MEHNAT JAMOALARINI REJALASHTIRISH VA BOSHQARISH Reja 1. Mehnat jamoalarini boshqarish tushunchasi 2. Xodimlarni boshqarish tizimi 3. Xodimlarni boshqarish tamoyillari 4. Xodimlarni rejalashtirish 5. Xodimlarni boshqarish samaradorligi Tayanch iboralar: Xodim. Inson resurslarini boshqarish. Xodimlarni boshqarish. Funktsional boshqaruv. Tashkiliy boshqaruv. Xodimlarni boshqarish tizimi. Xodimlarni boshqarish tamoyillari. Mehnat resurslarini boshqarish. Xodimlarni rejalashtirish. Xodimlarni boshqarish samaradorligi. 9.1. Mehnat jamoalarini boshqarish tushunchasi "Xodim" iborasi o’zbek tilining izohli lug’atida "biror idora yoki muassasada ishlovchi kishi, xizmatchi" ma’nosida talqin etiladi. Masalan, savdo xodimi, xalq maorifi xodimi, medetsina xodimi, ilmiy xodim va hk. Bugungi amaliyotda xodim va uni boshqarish muammosiga ikki xil yondoshuv mavjud: - inson resurslarini boshqarish; - xodimlarni boshqarish. "Inson resurslarini boshqarish" tushunchasi boshqarishning strategik jihatlarini, shuningdek ijtimoiy rivojlanish masalalarini o’z ichiga oladi va ularga ustuvorlik beriladi. "Xodimlarni boshqarish" tushunchasi esa ko’proq kadrlar bilan tezkor ishlashni anglatadi. Agar birinchi yondoshuv davlat miqyosida bandlik va uni muvofiqlashtirish vazifalaridan kelib chiqsa, ikkinchi yondoshuv bevosita korxona darajasidagi mehnat munosabatlari va ularni muvofiqlashtirishdan kelib chiqadi (13- jadval). 13-jadval. Inson resurslarini boshqarishdagi faoliyat turlari Faoliyat sohasi Nimaga ustuvorlik beriladi Qanday funktsiyalar bajariladi Bajarilishi to’g’risida kimga ma’lumot beriladi Inson resurslarini - Mutloq yangi vazifalarni - Inson resurslarini reja- lasht irish Korporatsi ya Prezidentiga boshqarish (strategik yondoshuv) echishga - Global, uzoq muddatli vazifalarni echishga - SHaxsiy qobiliyat va malakani oshirish - Korxonaning xodimlarga sarflanadigan harajat doirasida xodimlar uchun harajatlarni nm brejalashtirish Xodimla r bilan ishlash (tezkor faoliyat) - Ma’muriy aralashuvga zaruriyat tug’iladigan kundalik muammolarni echishga - Kadrlarni tanlash va joy-joyiga qo’yish - Mehnat motivatsiyasini boshqarish - Texnika xavfsizligini nazorat qilish - Nizolarni hal qilish Korporatsi ya vitse- prezidentiga Xodimlarni boshqarish deganda korxonada band bo’lgan kishilar salohiyatini rivojlantirish va undan samarali foydalanish, ularning normal (mo’’tadil) faoliyat ko’rsatishi uchun zaruriy shart-sharoit yaratish bo’yicha o’zaro bog’langan tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy tadbirlar tizimi tushuniladi. Bunday boshqaruv funktsional va tashkiliy boshqaruvlarga bo’linadi. Funktsional boshqaruv deganda bevosita kadrlar masalasiini echish bilan bog’liq masalalar, ya’ni kadrlarni tanlash, ishdan bo’shatish, malakasini oshirish, ish haqi va hokazolar tushuniladi. Tashkiliy boshqaruv tushunchasi kadrlar ishi uchun bevosita javob beruvchi barcha shaxs va institutlar, ya’ni rahbarlar, kadrlar bo’limi, kasaba uyushmalar va boshqalarni o’z ichiga oladi. 