ME’DA (OSHQOZON)DA OVQAT HAZMI. Reja: 1. Me’dada oziqa hazm bo‘lishi. 2. Me’da shirasi, ajralishi, tarkibi, ahamiyati va boshqarilishi. 3. Me’da harakati va me’dadan ichakga oziqalarning o‘tish qonuniyatlari. Tiyanch IBORALAR. Oddiy, oraliq va murakkab oshqozon, zardob, muskul, shilliq parda osti, shilliq qavat, sekretor bezlar, ko‘r xalta, qizil o‘ngach, qo‘shimcha, asosiy yoki bosh, qoplama, kordial, fundal, pilorus, pepsin, ximozin, katepsin, kislotali, jelotinaza, xlorid kislota, V.A, Basov, Shumova-Simonovskaya, I.P.Pavlov, Gaydengayn, reflektor, kimyoviy, M.N.S., retseptor, simpatik, adashgan, proteolitik, lipolitik, motor, grafik, uzuna, qiyshiq, halqasimon, tonik, ritmik, chuvalchangsimon, nerv, muskul, A.Yu.Yunusov, issiq, quyosh. fundal, pilorus. Og‘izda atroflicha maydalanib, so‘lak bilan aralashgan oziqa qizil o‘ngach orqali oshqozonga tushadi va me’dada uzoq vaqt davomida mexanik, fizik, kimyoviy ta’sirotlar oqibatida o‘zgarishlarga uchraydi. Oziqa me’da shirasi bilan aralashib ayrim tarkibiy qismlarga parchalanadi va qisman qonga so‘riladi. Me’dada oziqalar yuzaki parchalanib, asosiy parchalanish va hazmlanish ichaklarda yuzaga keladi. 1. Oshqozon yoki me’da har xil organizmlarda turlicha tuzilgan bo‘lib, uni asosan bir kamerali oddiy oshqozon ya’ni go‘shtxo‘r hayvonlar oshqozoniga (it va mushuklar oshqozoni yoki me’dasi); 2. Tuzilishi oddiy ammo vazifasi murakkab oraliq oshqozonlar, bu aralash oziqalanadigan hayvonlardan cho‘chqada yoki o‘txo‘r hayvonlardan bir tuyoqlilarda bo‘ladi. 3. Murakkab to‘rt kamerali kavsh qaytaruvchi hayvonlar me’dasi, parrandalarda ikki kamerali, tuyada uch kamerali me’da bo‘ladi. Bir kamerali oddiy me’dalarga oziq-ovqatlar tushishi bilan ularni ishlanishi va hazmlanishi boshlanadi. Bir kamerali me’dani qizilo‘ngachdan kirish qismi – kardial, tubi – fundal va o‘n ikki bormoqli ichakka chiqish qismi pilorus farq qilinadi. Oshqozon to‘rt qavatdan tuzilgan bo‘lib: tashqi zardob, o‘rtadagi muskul, shilliq parda osti va shilliq qavatlardan ibrat bo‘lib, oshqozon muskul devori uch xilda joylashgan muskullardan: uzinasiga, aylanasiga va qiyshiq muskullardan iboratdir. Ozuqalarni hazmlanishida me’da devorida joylashgan hujayralardan ajralgan me’da shirasining ahamiyati kattadir. Oshqozon ichki qavati shilliq parda qavati bilan qoplangan va shilliq parda qavatida oshqozon shirasini ishlab chiqaradigan bezlar: qo‘shimcha, asosiy yoki bosh va qoplama bezlar joylashgan bo‘lib, ular har xil hujayralardan tuzilgan. Bu bezlarning gistostrukturasi turlicha bo‘lib bo‘lib, sekretor bezlar bo‘lib hisoblanadi. Bu bezlarda oshqozon shirasi hosil bo‘ladi. Me’da devorida qo‘shimcha, asosiy va qoplama hujayralar joylashgan bo‘lib, ular faoliyati tufayli hosil bo‘lgan suyuqlik tiniq, rangsiz, kislotali muhitga yega bo‘lib, qo‘shimcha bezlar shilimshiq modda ishlab chiqarib, me’daning kordial, fundal va pilorus qismida sochilib joylashgan. Asosiy yoki bosh bezlar fundal va pilorus qismlarida joylashib, proteolitik fermentlar guruhga kiradigan pepsin, ximozin, katepsin, jelatinaza va lipolitik - lipaza fermentlarini ishlab chiqaradi. Oshqozon shirasining tarkibida har xil anorganik va organik moddalar bor. Anorganik moddalardan Ca, K, Na, Mg, ammoniy yelementlarining Cl, R, karbonatli, sulfatli tuzlari va xlorid kislota va organik moddalardan sut kislotasi, ATF, kreatinin, siydikchil, siydik kislotasi, oqsil va aminokislotalar hamda fermentlar bo‘ladi. Me’da devorining fundal qismdagi qaplama hujayralardan