Mehnat intizomi va uni mustahkamlash
1. Ishlab chiqarish jamoasida mehnat intizomining mohiyati va ahamiyati.
2.Mehnat
intizomini
buzish
turlari
va
sabablari
hamda
intizomni
mustahkamlash tadbirlari.
8.1. Ishlab chiqarish jamoasida mehnat intizomining mohiyati va ahamiyati
Xalqimizning “So‘z boshi salomdan, ish boshi intizomdan”, degan maqoli bor.
Intizom keng ma’noda barcha jamiyat a’zolarining ma’lum axloq normalariga,
albatta, rioya etishini, ijtimoiy va shaxsiy hayot hamda mehnat faoliyatida
qonunlarda belgilangan yoki odat tusiga kirgan tartib va qoidalarga so‘zsiz amal
qilishini, tevarak- atrofdagilarning manfaatlariga mos xatti-harakatda bo‘lishini, o‘z
burchlarini astoydil bajarishini bildiradi. Shunga ko‘ra, intizom – reja intizomi,
shartnoma, ishlab chiqarish intizomi, texnologiya intizomi, mehnat intizomi va
hokazolarga bo‘linadi.
Yuqorida ko‘rsatilgan intizom turlari orasida mehnat intizomi eng muhim
o‘rin tutadi. Mehnat intizomi deganimizda mehnat to‘g‘risidagi qonunlarni va ichki
mehnat – ish kuni tartibiga qat’iy rioya qilish, o‘z mehnat burchlarini bajarish,
mehnatga ongli munosabatda bo‘lish tushuniladi.
Mehnat intizomi – mehnat taqsimoti va mehnat kooperatsiyasiga asoslangan
har qanday inson faoliyatining ob’ektiv zaruriyatidir. Mehnat intizomi bo‘lmasa,
muayyan pirovard natijaga erishishga qaratilgan samarali jamoa ishi bo‘lishi
mumkin emas. Mehnat intizomini buzuvchi xodim ishdagi yoki xizmatdagi ulishini
vaqtida va sifatli bajarmay, o‘zaro bog‘liq ishlab chiqarish jarayonining asosiy va
faol qismi bo‘lgan mehnat jarayonining o‘tishini (bajarilishini) sekinlashtiradi,
rejalangan topshiriqning bajarilishiga xalaqit beradi, natijada jamoaning mehnat
samaradorligi umumiy darajasi pasayib ketadi.
Mehnat intizomisiz, amalda mehnatni tashkil etish va uni qoyilmaqom qilib
boshqarish ham mumkin emas.
Ishlab chiqarish miqyosi hozirgidek juda ulkan, ko‘p sohalar hamda chet el
korxonalari bilan bog‘liq bo‘lgan sharoitda (masalan, Andijondagi “Uzdeu avto”
avtomobil korxonasi) respublikamiz makroiqtisodiyotining har bir jabhasini rejali
rivojlantirish tobora uyushqoqlikni va intizomni talab qiladi. Undan tashqari,
korxonalarda, ayniqsa, davlat korxonalarida mehnatning fond bilan qurollanganlik
darajasi tobora o‘sib boroyotgan hozirgi sharoitda nafaqat ishlab chiqarish, balki
mehnat intizomini har qanday buzish, unga rioya qilmaslik, progul, xodimlar
qo‘nimsizligiga qarshi kurash o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi.
Mehnat intizomi o‘z vazifalarini halol va ijodiy bajarishdan, ish yoki
xizmatning samaradorligini va sifatini oshirishda shaxsan faol ishtirok etishdan
iborat. Mehnat intizomi belgilab qo‘yilgan ish kuni tartibiga qat’iyan rioya qilish,
hamma norma va topshiriqlarni kun sayin bajarib borish, texnologik hamda ishlab
chiqarish intizomiga rioya qilish, jamoada sog‘lom psixologik muhitni saqlab borish
kabi qoidalarni o‘z ichiga oladi.
O‘z navbatida, ish kuni tartibi ishning, ovqatlanish tanaffusining va shu
kabilarning ma’lum vaqtda boshlanib, ma’lum vaqtda tugallanishini nazarda tutadi.
