MAYLI EGINLER ZIYANKESLERI HÁM OLARǴA QARSI GÚRES
SHARALARI
Reje.
1.Maylı eginlerdiń zıyankesleri.
2. Zıyankeslerge qarsı gures sharaları.
Kungebaǵardıń watanı arqa Amerika esaplanadı. Dástlepki kungebaǵar
ósimligi sılıw egin sıpatındada egilgen. Biraqta áhqó jıl Rossiyada birinshi mártea
onnan may islep shıǵarılǵan. Jer juzinde kungeabaǵar egini 22.42 mln ga
maydanda egiledi. Birǵana Rossiyanıń úlesine ń.óǵ mln ǵa kungebaǵar egini tuwrı
keledi. Hazirgi waqıtta kungeabaǵardıń bir neshe sortları islep shıǵılǵan bolıp
bular turli jaǵdayda háma jaǵdaylarga maslastırılǵan. Kungebaǵar egini kóp ónimli
hám boz topıraqlarda jaqsı ósedi hám quyashlı kunlerdi jaqsı koredi.
Kungebaǵar dán alınatuǵın may biologiyalıq jaǵınan qımbatlıǵı menen
sanaatda ajralıp turadı. Gullew dawirinde hárreleri qoywı arqalı olardan qımbatlı
pal alıw mumkinligi anıqlanǵan.
Mayı ajratıp alınǵanan keyin qalatuǵın shıǵındılar shrot hám kunjara sharwa
mallarına joqarı sıpatlı azıq-awqat. Kunjara kuramında 5-7%, shrot kuramında 15
may, 33-35% belok boladı. Kunjaradan xalwa tayyarlanadı. Kungebaǵardıń
sebetlerinen bolsa sharwa mallarına azıq-awqat sıpatında paydalanıladı.
Kungebaǵar ósimligi jetistiriwde onı bir neshe zıyankesler zıyanlaydı hám ónim
muǵdarın kemeytiredi. Kungebaǵar zıyankeslerine qarsı gúres sharaların
integraciyalıq dizimge alıp barıw nátiyjeli esaplanadı. Sonday-aq kungebaǵar gul
shańı menen azıqlanatuǵın bir neshe paydalı jánlikler bar. Ximiyalıq gúres úsılı
arqalı olardıń úlken bolimin nabıt qılıwı mumkin. Bunnan basqa joqarıdaǵı
zıyankesler ximiyalıq preparatlarǵa shıdamlılıq ónim qılınǵanı anıqlanǵan.
Kungeboǵar egininde tomendegi tiykarǵı zıyankesler zıyan keltiredi.
Gorek qurtı - Neliothis armigera H . Paxta sovkasınınń qurtı—paxtadan
basqa kungebaǵardı hám zıyanlaydı. Zıyanlanǵan japıraq hám jas tuyneksheler
kobinshe togiledi, kungebaǵar basın bazıbir paxalın hám zıyanlaydı.
Azerbayjanda gorek qurtı kóplep shaǵılısqan bazıbir jılları kungebaǵar
zuráátiniń 20—30 %, ayrım xojalıqlarda bolsa 70 % hám odan hám kobirek bolimi
nabıt bolǵan (Karatodina O.A., 1981).
Oraylıq Aziyada, sodan Qubla Tajikistandaǵı ayrım xojalıqlarda gorek qurtı
ónim organlarinıń 12 % tin nabıt qıladı; ulıwma alǵanımızda. Sol menen birge
ayrım jılları bul qurt Qubla Qırǵızıstan hám Turkmenistanda, Ózbekistannıń
Ferǵana, Andijan hám Surxondar`ya walayatlarında kóplep shaǵılısqan jıllarda
bolsa, maselen, 1950—1953 jıllarda basqa kópshilik vilayatlarda, sodan Tashkent
hám Samarqant walayatlarında hámde Qubla Qazaǵıstanda suǵarılatuǵın
maydanda kungebaǵarǵa kushli zıyan jetkizgenligi anıqlanǵan. Oyımızsha
esaplarǵa korek, gorek qurtı Oraylıq Aziyada jalpı piste óniminiń 0,5—1,5 % ti
nabıt qıladı. Zıyankes kóplep orshigen jıllarda bahár kóp jawın bolǵanda gorek
qurtı tiygizetuǵın zıyan tábiyi rawishte artadı.
Oraylıq Aziyanıń barlıq suwǵarılatuǵın jerlerinde gorox, pamidor, temeki
hám makke-juweri eginlerine gorek qurtı hár jılı bir qansha zıyan tiygiziwi
anıqlandı (Zaxarenko V.A., 1997)
Gorek qurtı Oraylıq Aziyada, Kavkaz hám Kavkaz artında, Evropanıń qubla
yarmında, Qıtay hám Xindi-Qıtayda, Hindistanda, jaqın Shıǵıs mámleketlerinde,
Afrikada, Arqa Amerikanıń qubla yarmında, Qubla Amerikada hám Avstraliyanıń
shıǵıs boliminde ushraydı hám awıl xojalıq eginlerinde kushli zıyan tiygizedi.
Gorek qurtınıń tuxımı quwırshaq korinisinde, muyeshli, muyeshler tuxumnıń
ushına barıp bir tochkada tusedi. Taza qoyılǵan tuxımlar reńi aqshıllaw sarǵısh
tusde boladı.
Er jetken gorek qurtınıń uzınlıǵı ń sm shekem keledi; denesi ashıq, kókshil
sarı reńdegi tartıp qaramtır reńge shekem boladı. Dem alıw jolı boylap sonsha
ashıq reńli sızıq, arqası boylap toq qońır reńli tolqın sıyaqlı jińishke sızıqlar ótedi;
denesiniń átirapları boylap hám sonday tolqın sıyaqlı sızıqlar ótedi. Denesindegi
burtikli-shuyeller ústinen siyrek tuksheler barlıǵı ayqın korinip turadı, bul
tuksheler kobinshe qaramtır reńli boladı.
Kungebaǵar japıraǵındaǵı gorek qurtı
Denesiniń birinshi segmenti ustinde mramar sıyaqlı forması xitin menen qalın
qaplanǵan, sıllıq, tuksiz jeri bar. Ayrım jaslarındaǵı qurtlar bas kesasınıń úlken-
kishikligi menen bir-birinen parq qıladı; maselen, birinshi jastaǵı qurtınıń bas
suyegi basınıń eni 0,25 dan 0,30 mm shekem, ikkinshi jastaǵı qurtıniki—0,42 dan
0,50 mm shekem, ushinshi jastaǵı qurtı —0,67 dan 0,75 mm shekem, tortinshi
jastaǵı qurtıni—1 den 1,5 mm shekem, besinshi jastaǵı qurtıniki—1,70 dan 2,28
mm shekem, aqırǵı altınshı jastaǵı qurtıniki—2,5 dan 2,85 mm shekem háma odan
hám zıyatraq boladı.
