Mehnat normalari va ularning qo‘llanilishi

Yuklangan vaqt

2024-06-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

19

Faytl hajmi

58,4 KB


Mehnat normalari va ularning qo‘llanilishi Reja: 1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat normalarining ahamiyati va zaururligi 2. Mehnat normalarining qo‘llanish maqsadiga qarab turlarga bo‘linishi. 3. Mehnat normalarining qo‘llash sohalariga qarab turlarga bo‘linishi. 4. Mehnat normalarining qo‘llanish muddatiga qarab turlarga bo‘linishi. 5. Mehnat normalarining katta kichikligi va mehnatni tashkil etish shakllariga qarab turlarga bo‘linishi 6. Mehnat normalarining ishlab chiqarish tipiga va taqsimlash darajasiga qarab turlarga bo‘linishi. 7. Mehnat normalarini iqtisodiy texnikaviy, psixo-fiziologik, ijtimoiy tomodan asoslanishi. 15.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat normalarining ahamiyati va zarurligi Mehnat muhim umuminsoniy kategoriya bo‘lib, tadqiqot va takomillashtirish ob’ekti sifatida har tomonlama o‘rganishni talab etuvchi ko‘p qirrali tushuncha hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda,har qanday mehnat faoliyati uni amaliyot uchun zarur va yetarli darajada aniqlik bilan o‘lchash mumkin bo‘lgandagina «Iqtisodiyot» fani predmeti va takomillashtirishning ob’ekti bo‘la oladi. Mehnatni o‘lchash deganda, odatda, malakali xodimning turli usul va vositalarni qo‘llash yo‘li bilan mehnatning ma’lum intensiv darajasida aniq biron ishni yoki xizmatni bajarish uchun zarur vaqt sarflashini aniqlash tushuniladi. Bunda «malakali xodim» tushunchasi xodimning bilim va mohirlik darajasi, bajariladigan ishning murakkabligiga mos kelishini bildiradi. «Mehnat intensivligi» darajasiga kelsak, bu yerda xodimning o‘ziga, shuningdek, shaxsiy qobiliyatidan foydalanishga va amaldagi sanitariya-gigiena qoidalari, normalari va ergonomik tavsiyanomalar bo‘yicha ruxsat etilgan (oxirgi) Mehnat normalari va ularning qo‘llanilishi Reja: 1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat normalarining ahamiyati va zaururligi 2. Mehnat normalarining qo‘llanish maqsadiga qarab turlarga bo‘linishi. 3. Mehnat normalarining qo‘llash sohalariga qarab turlarga bo‘linishi. 4. Mehnat normalarining qo‘llanish muddatiga qarab turlarga bo‘linishi. 5. Mehnat normalarining katta kichikligi va mehnatni tashkil etish shakllariga qarab turlarga bo‘linishi 6. Mehnat normalarining ishlab chiqarish tipiga va taqsimlash darajasiga qarab turlarga bo‘linishi. 7. Mehnat normalarini iqtisodiy texnikaviy, psixo-fiziologik, ijtimoiy tomodan asoslanishi. 15.1. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat normalarining ahamiyati va zarurligi Mehnat muhim umuminsoniy kategoriya bo‘lib, tadqiqot va takomillashtirish ob’ekti sifatida har tomonlama o‘rganishni talab etuvchi ko‘p qirrali tushuncha hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda,har qanday mehnat faoliyati uni amaliyot uchun zarur va yetarli darajada aniqlik bilan o‘lchash mumkin bo‘lgandagina «Iqtisodiyot» fani predmeti va takomillashtirishning ob’ekti bo‘la oladi. Mehnatni o‘lchash deganda, odatda, malakali xodimning turli usul va vositalarni qo‘llash yo‘li bilan mehnatning ma’lum intensiv darajasida aniq biron ishni yoki xizmatni bajarish uchun zarur vaqt sarflashini aniqlash tushuniladi. Bunda «malakali xodim» tushunchasi xodimning bilim va mohirlik darajasi, bajariladigan ishning murakkabligiga mos kelishini bildiradi. «Mehnat intensivligi» darajasiga kelsak, bu yerda xodimning o‘ziga, shuningdek, shaxsiy qobiliyatidan foydalanishga va amaldagi sanitariya-gigiena qoidalari, normalari va ergonomik tavsiyanomalar bo‘yicha ruxsat etilgan (oxirgi) konsentratsiya darajalariga rioya qilishga bog‘liq bo‘lgan mehnat kuchining kuchlanishi ko‘zda tutiladi. Keltirilgan bayonat aniq ishni bajarishga sarflanadigan vaqt normalarining belgilash jarayoni sifatida mehnatni «mehnat normalari orqali normalash» tushunchasiga yanada yaqinroq olib keladi. Mehnat normasi – bu, normal tashkiliy-texnik, sanitariya-gigiena va ergonomik sharoitlarda talab qilinadigan darajadagi malakali xodim yoki xodimlar guruhi tomonidan ish, operatsiya, xizmat turini, vazifa birligini bajarayotgan vaqtidagi mehnat sarfi va natijalarning o‘zaro munosabat tadbiridir. Mehnat normalari, mehnat natijalari va sarflarini aks ettirish shakli bo‘yicha farqlanadi. Ushbu belgi bo‘yicha normalar ikki turga ajratiladi. Birinchisiga sarflanish shaklida ko‘rsatilgan normalar taalluqli: u yoki bu operatsiya birligiga vaqt normasi; ish yoki buyum birligini tayyorlashning sermehnatlik (mehnattalablik) normasi; tashkiliy-texnika ta’minotining u yoki