǵarǵa tusken gorek qurtına qarsı ximiyalıq gures birinshi awlat gubelekler kóplep tuxım qoyıp atırǵan dawirde baslanadı hám olardıń kóbeywi uzaqqa sozıladı munasebeti menen 5—7 kung paxta qaytalanıp dárilenedi. Keyin- ala gúres eginlerge gorek qurtı tusiwine qarap (ádetde nawbetdegi awlat gubelekleri tuxımlanıp atırǵanda) ótkere beredi. Jas qurtlarǵa qarsı tomendegi esaplarda insekticidlar shańlanadı yamasa purkeledi. Guzlik sovka - Agrotis segetum Sciff . Guzlik sovka ayrım jaǵdayda deyerli barlıq atızlarda kungebaǵar eginleri nállik dawirinde zıyan tiygizedi. Bul qurt, egilgen tuxımlardı hám jas nálleriniń tamır buwınına jaqın bolimlerin kemirip jew jolı menen kungebaǵar eginleri jas nállerin nabıt qıladı. Bazıbir tamırlardıń ustki bolimleri kemirip olarǵa hám zıyan tiygizedi. Guzlik sovka kungebaǵarda Toshkent, Andijon, Namangan, Jizzax, Novoiy, Xorazm, Qaraqalpaqstanda kobirek zıyan keltiredi (ayrım kungebaǵar nállerin 20 % ni nabıt qıladı). Guzlik sovka uzaq arqadan basqa putkil |Evropada Oraylıq Aziya, Kavkaz, Afǵanistanda, Iran, Arqa-Batıstan Hindistanda hám Shıǵıs Afrikada ushraydı. Aziyada yanvar izoterması 20°S dan tomen bolǵan jerlerde bul qurt bolmaydı. Er jetken gúbelektiń qanatları jazǵanda eki ushınıń arası ń sm shekem jetedi. Aldınǵı qanatları qaramtır bóz reńli bolıp, ayrım bir neshe qońır yamasa sarǵısh reńde tawlanıp turadı. Denesiniń tiykarǵı ushınan bir bolimi shegaraları janında, sırtqı sheti janında hámde sırtqı shetinen 1/3 aralıqta, qanatlarıda onshellik kózge taslanıp turmaytuǵın qaramtır tusdegi boyına jollar bar; qanatınıń tubine jaqın boliminde durıs emes formadaǵı panasıyaqlı qaramtır daq korinedi. Qanatınıń deyerli orayında (aldınǵı shetine birneshe jaqınraq boliminde) dumalaq daq, odan sal armanıraqta (qanatınıń ushına jaqın boliminwde) buyrek sıyaqlı daq bar; bul daqlar qramtır sızıq penen qorshap alınǵan. Keyingi qanatları aq, qanat perdeleriniń tamırları azıraq qaramtır reńli. Tuxumı gumbez formasında bolıp, basında dumpekshesi bar, diametri 0,65 mm ǵa keledi; tuxımınıń sırtında 16 dan 20 shekem muyshi bar, bul muyeshler tuxım ushına barıp bir-biri menen tutasadı. Tuxımları aǵısh bolıp, rawajlanǵan sarı qaraya baradı. www.agroatlas.ru/... Qurtınıń uzınlıǵı 5 sm shekem keledi, denesi jıltıraq kogis reńde tawlanıp turatuǵın qaramtır boz reń tusde, arqasınıń shetleri boylap azmaz kózge taslanıp turatuǵın eki sızıq-jol hám arqasınıń ortası boylap arqa tamırı ótedi, jarıqlıqqa tutıp qaraǵanda bul tamır ushinshi sızıq formasında korinip turadı. Kókrektegi birinshi segmentniń ustki tárepinde qalıń xitin qatlamlı qalqansha, basqa segmentlerinde xitin daqshalar hám mayda qılshalı bortiksheler bar (Astanaqulov Sh., 1974). Guzlik sovkanıń er jetken qurtları Guzlik sovka menen zıyanlanǵan kungebaǵar náli Quwırshaǵınıń uzınlıǵı 14—20 mm keledi, reńi ashıq qońır tusde aqırǵı segmentinde chetke tarepke qayırılıp turatuǵın eki tiken bar. Bul zıyankes hár turli, tiykarınan úlken jaslardaǵı qurtlıq stadiyasında topıraq ishinde qıslaydı, bir qansha qattı qara suwıqlar bolǵanında kishi jaslarındaǵı qurtları nabıt boladı. Topıraqtıń aydalıwshı qabatındaǵı qurtlar marttıń ekinshi yarımı—aprel`diń basında quwırshaqqa aylanadı. 