Gorek qurtıniń quwırshaǵı toq qońı reńli bolıp, uzınlıǵı 1,5-2 sm tir;
quwırshaǵınıń keyingi ushında bir-birine jaqın jaylasqan hám guzgi rawishte
kórinip turatuǵın eki tiken bar.
Gorek qurtı Oraylıq Aziyanıń arqa aymaqlarında, hawa-rayı jaǵdayına qarap,
sanı judá kem bolǵan birinshi awladı menen esaplaǵanda, bir jılda 3—4 awlad,
qubla aymaqlarda bolsa 4—5 awlad beredi. Qıslawshı quwırshaqlar diapawzaǵa
kirisiwi sebepli, bul zıyankestiń shama menen 8% proceti Oraylıq Aziyada 3—4
buwın hám basqa bolimlerinde 2—3 buwın beredi. Gorek qurtı guzde qaysı,
ósimliklerde azıqlanǵan bolsa, onıń quwırshaqları hám sol ósimlikler jaqınındaǵı
jerge 10—15 sm shuqurlıqta qıslaydı. Dástlepki er jetken gúbelekler aprel`diń
aqırı—maydıń basında payda boladı.
Oraylıq Aziyanıń hám Kavkaz artında gúbeleklerdiń birinshi kóplep ushıw
dawiri paxta shanaqlanıp atırǵan waqtında (20 may menen 20 iyun` ortasında)
baslanadı. (Rodd, Glushenkov, Somov, Evstropov). Gúbelekler 5—10 sm
shuqırlıqtaǵı topıraq 200 S shekem ısıǵannan keyin 5—10 kun otkennen keyin
quwırshaqtan shıǵa baslaydı. Qıslap shıqqan quwırshaqlarınıń bir bolimi maydıń
aqırı iyun`nıń ortası hám hátte aqırına shekem diapawzaǵa kiredi. Oraylıq Aziya
ósimliklerdi qorǵawda stanciyasınıń guzetiw nátiyjelerine kore, gorek qurtı
gubelekleriniń birinshi kóplep ushıwı hawanıń ortasha sutkalıq temperaturası 15°S
dan joqarı bolǵanında baslanadı; qıslap atırǵan quwırshaqlar temperatura 15°S dan
tomen bolmaǵanında jaqsı rawajlanadı.
Gorek qurtınıń judá az sandaǵı dástlepki buwını ajırıq, alaputa, bangidiywana
hám basqa kópshilik jabayı shóplerde rawajlanadı. Oraylıq Aziyanıń qubla
aymaqlarında gorek qurtı kóbeyw ushın eń jaqtırǵan ósimligi Zabiafae sem`yasına
tiyisli—Hypogmphia bucharica Ved degen jabayı shóp.
Gúbelekler quwırshaqtan shıqqannan keyin ó kun ótkennen keyin, hawa-rayı
temperaturası 200S dan tomen bolmaǵan keshte tuxım qoyyadı temperatura 26°S
dan tomen bolmaǵanda kóplep tuxımlay baslaydı. Olar tuxımların ósimlik paxalları
hám shaqaları ushındaǵı jas japıraqlarǵa, kobinshe olardıń ústki tárepine, bazıbir
ósimliklerdiń zuráát organlarına bir-birden shasıp koyadı. Gorek qurtları kóp bolıp
jaylasqınlıqları sebepli, yamasa bir-birin jep qoyadı (kannibalizm). Bazıbir
jaǵdaylardaǵı gubelek 2 hám 3 teden tuxımın bir jerge qoyadı. Hár bir gúbelek óz
ómirinde 400—600, orta esapta bolsa 56 da tuxım qoyadı. Bazıbir urǵashı
gubelekler, ósimliklerden alatuǵın nektarınıń muǵdarı hám sıpatına hámde hawa-
rayı jaǵdaylarına qarap 3000 shekem tuxım qoya aladı (Evstropov). Paxta gullep
atırǵan dawirde gúbelekler azıq penen jeterli dárejede támiyinlengen boladı.
Kóklemde kóp nektarlı jabayı shóplerde kóp bolǵanında bul zıyankes judá kóp
shaǵılısadı. Gubelekler, ádette 11—27 kun, kobi menen bolsa 34 kun jasaydı;
olardıń tuxım qoyıw dawiri keminde 20 kun dawam etedi.
Gorek
qurtları
barlıqxor
bolıwına
qaramay,
gubelekler
tuxımların
tukshelerinen aksalat hám kumırsqa kislotaları ajıratatuǵın kóp tukli ósimliklerge
qoyıwı jaqsı koredi (Glushenkov N.A, 1956). Paxta shanaqlaǵanǵa shekem bul
kislotalardı ajıratpaǵanı sebepli, dástlepki rawajlanıw dawirinde oǵan gorek qurtı
tuspeydi. Bul qurt paxtanıń jińishke talshıqlı sortlarına kemrek, ortasha talshıqlı
sortlarına kobirek tusedi. Gorox ósimliginde kislota ajıratatuǵın tuksheler ósiw
dawiriniń aqırına shekem tuspey saqlanǵanı sebepli, bul ósimlikke gorek qurtı
náller kogerip shıǵıp atırǵan waqıttadan baslap tuse baslaydı. Guzetiw nátiyjelerine
kore, gorek qurtınıń gúbelekleri jaqtırıp tuxım qoyyatuǵın ósimliklerden ekinshisi
makke-juweri bolıp esaplanadı. Gubelekler tuxımların makke-juweridegi analıq
gulleriniń jiplerine qoyadı. Gorek qurtı jaqsı koretuǵın eginleriniń ushinshisi
pamidor hám tortinshisi paxtada. Jazda 2,5—4 sutka, erte báhárde hám kesh guzde
4—23 sutka otip tuxımlardan qurtlar shıǵadı. Temperatura 12°S dan tomen
bolǵanında tuxımlar rawajlanbaydı (Besedin P, 1981).
Qurtlar ósimliktiń qaysı boliminde tuxımnan shıqqan bolsalar, dástlep sol
jerde azıqlanıp, sońınan shanaq, gul hám gorekler ishine otip alıwǵa háreket qıladı.
Bul zıyankes paxtanıń goreklerinde zıyanlanǵanlıǵı sebepli gorek qurtı deb ataladı,
biraq ol paxtanıń shanaqlarına janede kobirek zıyan tiygizedi. Qurtlar kobinshe
gorektiń tomengi yarımınan kirgen halda, shonaqlarǵa, tiykarınan, gul qaptalı
yamasa gul tajı japıraqları arqalı kiredi.