bu vazifalari bo‘yicha (marketing, buxgalteriya hisob-kitobi, ishlab chiqarishni operativ boshqarish, ta’minot, ta’mirlash va boshqalar) yoki boshqa ob’ektlarga xizmat ko‘rsatish (agregat, ish joyi va boshqalar), aniq ish hajmini bajarish uchun kerak bo‘lgan xodimlar sonining normasi. Normalarning ikkinchi turiga (natijali shakl) quyidagilar taalluqlidir: ishlab chiqarish normasi (vaqt normasiga teskari proporsional miqdor), ya’ni vaqt birligida bajarilishi kerak bo‘lgan ish hajmi (donalarda, metrlarda, tonna va boshqa natural birliklarda); xizmat ko‘rsatish normasi-bitta xodim yoki xodimlar guruhiga biriktirilgan, xizmat ko‘rsatadigan ob’ektlar soni (jihozlar, xodimlar soni, ish joylari, ishlab chiqarish maydonlari va hokazolar). Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat normalarini qo‘llash asosan quyidagi maqsadlarga erishish uchun zarurdir: 1. Mehnat normalari asosida har bir ishxonaning, uning tarkibiy qismi tuzilishi (uchastka, sex va hokazolar)ning bir kunlik, haftalik, o‘n kunlik, oylik va h.k. muddatlar uchun ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish imkoniyatlarini bilish uchun. 2. Ish joylarini, o‘rnatilgan jihozlarni, ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko‘rsatish imkoniyatlarini bilish uchun, rejalashtirilgan, ishlab chiqarish dasturini bajarish uchun zarur bo‘lgan xodimlarning, shu bilan bir qatorda ish bajaruvchi yoki konsentratsiya darajalariga rioya qilishga bog‘liq bo‘lgan mehnat kuchining kuchlanishi ko‘zda tutiladi. Keltirilgan bayonat aniq ishni bajarishga sarflanadigan vaqt normalarining belgilash jarayoni sifatida mehnatni «mehnat normalari orqali normalash» tushunchasiga yanada yaqinroq olib keladi. Mehnat normasi – bu, normal tashkiliy-texnik, sanitariya-gigiena va ergonomik sharoitlarda talab qilinadigan darajadagi malakali xodim yoki xodimlar guruhi tomonidan ish, operatsiya, xizmat turini, vazifa birligini bajarayotgan vaqtidagi mehnat sarfi va natijalarning o‘zaro munosabat tadbiridir. Mehnat normalari, mehnat natijalari va sarflarini aks ettirish shakli bo‘yicha farqlanadi. Ushbu belgi bo‘yicha normalar ikki turga ajratiladi. Birinchisiga sarflanish shaklida ko‘rsatilgan normalar taalluqli: u yoki bu operatsiya birligiga vaqt normasi; ish yoki buyum birligini tayyorlashning sermehnatlik (mehnattalablik) normasi; tashkiliy-texnika ta’minotining u yoki bu vazifalari bo‘yicha (marketing, buxgalteriya hisob-kitobi, ishlab chiqarishni operativ boshqarish, ta’minot, ta’mirlash va boshqalar) yoki boshqa ob’ektlarga xizmat ko‘rsatish (agregat, ish joyi va boshqalar), aniq ish hajmini bajarish uchun kerak bo‘lgan xodimlar sonining normasi. Normalarning ikkinchi turiga (natijali shakl) quyidagilar taalluqlidir: ishlab chiqarish normasi (vaqt normasiga teskari proporsional miqdor), ya’ni vaqt birligida bajarilishi kerak bo‘lgan ish hajmi (donalarda, metrlarda, tonna va boshqa natural birliklarda); xizmat ko‘rsatish normasi-bitta xodim yoki xodimlar guruhiga biriktirilgan, xizmat ko‘rsatadigan ob’ektlar soni (jihozlar, xodimlar soni, ish joylari, ishlab chiqarish maydonlari va hokazolar). Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnat normalarini qo‘llash asosan quyidagi maqsadlarga erishish uchun zarurdir: 1. Mehnat normalari asosida har bir ishxonaning, uning tarkibiy qismi tuzilishi (uchastka, sex va hokazolar)ning bir kunlik, haftalik, o‘n kunlik, oylik va h.k. muddatlar uchun ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish imkoniyatlarini bilish uchun. 2. Ish joylarini, o‘rnatilgan jihozlarni, ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko‘rsatish imkoniyatlarini bilish uchun, rejalashtirilgan, ishlab chiqarish dasturini bajarish uchun zarur bo‘lgan xodimlarning, shu bilan bir qatorda ish bajaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchilar miqdorini aniqlash uchun hamda shu miqdordagi ijrochilarning malakasi, mutaxassisligi va kasblari bo‘yicha rejalashtirib, ularning mehnat jarayonlarini loyihalashtirish va tashkil etish uchun. 3. Mehnat normalari ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida, ularning har bir bo‘g‘inida, ya’ni ish joyida, uchastkasida, sexida ishlab chiqarishni tashkil etishni va uni normallashtirishni rejalashtirish uchun. 4. Mehnat sarfini o‘lchash, uning natijalarini, olingan majburiyatlarning haqiqiyligini (realligini) baholash hamda ish yoki xizmat haqi miqdorini bajarilgan xizmatning, ishning mehnat sarfi miqdoriga, murakkabligiga qarab to‘g‘ri aniqlash va o‘z vaqtida to‘lashni tashkil etish uchun. Bozor iqisodiyoti sharoitida mehnat normalarining zarurligi va ularning o‘rnini aniqlashda faqatgina iqtisodiy tomondan yondashish, fikrimizcha, yetarli bo‘lmaydi. Shuning uchun uning ijtimoiy funksiyalariga ham alohida to‘xtalish zarur va bu zarurlikni quyidagi holatlar bilan asoslash mumkin. 