2—3 hápte otkennen bul kuwırshaqlardan er jetken gubelekler shıǵıp, azmas waqıt gul nektarı menen azıqlanǵannan keyin tuxım qoyyadı. Gubelekler keshte ushıp, kunduzleri kesekler tubinde hám ósimlikler arasında jasırnıp jatadı (Durdiev K., 1991). Guzlik sovka tuxımların bir-birden yamasa tóp-tóp qılıp japıraq betiniń arqa tarepine qoyadı. Tuxımların joqarıǵa, tik paxallı ósimliklerge, sodan paxtaǵa qoymay, tomen boylı jabayı shóplerge, ásirese ǵalle sıyaqlı ósimliklerge, tuyinsheler, shırmalawshılarǵa qoyıwdı jaqsı koredi. Rossiyanıń Evropa boliminde shırmawıq tuxım qoyıwı ushın eń jaqsı ósimlik esaplanadı. Sol sebepli tomen boylı shóp basǵan atızlarda kók qurt sovkası kobirek boladı. Bul sovka ayrım dala betindegi ósimlik qaldıqlarına hám topıraq kesekleri arasına hám tuxım qoyyadı. Bir urǵashısı gúbelek orta esapta 500—800 te, eń kobi bolsa 1800 shekem tuxım qoya aladı. Gubeleklerdiń kóp tuxımlı qurtlıq hámde gubeleklik dawirlerindegi azıqlardıń muǵdarı hám sıpatına baylanıslı boladı. (KLISIEWITZ, J. M. 1979) Guzlik sovkanıń embrional dawri q—ó kun dawam qıladı. Tuxımnan shıqqan qurtlar birneshe waqıt sol jerdegi topıraq betine tiyip turǵan japıraqlar menen azıqlanadı; qurtlar ushinshi, kobinshe bolsa ekkinshi jastaǵı baslap topıraq ishine ótip, keshte ósimliklerdiń tamırları qasındaǵı bolimleri menen azıqlanadı, jas paxallardı, tamırlardı hám egilgen tuxım shigitlerdi kemiredi. Kók qurt sovkası eginzardıń ayrım jerlerindegi yamasa qatar boylarındaǵı, kobinshge dala shetlerindegi ósimliklerdi zıyanlaydı. Qurtlar 30—40 kunde rawajlanadı olar bul dawirde 6 marte qabıq taslaydı, yamasa altı jastı keshiredi. Bul qurtlar keshte hareketleniwi sebepli, olardı tabıw ayrım jaǵdayda tabıw qıyin boladı. Kók qurt sovkası bar-joqlıǵın aniılaw ushın bul qurt kemirgen hám ele kogerip ulgirmegen paxallar atirapındaǵı topıraqtı ertelep áste-áste qaplap koriw kerek. Bul waqıtta kók qurt topıraqtıń qurıp qalǵan beti qabatı menen ıǵallı qabatı ortasında boladı. Eli jer betine ónip shıqpay, tuxım japıraqları oralıp jatǵan nállerdi kók qurt kobinshe kemirip tesedi. Bunday náller ónip shıǵıp olardıń tuxım japıraqları jayǵannan soń, japıraqlarda «simmetrikalıq tesikler» payda boladı hám bunday tesikler paxtanı kók qurt zıyanlaǵanın korsetiwshi tiykarǵı belgilerden biri esaplanadı. Kungebaǵar paxalları daǵallanǵan keyin guzgi sovka paxtada azıqlanıp, kuzgi ǵalle, piste, jońıshqa hám baw-baxsha-palız eginlerin hám zıyanlay baslaydı. ( Alimuxamedov S.N., Xodjaev Sh, 1980) Guzlik sovkanıń kóp tuxımlılıǵı temperatura jaǵdayına baylanıslı bolıp, Oraylıq Aziya hám Kavkaz artında sol jılǵı 3 buwın, Ukrainada 2 buwın, Rossiyanıń Oraylıq qaratopıraq zonasında 1 hám bolimi ǵ buwın arqa aymaqlarda tek 1 buwın beredi. Guzlik sovkanıń kóbeyw dárejesi, kópshilik zıyankesleri sıyaqlı, hawa-rayı jaǵdayına, agrotexnikalıq sharalarına, parazit hám jırtqıshlardıń kóbeyw dárejeisne hámde zamarıqlı hám bakterialı keselliklerdiń tarqalıwı tezligine qarap ózgerip turadı. Keselleniw ayrım epizootiya tusına kirip qaladı. Gullep atırǵan kóp nektarlı ósimlikleriniń jetispewshiligi hám kók qurt sovkasınıń kóbeywi dárejesine kushli zıyan keltiredi. Masalan, Rossiyaning janubiy chól zonasida bunday ósimlikl jer jetispegenli sebepli ekinshi awladı urǵashı gubelekler deyerli awlad bermegenligi anıqlanǵan (PORRIT, G. T. 1884) Guzlik