Bul zıyankestiń qurtlıq stadiyası 13—21 sutka dawam qıladı bul stadiya
uzaqqa sozılǵanında kuwırshaqlıq stadiyası qısqaradı (Rodd, Evstropov).
Qurtlardıń aqırǵı 2—3 awladı eń qáwipli. Bul dawirde qurtlar shanaq hám
tuynekshelerin kemirip togiledi, gorekler ishine kirip aladı. Bir qurt óz ómirinde
paxtanıń 20 shekem shanaǵını zıyanlanadı. Qurtlardıń kopshiligi barhama shanaq
hám gorekleriniń sırtında ormelep juredi. Paxta atızlarında qurtlardıń shama menen
85% ti tazadan-taza gorek hám shonaqların izlep juredi.
Qurtlar ósken sayın, ósimliktiń joqarǵı boliminde tomengi bolimlerine tuse
beredi. Ósip bolǵan qurtlar ozleri azıqlanǵan atızdaǵı yamasa onıń qasındaǵı
topıraq arasına 5—15 sm shuqırlıqqa kirip quwırshaqqa aylanadı. Qurtlar
quwırshaqqa aylanıwdan aldın topıaq ishine kirip ózleri ushın bekkem diywaldı
besikshe jasaydı hám onıń jolı hámde ishki tárepine ormekshi shipleri orap aladı.
Temperatura 150S dan tomen bolmaǵanda 11—15 sutka otken quwırshaqlardan
gubelekler shıǵadı; tempreatura budan tomen bolǵanında bolsa quwırshaqlar qıslap
qaladı. Gorek qurtınıń tolıq rawajlanıp bolıwı tiykarınan temperaturaǵa baylanıslı;
ortasha aylıq temperatura 20°S bolǵanında qurttıń rawajlanıwı 43—44 kunde,
temperatura 30°S bolǵanında bolsa 30 kunde tawsıladı.
Oraylıq Aziyanıń gorek qurtınıń eń qáwipli jánlikleri jaz mawsiminde 10
márte hám kobirek awlat beretuǵın brakon (Bracon simonovi Kok) atlı mayda
jánlikleri bolıp esaplanadı. Bazıbir jılları bul parazit gorek qurtına qarsı gúreste
adamlarǵa kóp jardem qıladı.
Gorek qurtınıń tuxımların trixogramma (Trichogramma evane-scens
Bestm) atlı tuxımxor kóplep joǵaltadı; Ózbekstan hám Turkmenstannıń qubla
aymaqlarında kóbirek gorek qurtları evmen (Eumenes dimidiatipenis Sauss) atlı
xarregen óz balaların baǵıw ushın tasıp ketedi. (Bekmuradov S.B, 1963)
Gorek qurtı kobeywiniń aldın alıw ushın:
paxta, temeki, mákke, juweri, pamidor hám gorek qurtı tusetuǵın basqa
eginlerden bosaǵan atızlar guzde shın muyeshli plug penen shudgarlanadı;
shudgarlawda gubelekleriniń topıraq ishindegi inleri buzıladı hám olar topıraq
betine shıǵa almay nabıt boladı; gorek qurına qarsı gúrestiń bul sharaları óte úlken
áhmiyetke iye bolǵanınan, guzde jeke atız jerleri hám aydalıp, shawılıp qoyılıwı
kerek;
Atızlarǵa, ásiresea qattı suwıqlar baslanıwınan aldın suw beriledi;
Jazda eginler suwǵarıladı hám qatar araları islenedi, egin jaǵdayına qarap bul
sharalar gorek qurtı kóplep kuwırshaqqa aylanıp atırǵan waqıtta tuwrı keltiriledi;
paxta chekanka qılınadı; bul waqıtta aqırǵı awladı gubelekleriniń paxtaǵa
tuxım qoyıwı kemeyedi, qoyılǵan tuxımlarınıń kópshiligi orıp alınǵan paxal ushları
menen birge atızdan shıǵarıladı; chekankadan julıp alınǵan shaqa ushları,
solımastan daladan alıp ketip, joq qılıp jiberiw kerek.
Bunnan basqa, bul zıyankes kóplep órshigen jeylerde, onı kungebaǵardan
chetletiw ushın egin maydanlarına 2—3 muddette gorox egiw úsınıs etiledi. Bunda
paxta maydanınıń 2% tine shetlerine shegarasına tor jol qılıp gorox egiledi; lekin,
gorek qurtı úlken zıyan tiygizetuǵın jaǵdaylarda hám, gorox egiw ushın bolek jer
ajıratıwda ulıwma ekonomikalıq maselelerdi itibarǵa alǵan jaǵdayda sheshiwi
shárt. Kungeboǵarǵa gorek qurtı tusiwi mumkin bolǵan hámme waqıtlarda onıń
qasındaǵı gorox egini bolıwı ushın goroxtı oǵan ajıratılǵan jerdiń yarmına jaz
basında egip, qalǵan yarmına bolsa dástlepki gorox ósiwin tamamlap atırǵan
dawirde egiw zarur. Sonda kungeboǵar qasında tuxımlaytuǵın gubelekti ózine
tartatuǵın etetuǵın gorox barxama bolıp turadı.
Bunnan basqa kungeboǵarda asirese keshki muddetde egilgen egin atızlarında
paxtadan kóplep ótiw hám zıyanlaw jaǵdayları guzetilgen. Kungebaǵarǵa otken
waqıtlarda olarǵa qarsı nátiyjeli insekticidlerdi qollaw hám zıyankes sanın
kemeytiredi (Alimuxamedov C.N., Adashkevich B.P, 1986).
Kungebaǵarǵa tusken gorek qurtına qarsı ximiyalıq gures birinshi awlat
gubelekler kóplep tuxım qoyıp atırǵan dawirde baslanadı hám olardıń kóbeywi
uzaqqa sozıladı munasebeti menen 5—7 kung paxta qaytalanıp dárilenedi. Keyin-
ala gúres eginlerge gorek qurtı tusiwine qarap (ádetde nawbetdegi awlat
gubelekleri tuxımlanıp atırǵanda) ótkere beredi. Jas qurtlarǵa qarsı tomendegi
esaplarda insekticidlar shańlanadı yamasa purkeledi.
Guzlik sovka - Agrotis segetum Sciff . Guzlik sovka ayrım jaǵdayda deyerli
barlıq atızlarda kungebaǵar eginleri nállik dawirinde zıyan tiygizedi. Bul qurt,
egilgen tuxımlardı hám jas nálleriniń tamır buwınına jaqın bolimlerin kemirip jew
jolı menen kungebaǵar eginleri jas nállerin nabıt qıladı. Bazıbir tamırlardıń ustki
bolimleri kemirip olarǵa hám zıyan tiygizedi. Guzlik sovka kungebaǵarda
Toshkent, Andijon, Namangan, Jizzax, Novoiy, Xorazm, Qaraqalpaqstanda
kobirek zıyan keltiredi (ayrım kungebaǵar nállerin 20 % ni nabıt qıladı).