1. Mehnat normalari, nafaqat ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayoniga fan va texnika yutuqlarini, progressiv texnologiyalarni joriy etish, boshqaruv xizmatlarini takomillashtirish natijasida mehnat sarflari miqdorining o‘zgarishini, aniqrog‘i, ko‘payishi yoki kamayishini ko‘rsatibgina qolmasdan, balki ish bajaruvchilar (xizmat ko‘rsatuvchilar) malakalari, madaniy-texnikaviy va bilim saviyalari darajasi oshganligini ham hisobga oladi. 2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, ayniqsa, respublikamiz mustaqillikka erishishi natijasida xalqimiz ma’naviyatini tiklash va uni yanada yuksak pog‘onalarga ko‘tarish uchun mehnat normalarining ijtimoiy-tarbiyaviy mohiyati oshadi va yanada katta ahamiyatga ega bo‘ladi, chunki mehnat normalari har bir xodim uchun u mehnat qilayotgan jamoa va yashayotgan jamiyat oldidagi burchini va majburiyatini o‘lchash vositasi bo‘lib ham hisoblanadi. Shu narsani ham eslatish joizki, ish kunining, ish haftasining davomiyligini aniqlash, aniq mehnatni o‘lchash uchun hech qachon to‘g‘ri va yetarli o‘lchov vositasi bo‘lib xizmat qila olmaydi, chunki bu oraliqda har doim ham bir xil tig‘izlik bo‘lishi mumkin emas, ish bajarish yoki hizmat ko‘rsatish har xil suratda va sifatda ijro etiladi. Natijada bir xil vaqt miqdori ichida nafaqat mehnat sarflari, balki uning natijalari ham har xil bo‘ladi. Shuning uchun shunday vaqt miqdorini aniqlash xizmat ko‘rsatuvchilar miqdorini aniqlash uchun hamda shu miqdordagi ijrochilarning malakasi, mutaxassisligi va kasblari bo‘yicha rejalashtirib, ularning mehnat jarayonlarini loyihalashtirish va tashkil etish uchun. 3. Mehnat normalari ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida, ularning har bir bo‘g‘inida, ya’ni ish joyida, uchastkasida, sexida ishlab chiqarishni tashkil etishni va uni normallashtirishni rejalashtirish uchun. 4. Mehnat sarfini o‘lchash, uning natijalarini, olingan majburiyatlarning haqiqiyligini (realligini) baholash hamda ish yoki xizmat haqi miqdorini bajarilgan xizmatning, ishning mehnat sarfi miqdoriga, murakkabligiga qarab to‘g‘ri aniqlash va o‘z vaqtida to‘lashni tashkil etish uchun. Bozor iqisodiyoti sharoitida mehnat normalarining zarurligi va ularning o‘rnini aniqlashda faqatgina iqtisodiy tomondan yondashish, fikrimizcha, yetarli bo‘lmaydi. Shuning uchun uning ijtimoiy funksiyalariga ham alohida to‘xtalish zarur va bu zarurlikni quyidagi holatlar bilan asoslash mumkin. 1. Mehnat normalari, nafaqat ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayoniga fan va texnika yutuqlarini, progressiv texnologiyalarni joriy etish, boshqaruv xizmatlarini takomillashtirish natijasida mehnat sarflari miqdorining o‘zgarishini, aniqrog‘i, ko‘payishi yoki kamayishini ko‘rsatibgina qolmasdan, balki ish bajaruvchilar (xizmat ko‘rsatuvchilar) malakalari, madaniy-texnikaviy va bilim saviyalari darajasi oshganligini ham hisobga oladi. 2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, ayniqsa, respublikamiz mustaqillikka erishishi natijasida xalqimiz ma’naviyatini tiklash va uni yanada yuksak pog‘onalarga ko‘tarish uchun mehnat normalarining ijtimoiy-tarbiyaviy mohiyati oshadi va yanada katta ahamiyatga ega bo‘ladi, chunki mehnat normalari har bir xodim uchun u mehnat qilayotgan jamoa va yashayotgan jamiyat oldidagi burchini va majburiyatini o‘lchash vositasi bo‘lib ham hisoblanadi. Shu narsani ham eslatish joizki, ish kunining, ish haftasining davomiyligini aniqlash, aniq mehnatni o‘lchash uchun hech qachon to‘g‘ri va yetarli o‘lchov vositasi bo‘lib xizmat qila olmaydi, chunki bu oraliqda har doim ham bir xil tig‘izlik bo‘lishi mumkin emas, ish bajarish yoki hizmat ko‘rsatish har xil suratda va sifatda ijro etiladi. Natijada bir xil vaqt miqdori ichida nafaqat mehnat sarflari, balki uning natijalari ham har xil bo‘ladi. Shuning uchun shunday vaqt miqdorini aniqlash lozimki, u aniq bir ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida ma’lum darajadagi texnikani, texnologiyani, mehnatni tashkil etishni, ishlab chiqarish taraqqiyotini hisobga olib, ma’lum miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarish operatsiyasini yoki ma’lum bir xizmat turini bajarish uchun haqiqatda ham zarur va yetarli vaqt miqdorini aniqlashga to‘la-to‘kis imkon berishi kerak. 