sovkanıń Ichneumonidae, Bracjnidae hám Chaleididae sem`yalarına (Numenoptera turkumine) hámde Tashinidae sem`yasına (Diptera turkumine) tiyisli bir talay parazitları bar. Oraylıq Aziyada Anilastus notatus Grav; Enicospilus merdarius Grav hám E. Tourniler voll atlı jánlikler hámde Reletieria nigricornis Mg. hám Cnephalia hebes Fall. atlı taxin peshsheler kók qurt sovkasında parazitlik qılǵanliǵıi anıqlandi. Ba`zibir quslar, ásirese qara ǵarǵalar bul zıyankesti joq qılıwda úlken jardem beredi. www.syngenta.com/.. Guzlik sovkanıń adın alıwdı qaratılǵan agrotexnikalıq sharalardan atızlardı hám olar átirapındaǵı atızlardı jabayı shóplerden tazalaw, zıyankestiń eginzarǵa ótiw imkoniyatın keskin kemeytiredi; jerdi guzde shudgarlaw, egin qatar araların islew, suwın beriw qurt hám quwırshaqlardı nabıt qıladı; eginler óz waqtında toginlegende hám suwǵarılǵanda ósimlikler erte hám tez rawajlanıp, kók qurt sovkası zıyanlap almaytuǵın dárejege jetip aladı (Bogush P.P., 1957). Guzlik sovkası tusgen atızlarǵa kungeboǵar egiw aldınan tuxımlarǵa zamanagoy ximiyalıq tuxım darilegishler menen islew beriw. Guzlik sovkanıń gubelegi qıslawdan ushıp shıǵıwın anıqlaw hám feramon tutqıshlardan paydalanıp gubelekler sanın kemeytiriw, trixogramma tuxımxorın egin atirapındaǵı jabayı shóplerge profilaktikalıq tarqatıw zıyankes sanıń nátiyjeli kemeytiredi. Kungebaǵar parwanası- Homoeosoma nebulella Hb. Usı zıyankes kungebaǵardıń tiykarǵı hám eń qáwipli zıyankesi esaplanadı sonday-aq bul zıyankes kóplep payda bolǵan waqıtlarda kungebaǵar zurááti deyerli biratala nabıt boladı. Bul jánlikti bazıbir kungebaǵar kuyesi dep ataydı, bul zıyankes gubelekler (Ruralididae) sem`yasına kiredi. Ayrım qurtlar, asirese ıǵallı hám ortasha temperatura jaǵdayında pille oraǵanınnan keyin tez arada quwırshaqqa aylanadı. Mine bul quwırshaqtan ekinshisi awlad gubelekleri shıǵıp, darxal tuxım qoyıwǵa kirisedi. Oraylıq Aziyanıń ıǵallı hám ortasha salqın temperaturalı taw aymaqlarında bul zıyankes balkim eki awlad (birinshi awladı diapawza halatın kechirmey) bersa kerek.Kungebaǵar parwanası bazıbir jılları zuráttiń 60-70 % shekem zıyanlawı ádebiyatlardan málim. Kungebaǵar gubeleginiń qurtlari shalǵasna ósimlik basınıń hám eli pispegen sevetshesin kemirip nabıt qıladı. Gu be le gi qanatı jayıp turǵanda 2-2,7 mm úlkenlikte boladı, aldınǵı qanatı ensiz, aǵıs yamasa kul reńde, qanatınıń ortasına jaqınraq jerde hámme waqıt anıq kórinip turmaytuǵın tortte qaramtır noxat bar; keyingi qanatı birqansha enlilew hám ashıqraq boladı. Gubelektiń qarmalawshıları joqarıǵa qayırılǵan, aldınǵı qanatında ushinshi radial tamır joq, keyingi qanatındaǵı medial tamır eki shaqlanǵan. Tuxımi aq, jıltıraq, 0,8 mm úlkenlikte boladı. Qurtınıń boyı 1 sm ge jetedi, reńi ashıq kul tusli, usti sál qaramtırraq, arqası boylap ush bawır reń jol ótedi, qaptalında dem-alıw tesikleri boylap birewden qaramtır sızıq ótedi. Qurt denesi tuksheler menen siyrek qaplanǵan. Quwırshaǵı 9-12 mm úlkenlikte, bawır reńde, denesiniń aqırında ilmek sıyaqlı juwanlasqan 6-7 ti tikenegi bar, urshıq sıyaqlı bekkem pillesine jaylasıp aladı, onıń ushına kobinshe topıraq boleksheleri ilesken boladı. Oraylıq Aziya jaǵdayında kungebaǵar gubeleginiń qanday ómir keshiriwi tolıq tekserilgen joq. Orta hám Tomengi Volga boyında