Mehnat faoliyatini tashkil etishning mohiyati va mazmuni 1. Mehnat tushunchasi, uning mohiyati va mazmuni. 2. “Mehnatga munosabat” tushunchasining mazmuni va tuzilishi 3.Mehnat jarayonini tashkil etishning samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar. 4.Xodimning mehnat salohiyati tushunchasi, xodimning jismoniy va intelektual salohiyati. 2.1. Mehnat tushunchasi, uning mohiyati va mazmuni. Mehnat tushunchasi fiziologik nuqtai nazardan aytilganda, bu – organizmda yig‘ilib qolgan hayot energiyasi tufayli sodir bo‘ladigan asab va mushaklar harakati hamda oqsil moddalarning mexanik ishga kirishuv jarayonidir. Ayni vaqtda mehnat – bu, murakkab ijtimoiy-psixologik jarayon bo‘lib, u kishilarning yashashi uchun shart bo‘lgan abadiy tabiiy zaruriyatdir. Mehnat inson bilan tabiat o‘rtasida sodir bo‘ladigan shunday jarayonki, unda inson o‘zining faoliyati bilan o‘zi va tabiat o‘rtasidagi moddalar almashinuvini bevosita ifodalaydi, tartibga soladi va nazorat qiladi. Mehnat – insonning biron-bir maqsadga muvofiq ijtimoiy foydali faoliyat. Dastlab inson o‘z harakatlarining maqsadini aniqlaydi. Maqsadning mavjud bo‘lishi ongli mavjudot bo‘lgan insonning mehnatini, masalan, ot yoki mashina bajaradigan ish tushunchasidan ajratib turadi. Maqsadga ega bo‘lgan inson tabiat mahsuli – bug‘doy yoki javdar, yog‘och yoki loy, paxta tolasi, jun yoki teridan foydalanib, yangi mahsulot yaratadi, ya’ni o‘z organizmining jismoniy va aqliy quvvatidan foydalanib, mehnat harakatlarini ongli ravishda va izchillik bilan bajaradi. Ijtimoiy-iqtisodiy turmushda mehnat tushunchasi bilan bir qatorda ish tushunchasidan ham keng foydalaniladi. Ish - tabiat va inson tomonidan birlashgan kuchlarning ob’ektiv natijasidir. Mexanik tarzda bu natija ma’lum bir qarshilikni yengish uchun sarflanayotgan energiya miqdori bilan o‘lchanadi. Mehnat va ishning miqdori sarflangan vaqt – energiya bilan o‘lchansa-da, ularni bir–biri bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri tenglashtirish mumkin emas. Mehnat insonning aqliy–fiziologik faoliyati bo‘lib, unga to‘g‘ri keladigan ish bu jarayonning ob’ektiv natijasi hisoblanadi. Biror mahsulot ishlab chiqarish uchun sarflangan mehnat va ish miqdorini bir xil o‘lchovda, ya’ni kilogrammometrda aniqlanganda ishning miqdori mehnat sarfining bir qisminigina yoki aniqroq qilib aytganda 20-30%, ayrim hollarda esa undan ham ancha kam miqdorini tashkil etishi mumkin. Bajarilgan ishning miqdorini, jamiyat a’zolari tomonidan mehnatning sarflangan miqdoriga tenglashtirish yoki bir xil o‘lchovda o‘lchash ham noto‘g‘ri bo‘ladi. Faoliyat jarayonida mexanik harakatlar qilinib katta hajmdagi ish miqdori bajarilishi mumkin, lekin bu faoliyat inson mehnatining mahsuli bo‘lganligi uchun mehnatga nisbatan tor va chegaralangan faoliyatdir. Mehnat va ish tushunchasi bir–biri bilan solishtirilganda, ish mehnatning mahsuli degan xulosaga kelamiz. Shu bois uning son va sifat ko‘rsatkichlarini tahlil qilish mumkin. Inson