15.2. Mehnat normalarining qo‘llanish maqsadiga qarab turlarga bo‘linishi Mehnat sarfi normalari o‘zlarining qanday maqsadlarga qaratilganiga, asoslash xarakteriga, katta-kichikligiga va qo‘llanish muddati qanchalik davom etishiga qarab, bir qancha turlarga (klassifikatsiyalarga) bo‘linadi. Qanday maqsadlarga qaratilganiga qarab, mehnat normalari: vaqt normasiga, mahsulot ishlab chiqarish normasiga, xizmat ko‘rsatish vaqt normasiga, xizmat ko‘rsatish normasiga, ishchilar soni normasiga, boshqaruvchanlik normasiga va nihoyat muddat normalariga bo‘linadi. Vaqt normasi – ma’lum tashkiliy-texnikaviy sharoitlarni mo‘ljalga olgan holda, bir ishni, xizmat turini yoki bir dona mahsulotni ishlab chiqarish imkoniyatlaridan, undagi ilg‘or tajribalardan to‘la foydalanishni hisobga olgan, har tomonlama va ilmiy asoslangan ish vaqti miqdoridir. Ish vaqti sarfining qabul qilingan (indeksatsiyasidan) shartli belgilaridan foydalanib, vaqt normasini (V nor) quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: VnorqTtyaQTopQTixQTdshe. Mahsulot ishlab chiqarish normasi deb, ma’lum bir vaqt birligida bir ishchi yoki bir guruh ishchilar tomonidan ishlab chiqarilishi lozim bo‘lgan mahsulot birligiga aytiladi. Mahsulot ishlab chiqarish normasi (M nor) bir ish kuni vaqti miqdorining bir dona mahsulot ishlab chiqarishga ketishi lozim bo‘lgan vaqt normasiga nisbati bilan ifodalanadi: Внор Мнор Тик lozimki, u aniq bir ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida ma’lum darajadagi texnikani, texnologiyani, mehnatni tashkil etishni, ishlab chiqarish taraqqiyotini hisobga olib, ma’lum miqdordagi mahsulotni ishlab chiqarish operatsiyasini yoki ma’lum bir xizmat turini bajarish uchun haqiqatda ham zarur va yetarli vaqt miqdorini aniqlashga to‘la-to‘kis imkon berishi kerak. 15.2. Mehnat normalarining qo‘llanish maqsadiga qarab turlarga bo‘linishi Mehnat sarfi normalari o‘zlarining qanday maqsadlarga qaratilganiga, asoslash xarakteriga, katta-kichikligiga va qo‘llanish muddati qanchalik davom etishiga qarab, bir qancha turlarga (klassifikatsiyalarga) bo‘linadi. Qanday maqsadlarga qaratilganiga qarab, mehnat normalari: vaqt normasiga, mahsulot ishlab chiqarish normasiga, xizmat ko‘rsatish vaqt normasiga, xizmat ko‘rsatish normasiga, ishchilar soni normasiga, boshqaruvchanlik normasiga va nihoyat muddat normalariga bo‘linadi. Vaqt normasi – ma’lum tashkiliy-texnikaviy sharoitlarni mo‘ljalga olgan holda, bir ishni, xizmat turini yoki bir dona mahsulotni ishlab chiqarish imkoniyatlaridan, undagi ilg‘or tajribalardan to‘la foydalanishni hisobga olgan, har tomonlama va ilmiy asoslangan ish vaqti miqdoridir. Ish vaqti sarfining qabul qilingan (indeksatsiyasidan) shartli belgilaridan foydalanib, vaqt normasini (V nor) quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: VnorqTtyaQTopQTixQTdshe. Mahsulot ishlab chiqarish normasi deb, ma’lum bir vaqt birligida bir ishchi yoki bir guruh ishchilar tomonidan ishlab chiqarilishi lozim bo‘lgan mahsulot birligiga aytiladi. Mahsulot ishlab chiqarish normasi (M nor) bir ish kuni vaqti miqdorining bir dona mahsulot ishlab chiqarishga ketishi lozim bo‘lgan vaqt normasiga nisbati bilan ifodalanadi: Внор Мнор Тик Bu yerda: Tik – ish kuni vaqti miqdori; Vnor - bir dona buyum ishlab chiqarishga sarflanishi zarur bo‘lgan vaqt normasi. Shuni takidlash joizki, mahsulot ishlab chiqarish normasi bilan vaqt normasi o‘rtasida bog‘liqlik mavjud, ammo bu teskari bog‘liqliqdir. Agar mahsulot ishlab chiqarish normasi oshsa, vaqt normasi kamayadi. Ammo bu kamayish to‘g‘ri munosabatda bo‘lmaydi, ya’ni mahsulot ishlab chiqarishning oshish foizi vaqt normasining kamayish foiziga teng emas. Bu bog‘liklikni quyidagi formula orqali ko‘rish mumkin: В 100 100 В А    А 100 100 А В    Bu yerda: A – mahsulot ishlab chiqarish normasi oshganda vaqt normasining kamayish foizi,%; V – vaqt normasi kamayganda mahsulot ishlab chiqarish normasining oshish foizi,%. Masalan, mahsulot ishlab chiqarish normasi 15 foizdan oshsa, u vaqtda vaqt normasi 13 foiz kamayadi: 13% 15 100 100 15 А     Agar vaqt normasi 15 foiz kamaysa, u vaqtda mahsulot ishlab chiqarish normasi 17 foiz ko‘payadi: Bu yerda: Tik – ish kuni vaqti miqdori; Vnor - bir dona buyum ishlab chiqarishga sarflanishi zarur bo‘lgan vaqt normasi. Shuni takidlash joizki, mahsulot ishlab chiqarish normasi bilan vaqt normasi o‘rtasida bog‘liqlik mavjud, ammo bu teskari bog‘liqliqdir. Agar mahsulot ishlab chiqarish normasi oshsa, vaqt normasi kamayadi. Ammo bu kamayish to‘g‘ri munosabatda bo‘lmaydi, ya’ni mahsulot ishlab chiqarishning oshish foizi vaqt normasining kamayish foiziga teng emas. Bu bog‘liklikni quyidagi formula orqali ko‘rish mumkin: В 100 100 В А    А 100 100 А В    Bu yerda: A – mahsulot ishlab chiqarish normasi oshganda vaqt