Ishning o‘z vaqtida boshlanishi birinchidan, xodim ish boshlanishigacha o‘z ish
joyiga yetib kelibgina qolmay, balki vaqtida ish boshlashini, ikkinchidan, u dam
olish vaqtida, o‘z ish qobiliyatini batamom tiklab, normal sur’at va normal ritmda
ishlashga tayyorligini bildiradi. Xodim ko‘rinish uchungina ishga kelib, o‘z
vazifalarini bajarishga qurbi kelmaydigan bo‘lsa, bu mohiyat e’tibori bilan mehnat
intizomini buzish bo‘ladi. Ish vaqtidan real foydalanish va yuksak kasbiy mahorat
har bir ish joyida topshiriqlar muntazam bajarilib turishini ta’minlaydi. Buning
natijasida ishlab chiqarishning hamma pog‘onalarida uzluksiz ishlashga va har bir
jamoa rejani ritmik, ya’ni bir me’yorda bajarishiga erishiladi. Bu esa bozor
iqtisodiyoti sharoitida mehnat intizomining asosiy maqsadi muvaffaqiyatli hal
etilishi, degan so‘z. Ishlab chiqarish intizomi deganda, ishlab chiqarishda
belgilangan umumiy qoidalarga rioya qilish, ya’ni rahbarlarning ko‘rsatmalarini
bajarish, korxona mulkini ehtiyot qilish, ishlab chiqarish jarayonini zarur moddiy
vositalar bilan o‘z vaqtida ta’min etish, mehnat xavfsizligini saqlash, mehnatni
muhofaza qilish va ishlab chiqarish sanitariyasi, xavfsizlik texnikasi va yong‘indan
saqlanish texnikasi qoidalariga rioya qilish va hakozalar tushuniladi.
Texnologik intizom deganda, avariyaga yo‘l ko‘ymaslik, ishlab chiqarilgan
mahsulotni yoki ko‘rsatilgan xizmatni sifatli qilib chiqarishga erishish maqsadida
texnologiya jarayoni tartiblariga, uskunalarni zapravka qilish hamma parametrlariga,
texnik shart va standartlariga aniq va qattiq rioya qilish, shuningdek, ish usullarining
puxta bajarilishi anglashiladi. Loyihalashtirilgan texnologiya normalaridan chetga
chiqish mahsulot yoki ko‘rsatilgan xizmat sifatining pasayib ketishiga, nuqsonli
mahsulot paydo bo‘lishiga va xom ashyolar isrofgarchiligiga sabab bo‘ladi.
Har bir jamoadagi psixologik muhit normal bo‘lishi mehnat intizomining
ajralmas qismi hisoblanadi. Bunda xodimlar o‘rtasida o‘rtoqlarcha ishchanlik
munosabati bo‘lishi, ular bir - birlariga odob, hurmat va madaniyat bilan muomla
qilishlari tushuniladi. Ishlab chiqarishdagi yoki xizmat ko‘rsatishdagi hamma
masalalar yuzasidan bir - biriga talabchanlik, qo‘pollik va odobsizlik salbiy hissiyot,
yomon kayfiyat hosil qilib, natijada ish qobiliyati pasayib ketishiga va kadrlar
qo‘nimsizligiga sabab bo‘ladi.
Ishlab chiqarish intizomi deganda, ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish)
bo‘yicha belgilangan umumiy qoidalarga rioya qilish, mehnat jarayonida
rahbarlarning ko‘rsatmalarini, farmoyishlarini bajarish shartligi, korxona mulkini
ehtiyot qilish, mehnat qurollari va mehnat predmetlariga ehtiyotkorona munosabatda
bo‘lish, ishlab chiqarish jarayonini zarur moddiy vositalar bilan o‘z vaqtida ta’min
etish, mehnat xavfsizligini saqlash qoidalariga, mehnatni muhofaza qilish va ishlab
chiqarish sanitariyasi qoidalariga, xavfsizlik texnikasi va yong‘indan saqlash
texnikasi qoidalariga rioya qilish va hokazolar tushuniladi.
Jamoadagi psixologik muhit normal bo‘lishi mehnat intizomining ajralmas
qismi hisoblanadi. Bunda xodimlar o‘rtasida o‘rtoqlarcha ishchanlik munosabati
bo‘lishi, ular bir-birlariga odob va hurmat bilan muomala qilishlari anglashiladi.
Ishlab chiqarishdagi hamma masalalar yuzasidan ishchi-xizmatchilar bir-birlariga
qo‘pollik va beodoblik bilan munosabatda bo‘lmasliklari kerak. Chunki qo‘pollik va
odobsizlik salbiy tuyg‘ular, hayajonlar (emotsiyalar), yomon kayfiyat hosil qilib, ish
qobiliyati pasayib ketishiga va xodimlar qo‘nimsizligiga sabab bo‘ladi.