Guzlik sovka uzaq arqadan basqa putkil |Evropada Oraylıq Aziya, Kavkaz,
Afǵanistanda, Iran, Arqa-Batıstan Hindistanda hám Shıǵıs Afrikada ushraydı.
Aziyada yanvar izoterması 20°S dan tomen bolǵan jerlerde bul qurt bolmaydı. Er
jetken gúbelektiń qanatları jazǵanda eki ushınıń arası ń sm shekem jetedi. Aldınǵı
qanatları qaramtır bóz reńli bolıp, ayrım bir neshe qońır yamasa sarǵısh reńde
tawlanıp turadı. Denesiniń tiykarǵı ushınan bir bolimi shegaraları janında, sırtqı
sheti janında hámde sırtqı shetinen 1/3 aralıqta, qanatlarıda onshellik kózge
taslanıp turmaytuǵın qaramtır tusdegi boyına jollar bar; qanatınıń tubine jaqın
boliminde durıs emes formadaǵı panasıyaqlı qaramtır daq korinedi. Qanatınıń
deyerli orayında (aldınǵı shetine birneshe jaqınraq boliminde) dumalaq daq, odan
sal armanıraqta (qanatınıń ushına jaqın boliminwde) buyrek sıyaqlı daq bar; bul
daqlar qramtır sızıq penen qorshap alınǵan. Keyingi qanatları aq, qanat
perdeleriniń tamırları azıraq qaramtır reńli. Tuxumı gumbez formasında bolıp,
basında dumpekshesi bar, diametri 0,65 mm ǵa keledi; tuxımınıń sırtında 16 dan
20 shekem muyshi bar, bul muyeshler tuxım ushına barıp bir-biri menen tutasadı.
Tuxımları aǵısh bolıp, rawajlanǵan sarı qaraya baradı. www.agroatlas.ru/...
Qurtınıń uzınlıǵı 5 sm shekem keledi, denesi jıltıraq kogis reńde tawlanıp
turatuǵın qaramtır boz reń tusde, arqasınıń shetleri boylap azmaz kózge taslanıp
turatuǵın eki sızıq-jol hám arqasınıń ortası boylap arqa tamırı ótedi, jarıqlıqqa tutıp
qaraǵanda bul tamır ushinshi sızıq formasında korinip turadı. Kókrektegi birinshi
segmentniń ustki tárepinde qalıń xitin qatlamlı qalqansha, basqa segmentlerinde
xitin daqshalar hám mayda qılshalı bortiksheler bar (Astanaqulov Sh., 1974).
Guzlik sovkanıń er jetken qurtları
Guzlik sovka menen zıyanlanǵan kungebaǵar náli
Quwırshaǵınıń uzınlıǵı 14—20 mm keledi, reńi ashıq qońır tusde
aqırǵı segmentinde chetke tarepke qayırılıp turatuǵın eki tiken bar.
Bul zıyankes hár turli, tiykarınan úlken jaslardaǵı qurtlıq stadiyasında
topıraq ishinde qıslaydı, bir qansha qattı qara suwıqlar bolǵanında kishi
jaslarındaǵı qurtları nabıt boladı. Topıraqtıń aydalıwshı qabatındaǵı qurtlar
marttıń ekinshi yarımı—aprel`diń basında quwırshaqqa aylanadı. 2—3 hápte
otkennen bul kuwırshaqlardan er jetken gubelekler shıǵıp, azmas waqıt gul
nektarı menen azıqlanǵannan keyin tuxım qoyyadı. Gubelekler keshte ushıp,
kunduzleri kesekler tubinde hám ósimlikler arasında jasırnıp jatadı (Durdiev K.,
1991).
Guzlik sovka tuxımların bir-birden yamasa tóp-tóp qılıp japıraq betiniń arqa
tarepine qoyadı. Tuxımların joqarıǵa, tik paxallı ósimliklerge, sodan paxtaǵa
qoymay, tomen boylı jabayı shóplerge, ásirese ǵalle sıyaqlı ósimliklerge,
tuyinsheler, shırmalawshılarǵa qoyıwdı jaqsı koredi. Rossiyanıń Evropa
boliminde shırmawıq tuxım qoyıwı ushın eń jaqsı ósimlik esaplanadı. Sol
sebepli tomen boylı shóp basǵan atızlarda kók qurt sovkası kobirek boladı. Bul
sovka ayrım dala betindegi ósimlik qaldıqlarına hám topıraq kesekleri arasına hám
tuxım qoyyadı. Bir urǵashısı gúbelek orta esapta 500—800 te, eń kobi bolsa 1800
shekem tuxım qoya aladı. Gubeleklerdiń kóp tuxımlı qurtlıq hámde gubeleklik
dawirlerindegi azıqlardıń muǵdarı hám sıpatına baylanıslı boladı. (KLISIEWITZ,
J. M. 1979)
Guzlik sovkanıń embrional dawri q—ó kun dawam qıladı. Tuxımnan
shıqqan qurtlar birneshe waqıt sol jerdegi topıraq betine tiyip turǵan japıraqlar menen
azıqlanadı; qurtlar ushinshi, kobinshe bolsa ekkinshi jastaǵı baslap topıraq ishine
ótip, keshte ósimliklerdiń tamırları qasındaǵı bolimleri menen azıqlanadı, jas
paxallardı, tamırlardı hám egilgen tuxım shigitlerdi kemiredi. Kók qurt sovkası
eginzardıń ayrım jerlerindegi yamasa qatar boylarındaǵı, kobinshge dala shetlerindegi
ósimliklerdi zıyanlaydı. Qurtlar 30—40 kunde rawajlanadı olar bul dawirde 6 marte
qabıq taslaydı, yamasa altı jastı keshiredi. Bul qurtlar keshte hareketleniwi sebepli,
olardı tabıw ayrım jaǵdayda tabıw qıyin boladı. Kók qurt sovkası bar-joqlıǵın aniılaw
ushın bul qurt kemirgen hám ele kogerip ulgirmegen paxallar atirapındaǵı topıraqtı
ertelep áste-áste qaplap koriw kerek. Bul waqıtta kók qurt topıraqtıń qurıp qalǵan beti
qabatı menen ıǵallı qabatı ortasında boladı. Eli jer betine ónip shıqpay, tuxım
japıraqları oralıp jatǵan nállerdi kók qurt kobinshe kemirip tesedi. Bunday náller
ónip shıǵıp olardıń tuxım japıraqları jayǵannan soń, japıraqlarda «simmetrikalıq
tesikler» payda boladı hám bunday tesikler paxtanı kók qurt zıyanlaǵanın korsetiwshi
tiykarǵı belgilerden biri esaplanadı.