kuch-quvvatining sarflanish darajasi faoliyat turiga va ishlatiladigan mehnat vositalariga bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, agar mehnat jarayoni uchta asosiy tarkibiy qismini o‘z ichiga oladi:  xom ashyo materiali (mehnat predmetlari)  mehnat vositalari;  jonli mehnat sarflari. Ana shu uchta tarkibiy qismning o‘zaro ta’sir ko‘rsatish natijasi mehnat mahsuloti – tabiatning yangi mahsuloti bo‘lib, u inson ehtiyojlariga moslashgan bo‘ladi. Bular: yig‘ib–terib olingan paxta hosili parvarish qilingan chorva mollari, barpo etilgan uy yoki ko‘prik, tikilgan kiyim yoki poyabzallardan tashkil topishi mumkin. 2.2.“Mehnatga munosabat” tushunchasining mazmuni va tuzilishi Mehnat faoliyati jarayonida odamlar ijtimoiy munosabatlarga kirishib, bir- birlari bilan o‘zaro hamkorlik qiladilar. Eng muhim munosabatlar insonning insonga, insonning mehnatga bo‘lgan munosabatlari bo‘lib, ular mehnat xususiyatining asosiy belgilari hisoblanadi. Agar insonning ishlab chiqarish vositalari bilan o‘zaro harakatga kirishuvi unda kasb qobiliyati va ko‘nikmalarini shakllantirsa, mehnatga va bir-birlariga bo‘lgan munosabat esa muayyan ijtimoiy xislatlarni vujudga keltiradi. Kasb qobiliyatlari va ko‘nikmalari xodimlarning jismoniy imkoniyatlari bilan birgalikda ishlab chiqarishning asosiy harakatlantiruvchi kuchini hosil qiladi. Biroq mehnat faoliyatining natijasi faqat kasb mahorati va jismoniy imkoniyatlarning rivojlanish darajasiga emas, balki insonning mehnatga bo‘lgan munosabatiga ham bog‘liqdir. Bu munosabat ijobiy, salbiy va loqayd munosabat ham bo‘lishi mumkin. U ishlab chiqarish va butun ishlab chiqarish munosabatlari tizimiga katta ta’sir o‘tkazishi mumkin. Uning mohiyati xodimning anglab yetilgan ehtiyojlari va shakllangan manfaatdorligi ta’sirida mehnat imkoniyatlarini amalga oshirishdan iboratdir. Mehnatga munosabat insonning o‘z jismoniy va ma’naviy kuchlarini eng ko‘p darajada namoyon qilishga, o‘z bilim va tajribasi, qobiliyatlaridan muayyan miqdoriy va sifat natijalariga erishish uchun foydalanishga intilishini (yoki uning yo‘qligini) ifodalaydi. Bu munosabat mehnat muomalasida, uning sabablarini asoslash va baho berishda namoyon bo‘ladi. Mehnatga munosabat – murakkab ijtimoiy hodisa bo‘lib, uch element birligi: mehnat muomalasi sabablari va yo‘nalishi; real yoki haqiqiy mehnat muomalasi; xodimlarning mehnat vaziyatiga og‘zaki baho berishidan iboratdir. Birinchi (sabab) element xodim mehnat faoliyatida asoslanadigan (amal qiladigan) mehnat sabablari va yo‘l-yo‘riqlari bilan bog‘liqdir. Ular mehnat muomalasining undovchilari, mehnat xatti-harakatlari va amallarini, birgalikda esa sabablar o‘zagini hosil qiladi. Ikkinchi element xodimlarning mehnat faolligidan iborat bo‘lib, muomalaning shunday shakllari, chunonchi ishlab chiqarish normasini bajarish darajasi; bajarilayotgan ish sifati; intizomlilik; tashabbuskorlik; texnikaviy ijodda qatnashish; ko‘p stanokli xizmat ko‘rsatish; ilg‘or ish usullarini egallash; xom ashyo