Ishchanlik va talabchanlik bilan jamoa ehtiyojlariga g‘amxo‘rlikni qo‘shib
olib boradigan korxona rahbarining uslubi sog‘lom psixologik muhit yaratishda hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Odatda, har bir jamoa a’zolarining ko‘pchilik qismi o‘z vazifalariga ongli
munosabatda ekani mehnat intizomini buzuvchilarga, unga rioya qilmaydiganlarga
nisbatan ko‘pincha ishontirish, tarbiyalash choralarini ko‘rish bilan cheklanish
imkonini beradi.
Har qanday ijtimoiy tuzumda, ishlab chiqarishda va xizmat ko‘rsatishda
ma’lum tartib va intizom bo‘ladi, chunki busiz ishlab chiqarishda ma’lum
maqsadlarga erishish uchun xodimlar harakatidagi birlikni ta’min etib bo‘lmaydi. Bu
talab mehnatning ijtimoiy xarakteridan kelib chiqadiki, u har bir jamiyatga xosdir,
har bir jamiyatda ham mehnat intizomi mehnat va ishlab chiqarishni tashkil etishning
eng muhim asoslaridan birini, ishlab chiqarish jarayonidagi ijtimoiy aloqalar
shaklidan birini tashkil etadi. Ammo mehnat intizomining mazmuni jamiyatda
hukumronlik qiluvchi ijtimoiy munosabatlarga bog‘liq.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari
sezilarli
darajada
rivojlanayotgan
O‘zbekiston
Respublikasida
faoliyat
ko‘rsatayotgan har bir xodimning mehnat intizomiga xiyla yuksak talablar qo‘yiladi.
Bunday talablar ko‘p omillar taqozasidir.
Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish ko‘lami juda o‘sib ketdi. Shuning uchun ham
mehnat unumdorligini o‘stirishdagi har bir foiz va har bir ish kunining ahamiyati
ham o‘sib boradi. Hozirgi vaqtda respublikamizda har bir ish kunida 1522,5 tonna
go‘sht, 11,27 ming tonna sut, 3,75 mln. dona tuxum, 1,15ming tonna po‘lat, 8 dona
traktor, 16,27 ming juft poyabzal, 24,45 mln. dona sigaret, 3,67 ming tonna paxta
tolasi, 43,0 tona plastmassa ishlab chiqarilmoqdi. Ish vaqti nobudgarchiligining
yarmi qisqartirilganida ham mehnat unumdorligini 1% oshgani 34ming tonna sut va
65 ming dona tuxum yetishtirishga, butun mamlakat ko‘lamida olganda ish vaqtining
bir minuti 5 ming xodimning kundalik mehnatiga tengdir.
Hozirgi
zamon
ishlab
chiqarishining
(xizmat
ko‘rsatish)
muhim
xususiyatlaridan biri fan va texnika taraqqiyoti darajasining yuksakligidir. U borgan
sari ko‘proq mexanizatsiyalashtirilmoqda va avtomatlashtirilmoqda, unda borgan
sari kuchli quvvatdagi jihoz va uskunalar ishlatilmoqda. Bu texnika aniq yo‘lga
qo‘yilgan va uzluksiz ishni talab qiladi. Bir xodimning intizomsizligi oqibatida bir-
biri bilan bog‘liq butun bir texnologik liniya to‘xtab qolishi, butun bir uchastka,
bo‘lim yoki sexning ishi buzilishi mumkin.
Hozirgi zamon ishlab chiqarishining xususiyatlaridan yana biri ishlab
chiqarish(xizmat ko‘rsatish) ichida ham, korxonalar va xalq xo‘jaligining tarmoqlari
o‘rtasida ham xo‘jalik yuritish aloqalarining o‘ta murakkablashganligidir.
Ixtisoslash va kooperativlashning rivojlantirilishi, ijtimoiy mehnat taqsimotining
chuqurlantirilishi korxonalararo aloqaning ahamiyatini oshiradi. Masalan, Toshkent
qishloq xo‘jaligi mashinalari ishlab chiqarish zavodi mingga yaqin har xil korxona,
tashkilot va muassasa bilan aloqa qiladi. Olmaliq kon-metallurgiya kombinatiga o‘z
mahsulotlarini beradigan va kombinat ham o‘z mahsulotlari bilan ta’min etadigan
korxona va tashkilotlar soni 1,5 mingdan oshiq. Bunday sharoitda intizomning
ozgina buzilishi ham boshqa ko‘p korxonalarning faoliyat ko‘rsatishiga katta zarar
yetkazishi turgan gap.