Kungebaǵar paxalları daǵallanǵan keyin guzgi sovka paxtada azıqlanıp,
kuzgi ǵalle, piste, jońıshqa hám baw-baxsha-palız eginlerin hám zıyanlay baslaydı. (
Alimuxamedov S.N., Xodjaev Sh, 1980)
Guzlik sovkanıń kóp tuxımlılıǵı temperatura jaǵdayına baylanıslı bolıp,
Oraylıq Aziya hám Kavkaz artında sol jılǵı 3 buwın, Ukrainada 2 buwın, Rossiyanıń
Oraylıq qaratopıraq zonasında 1 hám bolimi ǵ buwın arqa aymaqlarda tek 1 buwın
beredi.
Guzlik sovkanıń kóbeyw dárejesi, kópshilik zıyankesleri sıyaqlı, hawa-rayı
jaǵdayına, agrotexnikalıq sharalarına, parazit hám jırtqıshlardıń kóbeyw dárejeisne
hámde zamarıqlı hám bakterialı keselliklerdiń tarqalıwı tezligine qarap ózgerip
turadı. Keselleniw ayrım epizootiya tusına kirip qaladı. Gullep atırǵan kóp nektarlı
ósimlikleriniń jetispewshiligi hám kók qurt sovkasınıń kóbeywi dárejesine kushli
zıyan keltiredi. Masalan, Rossiyaning janubiy chól zonasida bunday ósimlikl jer
jetispegenli sebepli ekinshi awladı urǵashı gubelekler deyerli awlad bermegenligi
anıqlanǵan (PORRIT, G. T. 1884)
Guzlik sovkanıń Ichneumonidae, Bracjnidae hám Chaleididae sem`yalarına
(Numenoptera turkumine) hámde Tashinidae sem`yasına (Diptera turkumine) tiyisli
bir talay parazitları bar. Oraylıq Aziyada Anilastus notatus Grav; Enicospilus
merdarius Grav hám E. Tourniler voll atlı jánlikler hámde Reletieria nigricornis Mg.
hám Cnephalia hebes Fall. atlı taxin peshsheler kók qurt sovkasında parazitlik
qılǵanliǵıi anıqlandi. Ba`zibir quslar, ásirese qara ǵarǵalar bul zıyankesti joq qılıwda
úlken jardem beredi. www.syngenta.com/..
Guzlik sovkanıń adın alıwdı qaratılǵan agrotexnikalıq sharalardan atızlardı
hám olar átirapındaǵı atızlardı jabayı shóplerden tazalaw, zıyankestiń eginzarǵa ótiw
imkoniyatın keskin kemeytiredi; jerdi guzde shudgarlaw, egin qatar araların islew,
suwın beriw qurt hám quwırshaqlardı nabıt qıladı; eginler óz waqtında toginlegende
hám suwǵarılǵanda ósimlikler erte hám tez rawajlanıp, kók qurt sovkası zıyanlap
almaytuǵın dárejege jetip aladı (Bogush P.P., 1957).
Guzlik sovkası tusgen atızlarǵa kungeboǵar egiw aldınan tuxımlarǵa
zamanagoy ximiyalıq tuxım darilegishler menen islew beriw. Guzlik sovkanıń
gubelegi qıslawdan ushıp shıǵıwın anıqlaw hám feramon tutqıshlardan paydalanıp
gubelekler sanın kemeytiriw, trixogramma tuxımxorın egin atirapındaǵı jabayı
shóplerge profilaktikalıq tarqatıw zıyankes sanıń nátiyjeli kemeytiredi.
Kungebaǵar parwanası- Homoeosoma nebulella Hb. Usı zıyankes
kungebaǵardıń tiykarǵı hám eń qáwipli zıyankesi esaplanadı sonday-aq bul
zıyankes kóplep payda bolǵan waqıtlarda kungebaǵar zurááti deyerli biratala
nabıt boladı. Bul jánlikti bazıbir kungebaǵar kuyesi dep ataydı, bul zıyankes
gubelekler (Ruralididae) sem`yasına kiredi. Ayrım qurtlar, asirese ıǵallı hám
ortasha temperatura jaǵdayında pille oraǵanınnan keyin tez arada quwırshaqqa
aylanadı. Mine bul quwırshaqtan ekinshisi awlad gubelekleri shıǵıp, darxal
tuxım qoyıwǵa kirisedi. Oraylıq Aziyanıń ıǵallı hám ortasha salqın temperaturalı
taw aymaqlarında bul zıyankes balkim eki awlad (birinshi awladı diapawza
halatın kechirmey) bersa kerek.Kungebaǵar parwanası bazıbir jılları zuráttiń 60-70
% shekem zıyanlawı ádebiyatlardan málim. Kungebaǵar gubeleginiń qurtlari
shalǵasna ósimlik basınıń hám eli pispegen sevetshesin kemirip nabıt qıladı.
Gu be le gi qanatı jayıp turǵanda 2-2,7 mm úlkenlikte boladı, aldınǵı
qanatı ensiz, aǵıs yamasa kul reńde, qanatınıń ortasına jaqınraq jerde hámme
waqıt anıq kórinip turmaytuǵın tortte qaramtır noxat bar; keyingi qanatı
birqansha enlilew hám ashıqraq boladı. Gubelektiń qarmalawshıları joqarıǵa
qayırılǵan, aldınǵı qanatında ushinshi radial tamır joq, keyingi qanatındaǵı
medial tamır eki shaqlanǵan. Tuxımi aq, jıltıraq, 0,8 mm úlkenlikte boladı.
Qurtınıń boyı 1 sm ge jetedi, reńi ashıq kul tusli, usti sál qaramtırraq, arqası
boylap ush bawır reń jol ótedi, qaptalında dem-alıw tesikleri boylap birewden
qaramtır sızıq ótedi. Qurt denesi tuksheler menen siyrek qaplanǵan.