9.2. Xodimlarni boshqarish tizimi Xodimlarni boshqarish tizimi deganda korxonada band bo’lgan kishilar salohiyatini rivojlantirish va undan samarali foydalanish, ularning normal faoliyat ko’rsatishi uchun zaruriy shart-sharoit yaratish bo’yicha o’zaro bog’langan iqtisodiy-tashkiliy va ijtimoiy tadbirlar tizimi tushuniladi. Tarkiban bu tizim quyidagilarni o’z ichiga oladi (14-jadval): 14-jadval. Xodimlarni boshqarish tizimi T /r Tizim osti tizimlari Boshqarish ob’ektlari Ish sharoiti - mehnatning ruhiy-fiziologik talablariga rioya qilish; - mehnat ergonomikasi talablariga rioya qilish; - mehnat muhofazasi va texnika xavfsizligini ta’minlash; - tabiatni muhofaza qilish va hk. Mehnat munosabatla ri - shaxsiy va guruhlar munosabatlarini tahlil qilish va muvofiqlashtirish; - rahbarlar munosabatlarini tahlili qilish va muvofiqlashtirish; - ishlab chiqarishdagi ixtiloflar, nizolar, asabbuzarliklarni boshqarish; - kasaba uyushmalari bilan o’zaro munosabatlarni boshqarish va hk. B Kadrlar ni hisobga olish va rasmiylashtir ish - ishga qabul qilish, ishdan bo’shatish, bir joydan ikkinchi joyga o’tishlarini rasmiylashtirish; - kadrlar boshqaruv tizimini axborotlar bilan ta’minlash; - kasbiy yo’nalishlarni aniqlash; - bandlikni ta’minlash. Xodiml arni rejalashtirish va xodimlar marketingi - xodimlarni boshqarish strategiyasini ishlab chiqish; - kadrlar salohiyatini tahdlil qilish; - mehnat bozorini o’rganish, xodimlarga bo’lgan ehtiyojni rejalashtirish, reklamani uyushtirish; - korxonani kadrlar bilan ta’minlovchi tashqi manbaalar bilan aloqasini o’rnatish; - vakant (bo’sh) joylarga nomzodlarni aniqlash va baholash; - kadrlarni joriy baholab borish. Kadrlar ni rivojlantirish - kadrlarga iqtisodiy va texnikaviy bilimlar berish; - qayta tayyorlash va malaka oshirish; - zahiradagi kadrlar bilan ishlash; - amal va martabani nazorat qilish va rejalashtirish; - yangi xodimlarning kasbiy va ijtimoiy-psixologik ko’nikmalarini ta’minlash Mehnat ni rag’batlantiri sh vositalarini takomillashti rish - mehnat jarayonlarini me’yorlashtirish va tarifikatsiyalash; - ish haqi tizimini ishlab chiqish; - ma’naviy rag’batlantirish vositalaridan foydalanish; - foyda va kapitalga qatnashish hissasini ishlab chiqish; - motivatsiya va uni boshqarish Huquqi y xizmat - mehnat munosabatlaridagi huquqiy masalalarni echish; - xodimlarni boshqarishga taalluqli, farmoyishli hujjatlarni kelishtirish; - xo’jalik faoliyatidagi huquqiy masalalarni echish; Ijtimoiy tuzilmani rivojlantirish - umumovqatlanish muassasalarini boshqarish; - kommunal xo’jalik sohasini boshqarish; - jismoniy tarbiya va madaniyatni rivojlantirish; - sog’liqni muhofaza qilish va hordiq chiqarishni ta’minlash; - bolalar muassasalari bilan ta’minlash; - ijtimoiy nizolarni boshqarish; - xalq iste’mol mollari va oziq-ovqat mahsulotlarining sotilishini ta’minlash Boshqa rishning tashkiliy - boshqarishning shakllangan tashkiliy tarkibini tahlil qilish va loyihalashtirish; - shtatlar ro’yxatini ishlab chiqish; tarkibini ishlab chiqish tizimi - boshqarishning yangi tashkiliy tarkibini tuzish. 9.3. Xodimlarni boshqarish tamoyillari Xodimlarni boshqarish ikki guruhdan iborat tamoyillarga asoslanadi. Har bir tamoyil xodimlarni boshqarishning u yoki bu jihatini takomillashtirishga xizmat qiladi. Masalan, ilg’orlik tamoyili korxona doirasidagi boshqaruv tizimining chet el yoki mahalliy ilg’or korxonalar boshqaruv tizimiga mos keladimi, zamon talabiga javob beradimi yoki yo’qmi degan savolga javob bersa, muvoziylik tamoyili esa xodimlar boshqaruvidagi tezkorlikni oshiradi va hokazo (15-jadval). 