Hozirgi zamon ishlab chiqarishining mana shu xususiyatlari har bir jamoa va
har bir xodimning ishida uyg‘unlik bo‘lishini talab etadi. Ishning, ko‘rsatilgan
xizmatning samaradorligi va sifat darajasi ana shu uyg‘unlikka bog‘liq.
Modomiki, mehnat intizomi mehnatni tashkil etishni joriy qilish va uni
boshqarishning zarur sharti ekan, mehnatni tashkil qilish va ishlab chiqarishni tashkil
qilish ham, o‘z navbatida, ongli mehnat intizomini tarbiyalashga muhim ta’sir
ko‘rsatadi. Shuning uchun ham O‘zbekiton Respublikasi “Mehnat Kodeksi”ning
«Mehnat intizomini ta’minlash» deb nomlangan 179-moddasida «Mehnat intizomi
halol mehnat uchun rag‘batlantirish va mukofatlash usullari bilan normal tarzda
ishlashga zarur tashkiliy va iqtisodiy shartlarni yaratib berish, noinsof xodimlarga
nisbatan jazo choralarini qo‘llash orqali ta’minlanadi», deb ko‘rsatilgan. Haqiqatda
ham unumli mehnat yoki xizmat qilish uchun yetarli sharoit bo‘lmasa, ish joylariga
qoniqarsiz xizmat ko‘rsatilsa, materiallar, xom ashyolar bilan ta’minlashda
uzilishlar, haybarakallachilik bo‘lsa, intizom o‘zining rejada ko‘rsatilgan ishni
bajarish vositasi, ish, xizmat samaradorligi va sifatini oshirish vositasi bo‘lishdek
mazmuni va asosiy maqsadidan mahrum bo‘ladi. Uyushqoqlik bo‘lgan jamoada
intizomsizlik bo‘lmaydi, yaxshi uyushgan jamoada esa, odatda, mehnat intizomini
buzuvchi xodimlarga joy qolmaydi.
Mehnat intizomini o‘rnatishda mehnatni tashkil qilish va moddiy
rag‘batlantirishning brigada shakli, mehnatni normalashning darajasi va ish haqining
tashkil qilinishi katta rol o‘ynaydi. Brigadada har bir brigada a’zosining mehnati
butun jamoa nazoratida bo‘lib, unga hamkasb o‘rtoqlar adolatli baho berishlari va
sarflangan mehnatiga yarasha haq to‘lanishi mumkin. Har tomonlama asoslangan va
bir xilda zo‘r keladigan mehnat normalari negizida ishlab chiqarish jarayonining
barcha elementlari mutanosibligi va ish haqini brigada a’zolarining mehnatiga
yarasha taqsimlash amalga oshirilishi ta’minlanadi. Bu shartlarga to‘liq rioya
qilinmas ekan, mehnat intizomining juda muhim rag‘batlantiruvchilik ahamiyati
yo‘qqa chiqadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prizidenti I.A. Karimov tomonidan tasdiqlangan bir
qator hujjatlarda mehnat va davlat intizomini mustahkamlash uchun kurash davlat
va xo‘jalik tashkilotlari rahbarlarining, kasaba uyushmalarining butun ishdagi asosiy
yo‘nalishlaridan biri ekanligi, iqtisodiyotning rivojlanishini yanada yuksaltira borish
va ijtimoiy munosabatlarni rivojlantirish hamda kishilar ongini tarbiyalash ana shu
vazifani bajarishga bog‘liqligi qayta-qayta ta’kidlangan.
Demak,
yuqori
mehnat
intizomi
o‘z-o‘zidan
o‘rnatilmaydi.
Uni
mustahkamlash uchun muttasil g‘oyat katta e’tibor bilan ish olib borish talab
qilinadi. Bunda ayrim kishilarga va butun jamoaga ta’sir ko‘rsatadigan mafkuraviy,
tashkiliy va iqtisodiy vositalarning barchasini ishga solish zarur.
8.2. Mehnat intizomini buzish turlari va sabablari hamda intizomni
mustahkamlash tadbirlari
Mehnat intizomini buzishning asosiy turlari: ishga kechikib kelish va ishdan
barvaqt ketib qolish, ish vaqtida shaxsiy ish bilan mashg‘ul bo‘lish yoki ishlab
chiqarish(xizmat ko‘rsatish) topshirig‘i bilan bog‘liq bo‘lmagan ishni qilish, kuni
bilan uzrsiz ishga chiqmaslik, mehnatni muhofaza qilish va texnologiya talablariga
rioya qilmaslik, bir korxonadan ikkinchisiga asossiz o‘tish kabilardan iborat.