normasining kamayish foizi,%; V – vaqt normasi kamayganda mahsulot ishlab chiqarish normasining oshish foizi,%. Masalan, mahsulot ishlab chiqarish normasi 15 foizdan oshsa, u vaqtda vaqt normasi 13 foiz kamayadi: 13% 15 100 100 15 А     Agar vaqt normasi 15 foiz kamaysa, u vaqtda mahsulot ishlab chiqarish normasi 17 foiz ko‘payadi: 17% 15 100 100 15 В     Xodim uzoq vaqt bir xil mahsulot ishlab chiqaradigan ommaviy va yirik seriyali ishlab chiqarish tiplarida faoliyat ko‘rsatganda, unga mahsulot ishlab chiqarish normalarini qo‘llangan ma’qul, chunki haqiqiy tayyorlangan mahsulot miqdorini mahsulot ishlab chiqarish normasiga taqqoslab ko‘rib, normaning bajarilish yoki bajarilmaslik darajasi to‘g‘risida fikr yuritish mumkin. Xodim sermehnat va har xil mahsulot ishlab chiqaradigan donalab yoki mayda seriyali ishlab chiqarishda faoliyat ko‘rsatganda esa, unga vaqt normalarini qo‘llash kerak, chunki bunda haqiqiy tayyorlangan mahsulotga sarflangan vaqt normalari yig‘indisini shu mahsulotni ishlab chiqarishga amalda sarflangan vaqtga taqqoslab ko‘rgandagina vaqt normasining bajarilish darajasi haqida to‘g‘ri fikr yuritsa bo‘ladi. Xizmat ko‘rsatish vaqt normasi – bu, bir kishi yoki bir guruh kishilar tomonidan bitta mijozga xizmat ko‘rsatish uchun sarflanishi zarur bo‘lgan vaqt miqdoridir. Xizmat ko‘rsatish vaqt normasi ikki xil bo‘lishi mumkin. Birinchisi, bir kishi yoki bir guruh kishilar tomonidan bitta mijozga xizmat ko‘rsatish uchun sarflanishi zarur bo‘lgan vaqt. Masalan, sartorosh bitta mijozning faqat sochini olib qo‘yishga yoki pattachi bitta mijozga bitta patta sotishga sarflashi uchun zarur bo‘lgan ish vaqti miqdori. Ikkinchisi, bir kishi yoki bir guruh kishilar tomonidan bir ish kuni davomida bir ish joyiga yoki jihozga xizmat ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan ish vaqti miqdoridir. Masalan, bitta to‘quvchi ish kuni davomida bitta to‘quvchi jihoziga xizmat ko‘rsatish uchun rejalashtirilgan vaqt miqdori. Vaqt (mahsulot ishlab chiqarish) normasi asosida ish kuni davomida sarflangan vaqtni ish hajmi bir tekis (stabil) bo‘lmaganligi va uni bajarish qat’iy reglamentga solinmaganligi sababli to‘g‘ridan-to‘g‘ri mehnatni normallashni tashkil etish imkoni bo‘lmaganda xizmat ko‘rsatish normasi bilan ishchilar soni normalarini belgilash maqsadga muvofiqdir. Xizmat ko‘rsatish normasi deb, konkret tashkiliy-texnikaviy sharoitda ishlaydigan, bir necha xodim tomonidan bir ish kuni davomida xizmat ko‘rsatilishi zarur bo‘lgan jihozlarning, apparatlarning, ishlovchilarning, ish joylarining har 17% 15 100 100 15 В     Xodim uzoq vaqt bir xil mahsulot ishlab chiqaradigan ommaviy va yirik seriyali ishlab chiqarish tiplarida faoliyat ko‘rsatganda, unga mahsulot ishlab chiqarish normalarini qo‘llangan ma’qul, chunki haqiqiy tayyorlangan mahsulot miqdorini mahsulot ishlab chiqarish normasiga taqqoslab ko‘rib, normaning bajarilish yoki bajarilmaslik darajasi to‘g‘risida fikr yuritish mumkin. Xodim sermehnat va har xil mahsulot ishlab chiqaradigan donalab yoki mayda seriyali ishlab chiqarishda faoliyat ko‘rsatganda esa, unga vaqt normalarini qo‘llash kerak, chunki bunda haqiqiy tayyorlangan mahsulotga sarflangan vaqt normalari yig‘indisini shu mahsulotni ishlab chiqarishga amalda sarflangan vaqtga taqqoslab ko‘rgandagina vaqt normasining bajarilish darajasi haqida to‘g‘ri fikr yuritsa bo‘ladi. Xizmat ko‘rsatish vaqt normasi – bu, bir kishi yoki bir guruh kishilar tomonidan bitta mijozga xizmat ko‘rsatish uchun sarflanishi zarur bo‘lgan vaqt miqdoridir. Xizmat ko‘rsatish vaqt normasi ikki xil bo‘lishi mumkin. Birinchisi, bir kishi yoki bir guruh kishilar tomonidan bitta mijozga xizmat ko‘rsatish uchun sarflanishi zarur bo‘lgan vaqt. Masalan, sartorosh bitta mijozning faqat sochini olib qo‘yishga yoki pattachi bitta mijozga bitta patta sotishga sarflashi uchun zarur bo‘lgan ish vaqti miqdori. Ikkinchisi, bir kishi yoki bir guruh kishilar tomonidan bir ish kuni davomida bir ish joyiga yoki jihozga xizmat ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan ish vaqti miqdoridir. Masalan, bitta to‘quvchi ish kuni davomida bitta to‘quvchi jihoziga xizmat ko‘rsatish uchun rejalashtirilgan vaqt miqdori. Vaqt (mahsulot ishlab chiqarish) normasi asosida ish kuni davomida sarflangan vaqtni ish hajmi bir tekis (stabil) bo‘lmaganligi va uni bajarish qat’iy reglamentga solinmaganligi sababli to‘g‘ridan-to‘g‘ri mehnatni normallashni tashkil etish imkoni bo‘lmaganda xizmat ko‘rsatish normasi bilan ishchilar soni normalarini belgilash maqsadga muvofiqdir. Xizmat ko‘rsatish normasi deb, konkret tashkiliy-texnikaviy sharoitda ishlaydigan, bir necha