15-jadval. Xodimlarni boshqarish tamoyillari T /r Xodimlar bilan ishlashning umumiy tamoyillari T /r Xodimlar bilan ishlashning tashkiliy tamoyillari Samaradorlik Kontsentratsiya Ilg’orlik Ixtisoslashtirish Istiqbollilik Muvoziylik (parallelnost) Kompleks lilik Ixchamlik (adaptivnost) Tezkorlik Izchillik (preyestvennost) Optimallik Uzluksizlik Oddiylik Bir me’yorlilik Ilmiylilik Texnologik birlik Ko’p bo’g’inlilik Badastirlik (komfortnost) Avtonomlik Boshqarishda kollegiallik Barqarorli Ko’p qirralilik Rejalilik Rag’batlantiruvchi Tanlash va joy-joyiga qo’yish Samarali bandlik Korxonada band bo’lgan barcha xodimlar ikki toifadan iborat: ishlab chiqaruvchilar yoki xizmat ko’rsatuvchilar va boshqaruvchilar (rahbarlar, mutaxassis-menejerlar). Xodimlarni, ya’ni inson omilini boshqarish quyidagi jihatlarni boshqarishni o’z ichiga oladi (6-chizma). Ishlab chiqarishni boshqarish tizimida mehnat resurslarini boshqarish juda ham murakkabdir. CHunki ishlab chiqarish va boshqarish masalalarining markazida odamlar-ishchilar, mutaxassislar va rahbarlar turadi. Korxona maqsadiga erishish va rejalarning bajarilishi faqat shular ishtirokida bo’ladi. Inson omilini hisobga olmaslik, insonga beye’tiborlik iqtisodda kamsamaralikka va ishlab chiqarish samaradorligini pasayishiga olib keladi. Mehnat resurslarini boshqarishning asosiy maqsadi ishchilar va xodimlarning qobiliyatlarini, yanada jadal va unumli mehnat qilishga qo’zg’at ishdir. Inson omiliga e’tibor, odamlarga nisbatan jiddiy, mas’uliyat bilan yondoshish mehnat resurslarini boshqarishning bosh g’oyasidir. Xodimlarni rejalashtirish Tanlov, ishga qabul qilish va ishdan bo`shatish Kadrlarni lavozim va professional, ma`muruy o`sishini rejalashtirish Ma`qul ish sharoiti va ijtimoiy-ruxiy muhitni yaratish Xodimlarni boshqarishdagi harajatlar va ularning samaradorligini baholash Motivatsiya Ma`suliyat va vakolat 6-chizma. Mehnat resurslarini boshqarish chizmasi Xodimlarni rejalashtirish Xodimlarni rejalashtirish - bu inson omiliga bo’lgan ehtiyojni oldindan aniqlashdir. Bu jararayon uch bosqichdan iborat (7-chizma). 1 Mavjud xodimlarni baholash 2 Istiqbolda xodimlarga bo’lgan talabni rejalashtirish 3 Xodimlarni rivojlantirish dasturini ishlab chiqish 7-chizma. Xodimlarni rejalashtirish Ixtiloflar, nizolarni hal qilish Mavjud xodimlarni baholashda, eng avvalo ularning shakllanishiga ta’sir etuvchi tashqi omillarga, xususan mehnat bozoridagi vaziyatga e’tiborni nqaratmoq lozim. Zero, mehnat bozoridagi holat ko’p jihatdan quyidagilarga bog’liq: aholi soni, yoshi, jinsi salmog’idagi o’zgarishlar; tarmoq va hududiy bandlikdagi o’zgarishlarga; qo’shimcha ishchi kuchini yollash darajasiga; ishlab chiqarish hajmi, tarkibi va o’sish sur’atiga; mehnat resusrlarini boshqarish usuliga va hk. Ichki omillarni baholash uchun quyidagi ma’lumotlar tahlilini bajarmoq zarur: doimiy band bo’lgan xodimlar soni, familiyasi, yashash joyi, ishga qabul qilingan vaqti va hk.; xodimlarning tarkibi (malakasi, mutaxassisligi, yosh tarkibi, milliy tarkibi, nogironlar, salmog’i, ishchi va xizmatchilar, ITX va hk.); xodimlar qo’nimsiziligi; ish kunining davomliligi (to’liq yoki qisman bandligi, necha va qaysi smenada ishlashi, ta’tilning davomliligi va hk.); ish haqi, uning tarkibi, qo’shimcha ish haqi, ta’rif yoki ta’rifdan yuqori to’lova va hk.; davlat yoki huquqiy tashkilotlar tomonidan ko’rsatiladigan ijtimoiy-maishiy xizmat (ijtimoiy ehtiyojlarga ajratiladigan mablag’)lar. Qayd qilingan tashqi va ichki omlilarning ta’sirida mehnat bozoridagi vaziyat o’zgarib turadi va shunga mos ravishda mehnat resurslariga bo’lgan talab va taklif ko’lami aniqlanadi. Mehnat resurslariga bo’lgan talabni rejalashtirish xodimlarni rejalashtirish jarayonining boshlang’ich bosqichi bo’lib, uni tuzishda quyidagi ma’lumotlar asos vazifasini bajaradi: mavjud va rejalashtirilayotgan ish joylari; tashkiliy va texnik tadbirlar rejasi; shtatlar ro’yxati va bo’sh lavozimlarni to’ldirish rejasi.