Mehnat intizomi buzilishining hamma turlarini uch guruhga bo‘lish mumkin:
1)mehnatni qo‘pol ravishda buzish – ishga kechikib kelish, ishga chiqmaslik,
ichkilikbozlik, ishdan bo‘yin tovlash – mehnatga intizomsizligi munosabatining
umumiy ko‘lamida bunday salbiy hodisalar ko‘p o‘rin olmaydi; 2) murakkab
buzilishlar – bor kuchni berib ishlamaslik, bir korxonadan boshqasiga o‘tish,
ma’suliyatsizlik, tarqoqlik – intizomsizlikning bu xillari ko‘proq uchraydi; 3)
xizmatdan foydalanib, mehnat intizomini buzish, ya’ni ish vaqtida shaxsiy ish bilan
mashg‘ul bo‘lish – intizomsizlikning bu turi ham ko‘p uchraydi.
Mehnat
intizomining
buzilishiga
olib
keladigan
asosiy
sabablar:
ichkilikbozlik, mas’uliyatsizlik, uydagi noqulay sharoit va vaziyatlar, huquq-
tartibotini buzish tufayli qamoqqa tushish va hokazolardir. Xo‘jalik, kasaba
uyushmasi va boshqa jamoat tashkilotlari korxona xodimlariga ongli intizom ruhini
sindirish bo‘yicha tarbiyaviy ishlarni bo‘shashtirib yuborganligi ham mehnat
intizomining buzilish sabablaridan biridir.
Mehnat intizomining buzilishiga olib keladigan sabablar qatorida mehnatni
tashkil etish va normalash darajasining pastligi, maishiy noqulayliklar, transport
vositalari, tijorat korxonalari va bolalar muassasalari qoniqarsiz ishlashini ham
ko‘rsatish mumkin. Bundan tashqari shaxsiy uyushqoqlik, yurish-turishiga va
qiladigan ishiga javobgarlik hissini sezdirmagan, tarbiya ko‘rmagan xodimlar ham
uchraydi.
Mehnat intizomi buzilishi sabablarining tahlili bu intizomni mustahkamlash
yuzasidan olib boriladigan ishning asosiy yo‘nalishlarini belgilashga imkon beradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat intizomini saqlash va mustahkamlashda,
odatda, uchta asosiy uslub qo‘llaniladi. Bu uslublar tarbiyalash va ishontirish, halol
va pokiza mehnat uchun rag‘batlantirish, mehnatni ongli ravishda buzganlik uchun
jazo choralaridir.
Demak, korxonalarda ongli intizomni tarbiyalash yuzasidan olib boriladigan
ishning shakl va uslublari xilma-xil bo‘lishi va ularning hammasidan to‘la
foydalanish lozim. Bunda faqat jazo choralariga tayanib ish ko‘rishga ham,
intizombuzarlarga nisbatan tamomila liberallik ko‘rsatishga ham yo‘l qo‘yish
yaramaydi.
Jazo tarafdorlari intizombuzarlarga qarshi rahmsiz va murosasiz kurash olib
borishni, ular o‘zlarini oqlash uchun ko‘rsatgan vajlarga e’tibor bermaslik va ularga
shafqat qilmaslikni, so‘z bilan emas, qattiq choralar orqali tarbiya berishni taklif
qiladilar. Jazo tarofdorlari katta-kichik hamma mas’uliyatlar intizom masalasida
talabchanlik va murosasizlikni muttasil oshirib borishi kerak, deb hisoblaydilar.
Ularning fikricha, bu tadbirlarning ta’siri va natijadorligini kuchaytirish uchun
mehnat to‘g‘risidagi qonunlarga mehnat intizomini buzuvchilarni qattiq jazolashni,
ishga kelmagan yoki ishga mast bo‘lib kelgan xodimni, so‘zsiz, ishdan haydashni
ko‘zda tutadigan ba’zi o‘zgarishlar kiritish lozim. Ular intizombuzarlarni (ayniqsa,
surunkasiga) mukofotlardan mahrum qilish, ta’tilni faqat qishda berish, ishga
chiqmaganligi natijasida yuzaga kelgan zararlarni to‘latish va hokazo tadbirlar
ko‘rish kerak, deb hisoblaydilar.