Quwırshaǵı 9-12 mm úlkenlikte, bawır reńde, denesiniń aqırında ilmek
sıyaqlı juwanlasqan 6-7 ti tikenegi bar, urshıq sıyaqlı bekkem pillesine
jaylasıp aladı, onıń ushına kobinshe topıraq boleksheleri ilesken boladı. Oraylıq
Aziya jaǵdayında kungebaǵar gubeleginiń qanday ómir keshiriwi tolıq
tekserilgen joq. Orta hám Tomengi Volga boyında ótkizilgen tekseriw
nátiyjelerine qaraǵanda bul jánlik topıraqda pille stadiyasında qıslaydı,
kóklemde quwırshaqqa aylanadı, kus konbas shobi gullew waqtında er jetken
gubelegi qaranǵı tusiwi menen usha baslaydı, gubelek kunduz ósimlik japıraǵı
astında yamasa keseksheler panasında hareketsiz otıradı. (SÁRKÁNY S. 1947)
Kungebaǵar parwanası qurtları
Gubelek usha baslanǵanınan keyin tez arada onıń urǵashısı tuxım qoyıwǵa
kirisedi, bunda gubelek kungebaǵardıń yamasa basqa quramalı gulli
ósimliklerdiń guldástesindegi gul atalıqlarına, ayrım gul analıǵına hám
gulleriniń ishki kolemine birewden tuxım qoyyadı. Gubelek kungebaǵardıń bir
sevetshesine juda kóp tuxım qoyıwı mumkin. Bir urǵashısı gubelek 200-300
shekem tuxım qoyyadı.
Tuxımnan shıqqan qurt dástlep guldiń ishki bolimlerin jepde jasaydı,
ushinshi jastan baslap bolsa tuxımnıń ishine kirip, onıń ozegin jeydi.Qurttıń
rawajlanıw dawiri 2-3,5 háptege sozıladı, sońına ósimliklerden jerge tusip,
topıraq arasına kiredi hám sol jeyde pille orap kelesi jıl báhárge shekem
diapauzaǵa jaǵdayında qaladı. dic.academic.ru/dic.../Bul zıyankeske qarsı
gúreste egin atızları atirapındaǵı quramallı gulli jabayı shóplerdi joq qılıp turıw,
zuráát jıynap-terip alınǵanınan keyin atızdı shudgarlaw, kungebaǵardıń
zıyankeslerden zıyanlamaytuǵın sortların egiw úlken áhmiyetke iye. Máselen,
kungebaǵardıń «kuyege chidamlı» «pancerli» sortında tuxımnıń isik toqıması
menen skelerenxima toqıması ortasında uglerodlı waqtına shekem uglerodlı
qabat tegisli dárejede qatǵan boladı, qurt endi bul tuxım poshaǵın (epidermis
hám isik tokımanı) qiredi, leykin onıń ishine tesip kire almaydı (Horváth Z,.
Bujáki G. 1992).
May qońızlar- Meloe xanthomelas Sols. Oraylıq Aziyada may qońızlarınıń
ush turi: zıyanlı may qońızı (Polyphylla adspersa Motsch.), úsh tisli buzawbas
qońızı (Polyphylla tridentata Reitt.) hám mart qońızı (Melolontha afflicta Ball.)
zıyan tiygizedi. Tajikistanda mart buzawbası qońızı ornına Tajikistan may
qońızı (Meblcntlia clypeata Rtt.) ushraydı. Tajikistannıń tawlı aymaqlarında,
bunnan basqa, taw may qońızı (M. gussakovskii Med.) hám bar. Bul
korsetilgen buzawbası qońızlar tiygizetuǵın zıyanı hám, olarǵa qarsı gúres
sharaları hám bir-birine wqsaydı.
Bul qońız kóp ósimliklerge, biyday, arpa, gorox, kungeboǵar, asirese
ziǵırǵa zıyan tiygizedi. May qońızlar ǵalle eginlerine judá úlken zıyan
tiygizedi, máselen, bazıbir atızlarda biyday hám arpanıń ǵóÓ ti sol qońızdan
nabıt bolǵan. May qońızı respublikamızdıń barlıq rayonlarında barlıǵı
anıqlanǵan. Qońız 14—30 mm úlkenlikte denesi qara reńde bası keń arqasınıń
aldınǵı bolimi qanat usti tomeninen tarıraq, arqasınıń aldı boylap uzın shukırsha
ótken. Qanat ustiligi judá qısqarǵan hám sızıǵı boylap eki tárepke ajıraladı, bul
menen qarın bolimi deyerli ashıq qaladı.Qońız murtshasınıń birinshi buwını
hám ayaǵı san sızıǵı, baldır hám panje tubinen bashqası qızǵısh tusde. Soń
sızıǵı, baldır hám panje tubi qapa reńde. Bul qońızdıń basqa rawajlanıw
stadiyaları eli úyrenilmegen. Bul may qońızlar er jetken stadiyasında eginge
zıyan tiygizedi qońız egin atızlarında hám qurǵaq jerlerde mart ayınıń aqırında
payda boladı may ortalarında qońızlar olip ketedi.May qońızı ósimlik japıraǵın
kemiredi yamasa ósimlikti ulıwma jep qoyadı. Qońız tuxımın topıraqqa qoyadı.
Tuxımnan shıǵatuǵın lichinkası triungulin judá hareketshen bolıp, sırtqı korinisi
jaǵınan basqa er jetken lichinkasına sıra uqsamaydı.Qońızdıń triungulin kóp
balla ósimliklerdiń guline kirip alıp jasaydı bul gulge jabayı pal xarreler
qonǵanında, triun gulin harregenge ilesip onıń inine kelip tusedi. Triungulin
xarreleri ininde gul parchasi hám bal menen toyınadı hámde ol bul jerde
jırtqıshqa aylanıp, kobinshe pal xarreleri tuxımı hám lichinkası hám jep
qoyadı.May qońızlarınıń rawajlanıwı tap altın qońızınıń bir turi rawajlanıwına
usaydı. Qońızdıń butin rawajlanıw stadiyası xárreleri ininde ótedi. Jabayı
xarreleri óz inine qattı jerlerge qiredi.Jer jazda hám guzde surilip turılsa qurǵaq
jerler ózlestirilse, jabayı xarreler hám olar menen birge may qońızı hám
joǵaladı.
May qońızı usha almaydı, sonıń ushın olar egin atızına shol tarepten xujim
qıladı olarǵa qarsı qorǵaw mexanialıq sharalar — tutqısh hám qońızlardı
otkermeytuǵın zaborlar qazıw yamasa mazutǵa batırılǵan paxal arqanı jatqızıp
qoyıw hám jaqsı nátiyje beredi. May qońızlarınıń lichinkaları tereklerdiń,
tamırın kemirip, kushden ketedi, bazı birewleri miywe nál zarlardaǵı jas
nalshelerdi quratıp hám qoyadı.
May qońızları miywe tereklerinen basqa juzim, sulıw terekler hám
putalarǵa zıyan tiygizedi yamasa buzılǵan baǵlardıń ornına egilgen eginlerge
hám zıyan tiygizedi.Oraylıq Aziyada may qońızı kobirek ushrasadı hám kobirek
zıyan tiygizedi.
May qońızdıń lichinkasınıń uzınlıǵı 6,5 sm shekem baradı, arqa
tárepi sırtqa eni formasında egilgen denesi juwan, ketken ushı janede
juwanlasqan reńi aq yamasa ashıq sarı, bası ashıq bawır reń, jaǵlarınıń ushları
qara, ayaqları sarı arqadagǵı bir jup ayaǵı aldınǵı eki jup ayaǵınan uzınraq.