ótkizilgen tekseriw nátiyjelerine qaraǵanda bul jánlik topıraqda pille stadiyasında qıslaydı, kóklemde quwırshaqqa aylanadı, kus konbas shobi gullew waqtında er jetken gubelegi qaranǵı tusiwi menen usha baslaydı, gubelek kunduz ósimlik japıraǵı astında yamasa keseksheler panasında hareketsiz otıradı. (SÁRKÁNY S. 1947) Kungebaǵar parwanası qurtları Gubelek usha baslanǵanınan keyin tez arada onıń urǵashısı tuxım qoyıwǵa kirisedi, bunda gubelek kungebaǵardıń yamasa basqa quramalı gulli ósimliklerdiń guldástesindegi gul atalıqlarına, ayrım gul analıǵına hám gulleriniń ishki kolemine birewden tuxım qoyyadı. Gubelek kungebaǵardıń bir sevetshesine juda kóp tuxım qoyıwı mumkin. Bir urǵashısı gubelek 200-300 shekem tuxım qoyyadı. Tuxımnan shıqqan qurt dástlep guldiń ishki bolimlerin jepde jasaydı, ushinshi jastan baslap bolsa tuxımnıń ishine kirip, onıń ozegin jeydi.Qurttıń rawajlanıw dawiri 2-3,5 háptege sozıladı, sońına ósimliklerden jerge tusip, topıraq arasına kiredi hám sol jeyde pille orap kelesi jıl báhárge shekem diapauzaǵa jaǵdayında qaladı. dic.academic.ru/dic.../Bul zıyankeske qarsı gúreste egin atızları atirapındaǵı quramallı gulli jabayı shóplerdi joq qılıp turıw, zuráát jıynap-terip alınǵanınan keyin atızdı shudgarlaw, kungebaǵardıń zıyankeslerden zıyanlamaytuǵın sortların egiw úlken áhmiyetke iye. Máselen, kungebaǵardıń «kuyege chidamlı» «pancerli» sortında tuxımnıń isik toqıması menen skelerenxima toqıması ortasında uglerodlı waqtına shekem uglerodlı qabat tegisli dárejede qatǵan boladı, qurt endi bul tuxım poshaǵın (epidermis hám isik tokımanı) qiredi, leykin onıń ishine tesip kire almaydı (Horváth Z,. Bujáki G. 1992). May qońızlar- Meloe xanthomelas Sols. Oraylıq Aziyada may qońızlarınıń ush turi: zıyanlı may qońızı (Polyphylla adspersa Motsch.), úsh tisli buzawbas qońızı (Polyphylla tridentata Reitt.) hám mart qońızı (Melolontha afflicta Ball.) zıyan tiygizedi. Tajikistanda mart buzawbası qońızı ornına Tajikistan may qońızı (Meblcntlia clypeata Rtt.) ushraydı. Tajikistannıń tawlı aymaqlarında, bunnan basqa, taw may qońızı (M. gussakovskii Med.) hám bar. Bul korsetilgen buzawbası qońızlar tiygizetuǵın zıyanı hám, olarǵa qarsı gúres sharaları hám bir-birine wqsaydı. Bul qońız kóp ósimliklerge, biyday, arpa, gorox, kungeboǵar, asirese ziǵırǵa zıyan tiygizedi. May qońızlar ǵalle eginlerine judá úlken zıyan tiygizedi, máselen, bazıbir atızlarda biyday hám arpanıń ǵóÓ ti sol qońızdan nabıt bolǵan. May qońızı respublikamızdıń barlıq rayonlarında barlıǵı anıqlanǵan. Qońız 14—30 mm úlkenlikte denesi qara reńde bası keń arqasınıń aldınǵı bolimi qanat usti tomeninen tarıraq, arqasınıń aldı boylap uzın shukırsha ótken. Qanat ustiligi judá qısqarǵan hám sızıǵı boylap eki tárepke ajıraladı, bul menen qarın bolimi deyerli ashıq qaladı.Qońız murtshasınıń birinshi buwını hám ayaǵı san sızıǵı, baldır hám panje tubinen bashqası qızǵısh tusde. Soń sızıǵı, baldır hám panje tubi qapa reńde. Bul qońızdıń basqa rawajlanıw stadiyaları eli úyrenilmegen. Bul may qońızlar er jetken stadiyasında eginge zıyan tiygizedi qońız egin atızlarında hám qurǵaq jerlerde mart ayınıń aqırında payda boladı may ortalarında qońızlar olip ketedi.May qońızı ósimlik japıraǵın kemiredi yamasa ósimlikti ulıwma jep qoyadı. Qońız tuxımın topıraqqa qoyadı.