Tabiiyki, intizomni buzgan har bir shaxs o‘z qilmishi uchun ma’lum ma’muriy
yoki ijtimoiy jazoga tortilishi lozim va yuqorida ko‘rsatilgan jazo choralaridan
ba’zilarini ularga nisbatan tatbiq etish ham mumkin. Ammo talabchanlik o‘rniga
rahmsizlik ishlatilmasligi kerak. Ehtiyotsizlik bilan qo‘llanilgan qattiq jazo choralari
intzomni mustahkamlash ishiga zarar keltirishi ham mumkin, jazo choralari
bilangina ish ko‘radigan jamoalarda intizom pasayib ketishi ham mumkin, bu holat
amaliyotda uchrab turadi. Undan tashqari, kuzatishlar shuni isbotlaydiki,
rag‘batlantirishlar natijasida mehnat intizomi jamoa choralari qo‘llangandagina
nisbatan ancha yaxshilangan.
Intizomni mustahkamlashga qaratilgan tadbirlar orasida halol mehnat uchun
rag‘batlantirish, xodimlar manfaatdorligini oshiradigan tadbirlar muhim o‘rin tutadi.
Tashkiliy omillar mehnat intizomini mustahkamlashda muhim o‘rin tutadi.
Tashkiliy omillarning eng muhimi, mehnatni tashkil etishni biz yuqorida ko‘rib
o‘tgan asosiy yo‘nalishlarini amalga oshirishdir. Shubha yo‘qki, ishlab chiqarishda
mehnat taqsimoti va mehnat kooperatsiyasi to‘g‘ri uyushtirilgan, uchastkalar,
bo‘limlar va xodimlar o‘rtasida o‘zaro aloqa yaxshi yo‘lga qo‘yilgan taqdirda, bu
vaziyat har bir kishining o‘zi xizmat ko‘rsatayotgan uchaskasidagi javobgarligini
oshiradi, jamoa mehnatining tartibligini vujudga keltiradi.
Ma’muriy omillar ham mehnat intizomini mustahkamlashda muhim o‘rin
tutadi. Mehnat intizomini mustahkamlashning ma’muriy tadbirlari dastavval yuridik
aktlarni o‘z ichiga oladi. 1995 yil 21 dekabrda qabul qilingan va 1996 yilning 1
aprelidan yuridik kuchga kirgan O‘zbekiston Respublikasining yangi “Mehnat
Kodeksi” asoslari xodim va xizmatchilarning mehnatini tartibga soluvchi asosiy
normalarni belgilab beradi. Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, «Mehnat Kodeksi»da XI
bob «Mehnat intizomi»deb ataladi. Shu kodeksning 174-moddasida «Korxona
mehnat tartibi ish beruvchi kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki xodimlarning boshqa
vakillik organi bilan kelishib tasdiqlaydigan ichki mehnat tartibi qoidalari bilan
belgilanadi» deyiladi.
175 - «Intizom to‘g‘risida ustav va nizomlar» moddasida esa «Xalq
xo‘jaligining ba’zi tarmoqlarida xodimlarning ayrim toifalari uchun intizom
to‘g‘risida ustav va nizomlar amal qiladi», deb yozilgan. Kodeksning «Xodimlarning
burchlari» moddasida, «Xodim o‘z mehnat vazifalarini halol, vijdonan bajarishi,
mehnat intizomiga rioya qilishi, ish beruvchining qonuniy farmoyishlarini o‘z
vaqtida va aniq bajarishi, texnologiya intizomiga, mehnat muhofazasi, texnika
xavfsizligi va ishlab chiqarish sanitariyasi talablariga rioya qilishi, ish beruvchining
mol-mulkini avaylab-asrashi shart. Xodimning mehnat vazifalari ichki tartib
qoidalarida intizom to‘g‘risidagi ustav va nizomlarda, korxona qabul qiladigan, lokal
hujjatlarda (jamoa shartnomalarida, yo‘riqnomalar va hokazolar), mehnat
shartnomasida aniq belgilab qo‘yiladi», deb qayd etilgan.
«Mehnat Kodeksi»da, nafaqat xodimning burchlari, balki ish beruvchining
burchlari to‘g‘risida ham alohida to‘xtalib o‘tilgan. Chunonchi, 177- «Ish
beruvchining burchlari» moddasida «Ish beruvchi xodimlar mehnatini tashkil qilishi,
qonunlar va boshqa normativ hujjatlarda, mehnat shartnomasida nazarda tutilgan
mehnat sharoitlarini yaratib berishi, mehnat va ishlab chiqarish intizomini
ta’minlashi, mehnat muhofazasi qoidalariga rioya etishi, xodimlarning ehtiyoj va
talablariga e’tibor bilan qarashi, ularning turmush va mehnat sharoitlarini yaxshilab
berishi, ushbu Kodeksga muvofiq jamoa shartnomalarini tuzishi shart.