va materiallar, yoqilg‘i, elektr quvvati va hokazolarni tejab-tergab sarflashda namoyon bo‘ladi. Uchinchi (baho berish) elementi xodimlarning sub’ektiv kechinmalaridan iborat. Bu ularning bajariladigan ishi bilan bog‘liq ichki holatini aks ettiradi. Har qanday faoliyat mehnat sub’ektining o‘ziga baho berishisiz noto‘liq, notugal bo‘ladi. Ijtimoiy faollik- xodimlarning ijtimoiy o‘zgartiruvchi faoliyatining mezonidir. Bu faoliyat harakatlarning ichki zarurligini anglashga asoslangan bo‘lib, ularning maqsadi ijtimoiy ehtiyojlar bilan belgilanadi. Mazkur faollik ijtimoiy faoliyatda amalga oshiriladi hamda uning namoyon bo‘lishining uch - mehnat, ijtimoiy-siyosiy va ma’rifiy ijodiy shakllariga mos keladi. Mehnat faolligi – ijtimoiy faollikning asosiy, belgilovchi shaklidir. U xodimning ijtimoiy ishlab chiqarishga jalb qilinishi va mehnat unumdorligining doimiy o‘sishida, ularning o‘z jismoniy va aqliy imkoniyatlarini, bilimlari, ko‘nikmalari, qobiliyatlarini muayyan mehnat faoliyati turini bajarish chog‘ida amalga oshirish darajasida o‘z ifodasini topadi. Ijtimoiy-siyosiy faollik. Ijtimoiy-siyosiy faoliyatda qatnashishning kengayishida, ishlab chiqarish ishlarini boshqarishda ifodalanadi. Bu - jamoat tashkilotlari ishida, turli masalalarni hal etishda, ovoz berishda va shu kabilarda qatnashishdir. Ma’rifiy-ijodiy faollik. Ta’lim va malaka darajasini oshirishda tirishqoq, izlanuvchan va tashabbuskor shaxsda jamiyat hayotining barcha sohalarida ijodiy asosni shakllantirishda namoyon bo‘ladi. Ko‘rinib turibdiki, mehnatga munosabatni shakllantirishda sababni asoslash muhim bo‘lib, muayyan mehnat muomalasini shart qilib qo‘yadi. Sababni asoslash xodim o‘zining mehnat muomalasida amal qiladigan mehnat sabablari va yo‘l- yo‘riqlarida ifodalanadi. Xodim mehnat muomalasi jarayonida mehnatga baho beradi. Mehnatga baho berish – xodimning ichki holati bo‘lib, u uning mehnat faoliyati bilan, atrofdagi vaziyatdan (mehnat sharoiti, unga xaq to‘lash, mehnatni normalash va hokazolardan) qanoat hosil qilish bilan vujudga keladi. U xodimning mehnatga qo‘yadigan talablari, uning sabablari va yo‘l-yo‘riqlari o‘rtasidagi muvofiqlikka, mehnat faoliyati, muayyan ishlab chiqarish sharoitga bog‘liq bo‘ladi. Mehnatga munosabat maqsadini o‘rganish – uning shakllanish va boshqarish mexanizmini aniqlashdir. Bu ishda ancha ahamiyatli jihatlar mehnatga munosabatni shakllantiruvchi omillarni o‘rganish, uning xodimning ishlab chiqarish ko‘rsatkichlariga ta’sir ko‘rsatishini beliglashdir. Mehnat jarayonida xodimning muomalasiga, uning mehnatga munosabatini shakllantirishga ko‘pgina omillar ta’sir ko‘rsatadi. Ular mehnat sarflashni ko‘paytiradi yoki kamaytiradi, mehnat kishilarning o‘z bilim va tajribalaridan, aqliy va jismoniy imkoniyatlaridan oqilona foydalanishga undaydi. 3.Mehnat jarayonini tashkil etishning samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar. 4.Xodimning mehnat salohiyati tushunchasi, xodimning jismoniy va intelektual salohiyati.