xodim tomonidan bir ish kuni davomida xizmat ko‘rsatilishi zarur bo‘lgan jihozlarning, apparatlarning, ishlovchilarning, ish joylarining har tomonlama asoslangan soniga yoki xizmat ko‘rsatilishi rejalashtirilgan ishlab chiqarish maydonining ma’lum hajmdagi maydoniga aytiladi. Xizmat ko‘rsatish normasi nafaqat bir xil, balki har xil jihozlarga, apparatlarga xizmat ko‘rsatishni ham nazarda tutishi mumkin. Yuqoridagi ta’rif bilan bir qatorda, bir ishchiga yoki jihozlar guruhiga, birgalikda xizmat ko‘rsatuvchi ishchilar brigadasiga xizmat ko‘rsatish uchun belgilab qo‘yilgan jihozlar soniga ham xizmat ko‘rsatish normasi deb ataladi. Odatda, xizmat ko‘rsatish normalari apparatura ishlab chiqarish jarayonlarida, ko‘p jihozga xizmat ko‘rsatishda va ishlab chiqarishning konveyer usuli tashkil etilganda va nihoyat, xizmat ko‘rsatish korxonalarida keng qo‘llaniladi. Xizmat ko‘rsatish normasi quyidagi formula bilan aniqlanadi: Хквн Дшэ) (Тих Тик ХН    Bu yerda: XN - xizmat ko‘rsatish normasi; TIK - ish kuni vaqti, min; TIX - ish kuni davomida ish joyiga xizmat ko‘rsatish vaqti, min; DShE - ish kuni davomida dam olish va shaxsiy ehtiyojni qondirish vaqti, min; XKVN - jihozlar birligiga, ishlab chiqarish maydonlariga, mijozga va h.k.larga xizmat ko‘rsatish uchun rejalashtirilgan vaqt normasi, min. Ishlovchilarning soni normasi deb ma’lum hajmdagi va mavjud tashkiliy- texnikaviy sharoitlarni hisobga olgan holda, ma’lum sondagi jihozlarga, apparatlarga, ish joylariga, mijozlarga minimal darajada zarur va yetarli bo‘lgan xodimlar miqdoriga aytiladi. Ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan ishchilar sonini quyidagi formula bo‘yicha aniqlash mumkin: С, Хн Ус Ис   Bu yerda: Is – mazkur mutaxassislikdagi ishchilar soni; tomonlama asoslangan soniga yoki xizmat ko‘rsatilishi rejalashtirilgan ishlab chiqarish maydonining ma’lum hajmdagi maydoniga aytiladi. Xizmat ko‘rsatish normasi nafaqat bir xil, balki har xil jihozlarga, apparatlarga xizmat ko‘rsatishni ham nazarda tutishi mumkin. Yuqoridagi ta’rif bilan bir qatorda, bir ishchiga yoki jihozlar guruhiga, birgalikda xizmat ko‘rsatuvchi ishchilar brigadasiga xizmat ko‘rsatish uchun belgilab qo‘yilgan jihozlar soniga ham xizmat ko‘rsatish normasi deb ataladi. Odatda, xizmat ko‘rsatish normalari apparatura ishlab chiqarish jarayonlarida, ko‘p jihozga xizmat ko‘rsatishda va ishlab chiqarishning konveyer usuli tashkil etilganda va nihoyat, xizmat ko‘rsatish korxonalarida keng qo‘llaniladi. Xizmat ko‘rsatish normasi quyidagi formula bilan aniqlanadi: Хквн Дшэ) (Тих Тик ХН    Bu yerda: XN - xizmat ko‘rsatish normasi; TIK - ish kuni vaqti, min; TIX - ish kuni davomida ish joyiga xizmat ko‘rsatish vaqti, min; DShE - ish kuni davomida dam olish va shaxsiy ehtiyojni qondirish vaqti, min; XKVN - jihozlar birligiga, ishlab chiqarish maydonlariga, mijozga va h.k.larga xizmat ko‘rsatish uchun rejalashtirilgan vaqt normasi, min. Ishlovchilarning soni normasi deb ma’lum hajmdagi va mavjud tashkiliy- texnikaviy sharoitlarni hisobga olgan holda, ma’lum sondagi jihozlarga, apparatlarga, ish joylariga, mijozlarga minimal darajada zarur va yetarli bo‘lgan xodimlar miqdoriga aytiladi. Ishlab chiqarishga xizmat ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan ishchilar sonini quyidagi formula bo‘yicha aniqlash mumkin: С, Хн Ус Ис   Bu yerda: Is – mazkur mutaxassislikdagi ishchilar soni; Us - xizmat ko‘rsatiladigan jihozlarning, ishlab chiqarish maydonining (m2 ) umumiy soni; Xn - xizmat ko‘rsatish normasi; S - ish kuni davomida tashkil etilgan smena soni. Misol, agar ishxonada 400 jihoz bo‘lib, smena almashish koeffitsenti - 2,3; ish vaqtining yillik real fondi – 242 ish kuni; nominal fondi 268 kunga teng, ish kuni davomida bir jihozga xizmat ko‘rsatish uchun sarflanadigan vaqt normasi – 10 minut bo‘lsa, sakkiz soatlik ish kunida jihozlarni sozlashga 12 minut ketsa; ish kuni davomida dam olish va shaxsiy ehtiyojni qondirish vaqti 30 minut bo‘lsa, jihozlarga xizmat ko‘rsatish normasini va navbatchilar (chilangarlar) ro‘yxatdagi o‘rtacha sonini hisoblab chiqish kerak. Buning uchun avvalo, xizmat ko‘rsatish normasini aniqlaymiz: 4 8 43 10 438 10 42 480 10 12 30 480            , ) ( ) ( ) ( Хквн Дшэ Тих Тик ХН jihoz. Demak, xizmat ko‘rsatish normasi – XNq43,8q44 jihozni tashkil etadi. Endi navbatchi chilangarlarning o‘rtacha sonini topamiz: 221, 242 268 3,2 44 400 Фр Фн С Хн Ус Ис        Demak, I s q 22,1 q 22 kishidan iborat. Bu yerda: I s - navbatchi chilangarlarning o‘rtacha soni; X n - xizmat ko‘rsatish normasi; F n - ish vaqtining nominal fondi; F r - ish vaqtining real fondi. Muhandis - texnik