«Ish beruvchi xodimdan uning mehnat vazifalari doirasiga kirmaydigan
ishlarni bajarishni, qonunga xilof yoki va boshqa shaxslarning hayoti va sog‘lig‘i
uchun xavf tug‘diruvchi, ularning sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi harakatlar
qilishni talab etishga haqli emas»ligi qayd etilgan.
Korxona ma’muriyati mehnat to‘g‘risidagi yangi qonunga muvofiq mehnat
intizomini buzuvchilarga nisbatan, masalan, yaroqsiz mahsulot tayyorlaganda va
bekor turib qolingan vaqt uchun ma’muriy jazo tadbirlarini qo‘llashga haqli.
Binobarin, “Mehnat Kodeksi”ning 159-moddasida «Xodimning aybi bilan
tayyorlangan qisman yaroqsiz mahsulot uchun kamaytirilgan ishbay baholar
bo‘yicha haq to‘lanadi, bunday baholar jamoa shartnomasida belgilab qo‘yiladi, agar
u tuzilmagan bo‘lsa, ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo‘mitasi yoki
xodimning boshqa vakillik organi bilan kelishib belgilanadi», deb yozib qo‘yilgan,
undan tashqari unda «xodimning aybi bilan tayyorlangan to‘liq yaroqsiz mahsulot
va bekor turib qolingan vaqt uchun haq to‘lanmaydi», deb ko‘rsatilgan.
Xodim o‘z vazifalarini muttasil ijro etmagani, shuningdek, uzrsiz sababalarga
ko‘ra ishga kelmagani (progul qilgan) uchun ma’muriyat intizomiy jazolar qo‘llaydi.
Shuning uchun ham “Mehnat Kodeksi”ning 181 - moddasida “Xodimga mehnat
intizomi”ni buzganligi uchun ish beruvchi quyidagi intizomiy jazo choralarini
qo‘llashga haqli:
hayfsan;
o‘rtacha oylik ish haqining yigirma foizidan ortiq bo‘lmagan miqdorda
jarima.Ichki mehnat tartibi qoidalarida xodimga o‘rtacha oylik ish haqining qirq
foizidan ortiq bo‘lmagan miqdorda jarima solish hollari ham nazarda tutilishi
mumkin. Xodimning ish haqidan jarima ushlab qolish ushbu Kodeksining 164 -
moddasi talablariga rioya qilingan holda ish beruvchi tomonidan amalga oshiriladi:
mehnat shartnomasini bekor qilish (100 - modda ikkinchi qismining 3 va 4 -
bandlari).
Ijtimoiy va ma’muriy ta’sir ko‘rsatish choralari natija bermasa, ma’muriyat
xodimni ishdan bo‘shatishi mumkin, favqulodda hollarda, ayniqsa, uzurli sababsiz
ishga kelmagani uchun beriladigan bu so‘nggi jazoni qo‘llashdan oldin kasaba
uyushmasi qo‘mitasining roziligini olish talab qilinadi. Mehnat intizomini
buzuvchilarga yoz kezlarida ta’til bermaslik, sanatoriy va dam olish uylariga
yo‘llanmalar ajratmaslik, bir qancha hollarda mukofatdan batamom yoki qisman
mahrum qilish mumkin.
Har bir ish beruvchi mehnat intizomini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan
tashkiliy va texnikaviy sharoitlarni yaratishi shart. Chunonchi, “Mehnat
Kodeksi”ning «Mehnat intizomini ta’minlash» to‘g‘risidagi 179-moddasida
ko‘rsatilganidek, «Mehnat intizomi halol mehnat uchun rag‘batlantirish va
mukofotlash usullari bilan normal tarzda ishlashga zarur tashkiliy va iqtisodiy
sharoitlarni yaratib berish, noinsof xodimlarga nisbatan jazo choralarini qo‘llanish
orqali ta’minlanadi».