aktiv NSl ishlanadi. Bu NSl oshqozon shirasiga kislotali muhit berib, ko‘p fermentlarni aktivligini ta’minlaydi. NSl oqsillarni bo‘rttirib, shishirib ular ustidagi qobig‘ini yupqalaydi va oqsilga pepsin fermentini singishiga sharoit yaratib beradi, oqsil parchalanishida katta ahamiyatga yega. Shuning uchun oshqozonda oqsil, yog‘ yetishmay parchalanish sodir bo‘lmay, surunkali gosterit yuzaga keladi. Bu holatlar tartibsiz ovqatlanishdan kelib chiqadi. Bu kasallik bezlarni yallig‘lantirib vazifasini izdan chiqaradi yoki Ncl midorini ko‘paytirib, kasallantirib gosterit va yaraga aylanishi mumkin. Bu vaqtda parxez saqlash kerak. Me’da shirasida xlorid kislotaning konsentrasiyasi 0,4-0,5% miqdorda bo‘lib, bu xlorid kislota yerkin xlorid kislota holatida juda kam saqlanib 0,15- 0,25% miqdorda bo‘ladi. Go‘shtxo‘r hayvonlarda bir oz ko‘proq, o‘txo‘r hayvonlarda xlorid kislota oz bo‘ladi. Xlorid kislotani ko‘p qismi organik moddalar bilan birikkan bo‘ladi. N+ o‘rnini boshqa yelementlar yegallab, har xil tuzlar holatida bo‘ladi. Xlorid kislota oshqozonda oziq ovqat hazmlash bilan oziqani me’dadan ichakga o‘tishini reflektor ravishda ta’minlaydi. 1. Pepsin aktiv bo‘lmagan pepsinogen holatida hosil bo‘lib, Ncl kislota ta’sirida aktiv pepsinga aylanib, o‘ta kislotali muhitida rN 0,8 - 2,0 va harorat +38+40o bo‘lganida aktiv bo‘lib, oqsillarni albumoz va peptonlarga parchalaydi. Fibrin, go‘sht oqsilini tez parchalab, tuxum oqsilini sekin parchalaydi. Demak, pepsinning oqsillarga ta’sir yetish kuchi bir xil emas va Mett usuli bilan aniqlanadi. Pepsin peptidaza guruhiga kirib, oqsil asosini tashkil qiluvchi peptidlarni parchalaydi. 2. Ximozin kuchsiz kislotali, kuchsiz ishqoriy ya’ni neytral muxitida Sa+ ionlari ishtirokida aktiv bo‘lib, sut oqsili kazinogenga ta’sir yetib, uni kazeinga aylantiradi ya’ni sutni ivitadi. Bu fermentlar yosh hayvonlar oshqozonida ko‘p bo‘lib, hayvonlarni yoshi o‘lg‘ayishi bilan bu ferment kamayib, boshqa fermentlar ko‘paya boradi. Bu fermentni yosh qo‘zilarni teriga suyganda shirdonidan ajratib olib, quritib, brinza tayyorlashda achitqi sifatida ishlatiladi. 3. Katepsin oqsilni gologen qismlarini, pay to‘qimalarini jelatinani parchalaydi. 4. Jelatinaza proteolitik fermentlar qatoriga kirib, miqdori juda kam va biriktiruvchi to‘qima oqsili – jelatinani parchalaydi. 5. Oshqozon shirasidagi lipaza faqatgina yemullagan yog‘larni parchalaydi. Oshqozon lipazasi ichak lipazasidan ancha zaif. Toza me’da shirasida uglevodlarni parchalaydigan fermentlar yo‘q, lekin me’daga tushgan oziqa luqmasiga me’da shirasi shimilganiga qadar luqmadagi uglevodlar uzi bilan tushgan so‘lak va oziqa fermentlari ta’sirida uglevodlarni parchalaydi. Luqmaga me’da shirasi shimilishi bilan muhit kislotali tomonga o‘zgarib, amilolitik fermentlar aktivligi so‘nadi va me’da shirasining fermentlarining ta’siri paydo bo‘ladi. Me’da pilorus qismidan ajralgan shira zaif ishqoriy muhitga yega bo‘lib, tarkibida pepsin kam va pepsinni faolligi past. Pilorus shirasi yog‘li oziqalar hazmida katta ahamiyatga yega. Yog‘li oziqa istemol qilinganida fundal qism hujayralar faoliyati so‘nib fundal qismda yog‘larga aloqador biriktiruvchi to‘qimalar to‘la hazm bo‘lmaydi va ular kuchsiz kislotali muhitda pepsin ta’sirida pilorusda keyin ichaklarda hazm bo‘ladi. demak, fundal va pilorus qism shiralari bir – biridan farq qilar ekan. Qo‘shimcha bezlardan ajralgan shillimshiq ham hazm jarayonida katta ahamiyatga yega bo‘lib, u me’da devorini turli ta’sirotlardan ya’ni