xodimlarning va xizmatchilar mehnatini normalashda, vaqt normasi, xizmat ko‘rsatish va ishchilar soni normasi bilan bir qatorda boshqaruv normasi ham keng qo‘llaniladi. Boshqaruv normasi – bu, har bir rahbarga (boshliqqa, muhandisga, ustaga va h.k.) biriktirilgan korxona bo‘limlari yoki xodimlar, ishchilar sonidir. Us - xizmat ko‘rsatiladigan jihozlarning, ishlab chiqarish maydonining (m2 ) umumiy soni; Xn - xizmat ko‘rsatish normasi; S - ish kuni davomida tashkil etilgan smena soni. Misol, agar ishxonada 400 jihoz bo‘lib, smena almashish koeffitsenti - 2,3; ish vaqtining yillik real fondi – 242 ish kuni; nominal fondi 268 kunga teng, ish kuni davomida bir jihozga xizmat ko‘rsatish uchun sarflanadigan vaqt normasi – 10 minut bo‘lsa, sakkiz soatlik ish kunida jihozlarni sozlashga 12 minut ketsa; ish kuni davomida dam olish va shaxsiy ehtiyojni qondirish vaqti 30 minut bo‘lsa, jihozlarga xizmat ko‘rsatish normasini va navbatchilar (chilangarlar) ro‘yxatdagi o‘rtacha sonini hisoblab chiqish kerak. Buning uchun avvalo, xizmat ko‘rsatish normasini aniqlaymiz: 4 8 43 10 438 10 42 480 10 12 30 480            , ) ( ) ( ) ( Хквн Дшэ Тих Тик ХН jihoz. Demak, xizmat ko‘rsatish normasi – XNq43,8q44 jihozni tashkil etadi. Endi navbatchi chilangarlarning o‘rtacha sonini topamiz: 221, 242 268 3,2 44 400 Фр Фн С Хн Ус Ис        Demak, I s q 22,1 q 22 kishidan iborat. Bu yerda: I s - navbatchi chilangarlarning o‘rtacha soni; X n - xizmat ko‘rsatish normasi; F n - ish vaqtining nominal fondi; F r - ish vaqtining real fondi. Muhandis - texnik xodimlarning va xizmatchilar mehnatini normalashda, vaqt normasi, xizmat ko‘rsatish va ishchilar soni normasi bilan bir qatorda boshqaruv normasi ham keng qo‘llaniladi. Boshqaruv normasi – bu, har bir rahbarga (boshliqqa, muhandisga, ustaga va h.k.) biriktirilgan korxona bo‘limlari yoki xodimlar, ishchilar sonidir. Ishlab chiqarish amaliyotida shunday xizmat turlari, ishlar yoki uning bir qismi bo‘lgan operatsiyalar borki, ularni bajarish yoki ijro etish jarayonida ikki va undan ortiq ishchilar-ijrochilar birgalashib, faol qatnashishadi. Misol tariqasida tibbiyot sohasidan bemorning ko‘richagini operatsiya qilishni olaylik. Bu bir qancha tibbiyot xodimlari ( hamshiralar, jarrohlar va h.k) birgalashib, bu jarroxlik operatsiyasini nafaqat sifatli, balki tez va o‘ta yuqori ma’suliyat bilan bajarishlarini taqozo etadi. Shu operatsiyani 10 nafar tibbiyot xodimi o‘rtacha bir soat (60 minut) davomida bajarishsa, bunday holda, ular tamonidan sarflangan vaqt miqdori 10 soatni (yoki 600 minutni) tashkil etadi. Mehnatni normalash sohasida bunday vaqt sarfi yig‘indisining muddat (davomiylik) normasi deb hisoblash qabul qilingan. Bu o‘rinda shuni takidlash joizki, muddat normasining vaqt sarfi miqdori vaqt normasi miqdoridan ancha ko‘p bo‘ladi. Misolimizda, har bir kishi tomonidan sarflangan vaqt miqdori normasi 1 soat (60 minut) bo‘lsa, muddat normasi esa yuqorida ko‘rsatganimizdek, 10 soat (600 minut), ya’ni vaqt sarfi normasidan 10 marta ko‘p. Shuni ham eslatish lozimki, agar operatsiyani yoki biron bir ishni bir kishi bajarsa, vaqt normasi bilan muddat normasi teng bo‘lishi ham mumkin. 15.3. Mehnat normalarining qo‘llanish sohalariga qarab turlarga bo‘linishi Mehnatni normalashni tashkil etish va uni boshqarish amaliyotida mehnat normalari qo‘llanish sohalariga qarab, respublika, viloyat, tuman, tarmoq va mahalliy normalarga bo‘linadi. Respublikamizda shunday ishlar, operatsiyalar yoki xizmat turlari borki, ular qaysi viloyatda yoki tumanda uchramasin, har doim bir xil tashkiliy va texnikaviy shart-sharoitlarda ijro etiladi. Bunday holatda O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha bir xil mehnat normalari qo‘llaniladi. Masalan, bir xil markadagi yuk tashish yoki yengil mashinalarni ta’mirlash, temir yo‘l, aeroport va nihoyat avtovokzallarda mijozlarga patta sotish, sartaroshlar tomonidan mijozlarga ko‘rsatilgan xizmat turlari va h.k.lar. Yuqorida ko‘rsatilgani kabi ish va xizmat turlari respublikamiz bo‘yicha bir xil shart- sharoitda bajarilgani uchungina ularga mo‘ljallangan vaqt sarflari miqdori yoki muddati ham bir xil bo‘ladi. Ishlab chiqarish amaliyotida shunday xizmat turlari, ishlar yoki uning bir qismi bo‘lgan operatsiyalar borki, ularni bajarish yoki ijro etish jarayonida ikki va undan ortiq ishchilar-ijrochilar birgalashib, faol qatnashishadi. Misol tariqasida tibbiyot sohasidan bemorning ko‘richagini operatsiya qilishni olaylik. Bu bir qancha tibbiyot xodimlari ( hamshiralar, jarrohlar va h.k) birgalashib, bu jarroxlik operatsiyasini nafaqat sifatli, balki tez va o‘ta yuqori ma’suliyat bilan