Bozor
iqtisodiyotining
hozirgi
sharoitida
mehnat
intizomini
mustahkamlashning iqtisodiy tadbirlari keng quloch yozdi. Ularni shartli ravishda
moddiy ta’sir ko‘rsatishning rag‘batlantiruvchi va man etuvchi shakllariga bo‘lish
mumkin. “Mehnat Kodeksi”ning «Mehnat uchun rag‘batlantirish» haqidagi 180-
moddasida «Ishdagi yutuqlar uchun xodimga nisbatan rag‘batlantirish choralari
qo‘llanishi mumkin. Rag‘batlantirish turlari, ularning qo‘llanish tartibi, afzallik va
imtiyozlar berish jamoa shartnomalari, ichki mehnat tartibi qoidalari va boshqa lokal
hujjatlarda, jamoa kelishuvlarida, intizom to‘g‘risidagi ustav va nizomlarda belgilab
qo‘yiladi. Xodimlar mehnat sohasida davlat va jamiyat oldidagi alohida xizmatlari
uchun Davlat mukofotlariga taqdim etilishi mumkin» deya bejiz qayd etilmagan.
Mehnat intizomini mustahkamlashning iqtisodiy vositalari, qurollari yuqorida qayd
qilingan shakllar bilan chegaralanmaydi. Hayot har kuni mehnat intizomini
mustahkamlash uchun kurashning yangi-yangi shakllarini, ayniqsa, bozor
iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish xodimlariga ta’sir
ko‘rsatishning tabora yangi shakllarini taqoza etmoqda.
Xodimlarni mehnat intizomiga rioya qilish ruhida tarbiyalashda rahbarning roli
ham juda katta. U mehnat intizomini mustahkamlashga da’vat qilish bilan
chegaralanmasdan, ishlab chiqarishda axloqiy iqlim yaratishi, o‘z qo‘l ostida faoliyat
ko‘rsatadigan jamoa a’zolari bilan o‘zaro to‘g‘ri munosabat o‘rnatishi kerak. Buning
uchun rahbarning o‘zi shaxsiy namuna ko‘rsatishi, so‘zining va va’dasining qayd
etilgan muddatda ustidan chiqishi, o‘ziga bo‘ysunuvchi kishilarga g‘amxo‘rlik,
kerak bo‘lgan paytlarda ularni himoya qilish, ular bilan doim va yaqin aloqada
bo‘lishi lozim.
Intizomni mustahkamlashda birlamchi mehnat jamoasining bevosita rahbari,
xodimlarning tashkilotchisi va murabbiysi bo‘lgan ustaga(master) ko‘p narsa
bog‘liq. Usta xodimlarga eng yaqin va doimo ular bilan aloqada bo‘lib, ularning
qobiliyat va imkoniyatlarini, ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish topshiriqlarini
bajarishda kimning nima ish yoki xizmat qilishga qodir ekanligini aniq biladi.
Xodimlarni ishga qabul qilish va bo‘shatish, ularning razryadlarini oshirish,
rag‘batlantirish va jazo berish masalalarini hal etishda ustalarga teng xuquq berilishi
xodimlarni mehnat intizomiga rioya qilish ruhida tarbiyalash va intizomni
ko‘tarishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Mehnat intizomini mustahkamlash yo‘llari va shakllari xilma-xil. Bu ishning
holati juda ko‘p ishlab chiqarish, ijtimoiy, ahloqiy va psixologik omillarga bog‘liq.
Davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan bu muhim vazifani muvaffaqiyatli hal qilish uchun
barcha imkoniyatlardan keng foydalanish kerak.
Mehnatni tashkil etishning har tomonlama asoslangan rejalarining ishlab
chiqilishi va joriy etilishi har bir xodimga shunday mehnat sharoitini va muhitini
yaratadiki, bunda mehnat funksiyalari aniq va o‘z vaqtida bajarilishini, ish vaqtidan
to‘la va yanada samarali foydalanishni, mehnat va dam olish tartibiga aniq va yetarli
rioya qilinishini xodimlarning o‘zlari talab qiladilar. Natijada mehnat intizomining
buzilish imkoniyatlari ancha qisqaradi.
Ammo, hamma narsani modiy rag‘batlantirishlar, intizomiy jazo choralarini
qo‘llash va mehnat intizomini mustahkamlashning tashkiliy shart-sharoitlaridan
iborat deb bilish noto‘g‘ri. Tabiiyki, tegishli tarbiyaviy ishlarsiz mehnat intizomini
yanada mustahkamlab bo‘lmaydi. Shu boisdan, har bir jamiyatning, ayniqsa, bozor
iqtisodiyoti sharoitida, muhim va dolzarb vazifalaridan biri har bir mehnatkashda
yuqori ma’naviy prinsiplarga asoslangan ongli, ixtiyoriy va insoniy mehnat
intizomini shakllantirish va tarbiyalay borishdir.