dag‘al oziqalarni ho‘llaydi, mulayimlashtiradi, kislota va boshqa moddalarni suyultirib, zararsizlantiradi. Me’da shirasida faol proteolitik ferment pepsin bo‘lib, u me’da devorini parchalamaydi. Bu holat birqancha fikrlar bilan tushintiriladi. Oshqozon devorini aktiv protealitik fermenti-pepsin ta’sirida parchalanmasligida, yemirilmasligida oshqozon devorida hosil bo‘layotgan antipepsin moddalarning ahamiyati kattadir. Oshqozon devorining parchalanmasligi, yemirilmasligi uni shilimshiq – himoya to‘siq xususiyati tufayli sodir bo‘ladi. Oshqozon devori bo‘ylab oqayotgan qon muhitning ishqoriylikga yega bo‘lishi pepsin aktivligini pasaytiradi. Oshqozonning ma’lum marom bilan harakati tufayli me’dada oziqalar yaxshi aralashib, hazmlanadi. Oshqozon harakatini bir qancha usullar yordamida o‘rganish mumkin bo‘lib, buning uchun hayvon me’dasiga o‘rnatilgan naycha orqali yupqa balon yuborib, unga havo yuborib, shishirib, ikkinchi uchinchi manometr va yozuvchi peroga tutashtirib, oshqozon harakatini grafik holda yozib yoki rentgen apparat yordamida kuzatiladi, radiotelemetrik moslamalarda uzoqdan turib oshqozon harakati to‘g‘risida axborot olish mumkin. Oshqozon shirasida 99% dan ortiq suv bo‘lib, shira, suyuq, rangsiz, engil ko‘piklanadigan bo‘lib, shiradagi fermentlar quyidagi sharoitda aktiv bo‘ladi. 1. Kislotali muhit eng aktiv muhim. 2. Ko‘p suv saqlanganida, chunki bu fermentlar suv ishtirokida aktiv bo‘lib, ular gidrolazalar deb ataladi. 3.Muayyan haroratda taxminan +25+26o S dan past haroratda aktiv bo‘lmaydi yoki +54o haroratda fermentlardagi oqsil darrov koogulyasiyalanadi, oqibatda fermentativ xususiyati yo‘qoladi. Itlar me’dasida shira ajralish qonuniyatlari I.P.Pavlov laboratoriyasida o‘rganilib, shira oziqa istemol qilinishi bilan vaqti – vaqti bilan ajraladi. Me’da devoridagi bezlardan shira ajralishida neyrogumoral ta’sirotlar asosiy o‘rin yegallaydi. Shira ajralishining reflektor va gumoral ya’ni ximiyaviy fazalari farq qilinadi. Shira ajralishining reflektor fazasida oziq ovqatlarning og‘ziga yoki me’daga tushishi bilan uzog‘i bilan 4-5 minut o‘tgach me’da devoridagi bezlardan shira ajralib, bu M.N.S.si orqali shira ajralishini boshqaradigan markazlarning qo‘zg‘alishidan hosil bo‘ladi. Shira ajralishini boshqaradigan asosiy markaz uzunchoq miyada bo‘lib, u markaz bosh miya bilan aloqadordir. Markazning qo‘zg‘alishi xilma xil shartsiz va shartli ta’sirot natijasida yuzaga keladi. Shartsiz ta’sirotlardan oziqa moddalarni og‘izdagi yoki me’da devoridagi retseptorlarga ta’siri natijasida shira ajraladi. Reflektor yo‘l bilan shira ajralishi V.N.S. si tomonidan boshqarilib simpatik va adashgan nervlar orqali amalga oshadi. Adashgan nerv sekretor nerv hisoblanib, shira ajralishini kuchaytirib, suyuq, tuz va kislotalarga boy, fermentasiya quvvati past bo‘lgan, simpatik nerv ta’sirida oz miqdorda lekin quyuq shira ajratadi. Shirada organik birikmalar ko‘p, oqsil tabiatli moddalardan fermentlar ko‘p, fementasiya kuchi katta bo‘ladi. Reflektor fazada ajralayotgan shira umuman olganda dastlabki oziq ovqatlarni parchalanishiga ta’sir qiladigan ishtaha shirasi bo‘lib hisoblanadi. Reflektor fazada shira ajralishi har xil oziqaning xislat va xususiyatlariga bog‘liq bo‘lib, jumladan qatiq dag‘al oziqa ta’sirida ko‘p miqdorda suyuq shira ajralsa, ammo suyuq, yumshoq oziqalar ta’sirida shira ajralishi kam, quyuq shira ajraladi, fermentasiya quvvati har xil bo‘ladi. Shiraning fermentasiya kuchi Mett (naychasi) usulida o‘rganiladi. (Maxsus