Denesiniń 1-segmentinde, eki janında joqarı tarepinde birewden tor, sarı dal
ortasınan xitinli maydanshası bar, lichinka denesi siyrek kelte tuk penen
qaplanǵan. Shıǵarıw tesigi dal ortasınan jarıqqa uqsaydı keyingi buwını
segmentinde eki kelte parallel` qatar bolıp turatuǵın mayda tikenekler bar,
olardıń ushı ishine qaraǵan boladı shıǵarıw tesiginiń forması hám qarınnıń
sońǵı segmentinde tikenleriniń jaylasıwı plastinka murtshalı qońızlardıń
lichinkaları ushın sistematika sol tiykarınan áhmiyetli. Quwırshaǵınıń uzınlıǵı
4 sm, reńi aq –sarǵısh.May qońızı zıyankesde buzawbası qońızdan sol menen
parq qıladı, qanat ústindegi aqshıl tengesheleri daqqa usap, tóp-tóp bolıp turadı,
ush kuyrıǵı bar.Zıyankes lichinkalıq stadiyasında qıslaydı, may qońızız dástlepki
iki jasta lichinkalıq stadiyasında hám eli jaqsı ómir keshiriwge otpegen qońızlıq
stadiyasında qıslaydı. Lichinka hám quwırshaqlar ádette jerdiń sonday-aq 20 sm
shıqırlıǵında boladı, kobinshe, ásirese jer ıǵal bolǵanda, lichinkalar jerdiń ústingi
qatlamına shıǵadı yamasa topıraq qurıp qalıp atırǵan bolsa, 20 sm dan shuqırraqqa
tusip komilip aladı. !sirese zıyankes hám ush tisli buzawbas qońızlar ayrım
waqıtları topıraqtıń ústki tarepinde hám quwırshaqqa aylana baradı.
May
qońızınıń lichinkası
May qońızınıń imagasi kungebaǵar gulindegi korinisi
May qońızları martdan apreldiń yarımına shekem yamasa aqırına shekem
ushadı, zıyankes hám ush tisli buzawbas qońızları iyunnıń yarımınan iyul`dıń
yarımına shekem ushadı. Buzawbas qońızlar anıq emesa qaranǵı tusiwi menen
usha baslaydı mart buzawbas qońızı atına yarım saattan keyin, zıyankes hám ush
tisli buzawbası qońızlar bolsa, qaranǵı keshte ushıwdan toqtaydı. Deyerli
erkekleri ushadı, urǵashıları bolsa az hárekette boladı. Erkekleri aǵash hám
putalardıń, ayrım shóp tárizli ósimliklerdiń japıraqları, yamasa gulleri menen
azıqlanadı, hátte eginlerge úlken zıyan keltirmeydi (REICHART G. 1959) May
qońızlarınıń urǵashıları azıqlanbaydı hám ómiri energiya ushın tuxım qoyıw
waqtınıń aqırına shekem denesindegi maylardı sarplaydı, erkekleride bolsa may
az boladı.May qońızı payda bolǵanda jınsıy kletkaları eli jetilispegen boladı.
Olar ushıp shıqqannnan 2-3 hápteden keyin juplasıp baslaydı. Urǵashısı saya
jeylerge, tereklerdiń astına, jerdiń ústingi qatlamına birewden yamasa 2-3
teaden tuxım qoyyadı, 2-3 sutka dawamında hammesi bolıp 30 shekem tuxım
qoyadı sonıń menen birge zıyankes hám ush tisli buzawbas qońızlarınıń
urǵashıları tuxım qoyǵannan keyin tez arada nabıt boladı, mart buzawbas
qońızlarınıń urǵashıları jane bir ay jasaydı, keyin jane 4-5 te tuxım qoyıp
oledi. Tuxımlar qoyılǵannnan bir yarım aydan keyin olardan lichinkalar
shıǵadı. Lichinkalar tek kelesi jılda birinshi márte qabıq taslaydı hám sol
waqıttan baslap tereklerdiń tamırların kemirip, zıyan tiygize baslaydı. Zıyankes
hám úsh tisli qońızlar úsh jılda, mart qońızı bolsa ń jılda buwın beredi.
Zıyankes hám ush tisli buzawbas qońızlarınıń lichinkaları may-iyun`da
quwırshaqqa aylanadı, sodan eki hápte ótkennen qońızlar ushıp shıǵa baslaydı.
Mart buzawbası qońızı jazdıń yarımına barıp quwırshaqqa aylanadı, sol jazda
tuxımnan shıqqan qońızlar tek kelesi jıl bahárde topıraqtan shıǵadı.May
qońızǵa qarsı gúresiw ushın jerdi shudgarlaw hám jer astı suwın beriw nátiyjeli
esaplanadı. Jerge mineral toginler salıw topıraq eritpelerindegi hám jánlikler
denesindegi duzlar koncentraciyasınıń ádettegi salıstırǵanda buzıp, jánliklerdi
suwsızlantırıp qoyyadı. Bul bolsa jánlik denesindegi tábiyi osmotikalıq basımdı
buzadı hám kobinshe zıyankesti joq qıladı. May qońızlarınıń lichinkaları bar
dep guman qılınǵan jerlerdi juzigershilik qılǵanda ózin tutıp alǵan nálshelerdi
ótkeriw kerek. Baǵ hám nalzarlar janındaǵı bos jatǵan jerler barxama surilgen-
bos halda bolıwı kerek. (REH, L. 1919).
Kungebaǵar parwanasınıń bioekologiyası
Kungebaǵar gubelegi házir mámleketimizdiń barlıq aymaqlarında tarqalǵan
bolıp, kungebaǵar jetistiriwde koplep problemalar tuwdırmaqta.Gubelegi qanatın
ashıp turǵanda 22-26 mm úlkenlikte boladı, aldınǵı qanatı ensiz, aǵısh yamasa
kul reńde, qanatınıń ortasına jaqınraq jerde hámme waqıt anıq korinip
turmaytuǵın tórtte qaramtır tochka bar, keyingi qanatı birneshe enirek hám
aqshıllaw boladı. Gubeleginiń qarmalawshıları joqarıǵa qayırılǵan, aldınǵı
qanatında ushinshi radial tamır joq, keyingi qanotidagi medial tamır eki
shaqalaǵan. Tuxımı aq, jıltıraq, 0,8 mm úlkenlikte boladı. Qurtınıń boyı á
sm ge jetedi, reńi ashıq kul reńli, usti sál qaramtırraq, arqası boylap úsh bawır reń
jol ótedi, qaptalında dem-alıw tesikleri boylap birewden qaramtır sızıq otedi.
Qurt denesi tuksheler menen siyrek qaplanǵan.Quwırshaǵı 9-12 mm úlkenlikte,
qońır reńde, denesiniń aqırında ilmek sıyaqlı juwanlasqan 6-7 ti tikenegi bar,
urshıq sıyaqlı pisiq aǵısh pilleasine jaylasıp aladı, onıń ushına kobinshe topıraq
boleksheleri islewge boladı.Kungebaǵar gubeleginiń Oraylıq Aziya jaǵdayında
qanday ómir keshiriwi tolıq úyrenilmegen. Leykin Orta hám Tomengi Volga
boyında otkerilgen tekseriw nátiyjelerine qaraǵanda bul jánlik topıraqta pille
stadiyasında qıslaydı, kóklemde quwırshaqqa aylanadı, quskonbas shobi
gullew waqtında er jetken gubelegi qaranǵı tusiwi menen usha baslaydı,
gubelegi kunduzi ósimlik japıraǵı astında yamasa keseksheler panasında
háreketsiz otıradı. Gubelek usha baslaǵanınan keyin tez arada onıń urǵashısı
tuxım qoywıǵa kirisedi, bunda gubelek kungebaǵardıń yamasa basqa quramalı
gulli ósimliklerdiń guldástesindegi gul atalıqlarına, ayrım gul analıgına hám
gulleriniń ishki kolemine birewden tuxım qoyadı. Gubelek kungebeǵardıń bir
sebetshesine judá kóp tuxım qoywı mumkin. Bir urǵashı gubelek 200-300
shekem tuxım qoyyadı.
Kungebaǵar parwanasınıń imagosı
Tuxumnan shıqqan qurt dástlep guldiń ishki bolimlerin jep jasaydı,
ushinshi jastan baslap bolsa tuxımnıń ishine kirip, onıń ózegin jeydi.Qurttıń
rawajlanıw dawiri 2-3,5 háptege sozıladı, sońınan ósimliklerden jerge tusip,
topıraq arasına kiredi hám sol jerge pille orap kelesi jıl báhárge shekem
diapawza halında qaladı.Ayrım qurtlar, ásirese ıǵallı hám ortasha temperatura
jaǵdayında pille oraǵanınan keyin tez arada quwırshaqqa aylanadı. Mına bul
quwırshaqtan ekkinshi awlat gubelekleri shıǵıp, darriw tuxım qoywǵa kirisedi.
Oraylıq Aziyanıń ıǵallı hám ortasha salqın temperaturalı aymaqlarında bul
zıyankes eki awlat beredi. Ekinshi awlat takrirarlap egilgen kungebaǵarlardı
zıyanlaw guzetilgen (Genusova A.Z., Gorbunova B.V., 1960).Toyıp azıqlanǵan
qurtları pilleler halında qıslawǵa ketedi. Qıslawdan aprel` ayınıń aqırında shıǵadı.
Ushıp shıqqan gubelekler tez arada juplasadı hám itjuzimliler sem`yasına tiyisli
jabayı shóplerge keyin ala kungebaǵardıń ósiw tochkalarına tuxım qoyyadı.
Kungebaǵar parwnası zıyanı hám tarqalıwı
Bul jánlik kungebaǵardıń sonshe káwipli zıyankesi esaplanadı, sonday-aq
bul zıyankes kóplep payda bolǵan waqıtlarda kungebaǵar zurááti deyerli tolıǵı
menen nabıt boladı. Usı zıyankes tuxımların ósimliktiń sebetsheleri
atirapına qoyyadı. Tuxımnan shıqqan lichinkalar sebetsheni tesip azıqlanadı.
Zıyankeske qolay sharayat bolsa judá tez kóbeyedi. Kungebaǵar zuráátiniń
w0-h0 Ó shekem zıyanlanıwı anıqlanǵan. Bul zıyankesti ayrım kungebaǵar
kuyesi dep aytıladı, bul qate, bul zıyankes gublekler (Ruralididae) sem`yasına
kiredi.Kungebaǵar gubelegi házirde deyerli dun`yanıń barlıǵ kungebaǵar
eginderinde tarqalǵan. Oraylıq Aziyada, Qazaǵıstanda, Kavkazda, Sibirde,
Rossiyanıń Evropa boliminde, Ladoga kolineshe bolǵan jerlerde, Evropanıń
Orta hám qubla bolimlerinde, Turkiya aymaǵında, Arqa Afrikada ushraydı.
Kungebaǵar parwanası qurtlarınıń zıyanı
Kungebaǵar
parwanasına
qarsı
gúres
úsılları.Bul
zıyankeske
qarsı
agrotexnikalıq gúreste egin atızları atirapındaǵı quramallı gulli jabayı shóplerdi
joq qılıp turıw, zuráátti jıynap-terip alınǵanınan keyin atızdı shudgarlaw,
kungeabaǵardıń zıyankeslerden zıyanlamaytuǵın sortların egiw úlken áhmiyetke
iye. Máselen, kungebaǵardıń «kuyege shıdamlı» «pancerli» sortında tuxımnıń
isik toqıması menen skelerenxima toqıması ortasında uglerodlı qabat boladı,
bul qabattı tesiwge qurt jaǵınıń kushi jetpeydi, gubelek qurtınıń tuxımǵa ótiw
waqtına shekem uglerodlı qabat tegisli dárejede qatǵan boladı, qurt endi bul
tuxım poshaǵın epidermis hám popek toqımaǵa qiredi, leykin onıń ishine tesip
kire almaydı (Vavilov N., á9úń).
Bunnan basqa kungebaǵar gubeleginiń tábiyatta bir neshe jánlikleri bar. Bul
jánliklerden tiykarǵıları brakon jánligi jetik jastaǵı qurtlarına qarsı natiyjeligi
joqarı. Trixogramma tuxımxorı zıyankestiń tuxımların zıyanlap óz tuxımların
qoyıp ketedi. (Davletshina A.G., Gomolickaya T., 1990) Bular hám zıyankes sanı
kemeytiriwde úlken áhmiyetke iye esaplanadı.Bunnan tısqarı sol jıllarda
kungebaǵar gubeleginiń er jetken jastaǵı qurtlarına qarsı brakon jánligi qollaw
boyınsha ilimiy izleniwler alıp barılmaqta.Kungebaǵar parwanasına qarsı
ximiyalıq gúres sharaları hám natiyjeli esaplanadı. Respublika Mámleket ximiya
komissiyası tárepinen ruxsat etilgen preparatlardı qollaw arqalı hám olardı zıyanın
kemeytiriw
mumkin.
Kungebaǵardı
jetistiriwde
biz
zıyankeslerge
qarsı
integraciyalıq gures sharaların qollaw menen joqarı nátiyjelikke erisiwimiz
mumkin.