bajarishlarini taqozo etadi. Shu operatsiyani 10 nafar tibbiyot xodimi o‘rtacha bir soat (60 minut) davomida bajarishsa, bunday holda, ular tamonidan sarflangan vaqt miqdori 10 soatni (yoki 600 minutni) tashkil etadi. Mehnatni normalash sohasida bunday vaqt sarfi yig‘indisining muddat (davomiylik) normasi deb hisoblash qabul qilingan. Bu o‘rinda shuni takidlash joizki, muddat normasining vaqt sarfi miqdori vaqt normasi miqdoridan ancha ko‘p bo‘ladi. Misolimizda, har bir kishi tomonidan sarflangan vaqt miqdori normasi 1 soat (60 minut) bo‘lsa, muddat normasi esa yuqorida ko‘rsatganimizdek, 10 soat (600 minut), ya’ni vaqt sarfi normasidan 10 marta ko‘p. Shuni ham eslatish lozimki, agar operatsiyani yoki biron bir ishni bir kishi bajarsa, vaqt normasi bilan muddat normasi teng bo‘lishi ham mumkin. 15.3. Mehnat normalarining qo‘llanish sohalariga qarab turlarga bo‘linishi Mehnatni normalashni tashkil etish va uni boshqarish amaliyotida mehnat normalari qo‘llanish sohalariga qarab, respublika, viloyat, tuman, tarmoq va mahalliy normalarga bo‘linadi. Respublikamizda shunday ishlar, operatsiyalar yoki xizmat turlari borki, ular qaysi viloyatda yoki tumanda uchramasin, har doim bir xil tashkiliy va texnikaviy shart-sharoitlarda ijro etiladi. Bunday holatda O‘zbekiston Respublikasi bo‘yicha bir xil mehnat normalari qo‘llaniladi. Masalan, bir xil markadagi yuk tashish yoki yengil mashinalarni ta’mirlash, temir yo‘l, aeroport va nihoyat avtovokzallarda mijozlarga patta sotish, sartaroshlar tomonidan mijozlarga ko‘rsatilgan xizmat turlari va h.k.lar. Yuqorida ko‘rsatilgani kabi ish va xizmat turlari respublikamiz bo‘yicha bir xil shart- sharoitda bajarilgani uchungina ularga mo‘ljallangan vaqt sarflari miqdori yoki muddati ham bir xil bo‘ladi. Vatanimizning har bir viloyatida shunday ishlar, operatsiyalar yoki xizmatlar turlari borki, ularni bajarish jarayonida nafaqat har bir viloyatning o‘ziga xos, o‘ziga mos uslublarini, balki aholining milliy urf-odatlaridan kelib chiqadigan talablarni ham hisobga olish taqozo etiladi. Masalan, erkak kishilarning bosh kiymlari, har xil shirinliklar, oziq-ovqatlar va hokazolar. Sababi, erkak kishi uchun bosh kiyim fasonlari, tikish tarkiblari, uslublari, ularning shakllari va nihoyat, to‘qilgan gullari, ularning ranglari har bir viloyatda bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Shunday holatlarda viloyat mehnat normalari qo‘llanadi. Tuman mehnat normalari deganda, u yoki bu tumanda joylashgan ishxonalar yoki xizmat ko‘rsatish do‘konlari uchun mo‘ljallangan mehnat normalari, odatda, yer qazilma boyliklarini o‘zlashtiradigan Ohangaron qora tosh ko‘mir koni, Muborak, O‘rtabuloq tabiiy gaz konlari, Ko‘kdumaloq neft koni yoki Amudaryo, Sirdaryo, Haydarko‘l, Toshkent dengizi kabi korxonalar uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Masalan, Muborakning o‘zida shunday gaz konlari borki, ularninng ayrimlaridan maxsus va qo‘shimcha texnikalardan, texnologiyalardan foydalanish natijasida gaz qazib chiqarilsa, ayrimlaridan hech bir texnika, texnologiya qo‘llanmasdan, tabiy gazning o‘zi chiqadi, chunki u gaz konlarida tabiiy gazning bosimi nihoyatda yuqori va kuchli. Shu bilan birga Gazlining o‘zida shunday eski gaz konlari borki, ular nafaqat ta’mirni, balki qo‘shimcha va zamonaviy texnikalarni, texnologiyalarni qo‘llashni taqozo etadi. Albatta, bunday tabiiy gaz konlarida yuqori bosim natijasida tabiiy gazning o‘zi chiqadigan gaz konlariga nisbatan ishlab chiqarish normalari kamroq, vaqt normalari esa ko‘proq bo‘ladi. Yoki bo‘lmasa, Toshkent dengizi va Haydarko‘l havzalarini olsak, ularning har birida shunday joylar uchraydiki, ularda baliqlar juda ham zich joylashgan, bunday joylarda baliq ovlash oson, natijada ishlab chiqarish normasini bajarish yengil. Shu bilan bir qatorda yana shunday joylar borki, ularda baliqlarning joylashishi zich emas, aksincha juda ham siyrak. Bunday joylarda baliq ovlash qiynlashadi va ishlab chiqarish normasini bajarish ancha murakkab. Yuqorida ko‘rsatilgan har xil sharoitlarni hisobga olib, Toshkent dengizida yoki Haydarko‘lining o‘zida bir- biridan farq qiladigan ishlab chiqarish yoki vaqt normalari ishlab chiqiladi va amaliyotda qo‘llash uchun tavsiya etiladi. Vatanimizning har bir viloyatida shunday ishlar, operatsiyalar yoki xizmatlar turlari borki, ularni bajarish jarayonida nafaqat har bir viloyatning o‘ziga xos, o‘ziga mos uslublarini, balki aholining milliy urf-odatlaridan kelib chiqadigan talablarni ham hisobga olish taqozo etiladi. Masalan, erkak kishilarning bosh kiymlari, har xil shirinliklar, oziq-ovqatlar va hokazolar. Sababi, erkak kishi uchun bosh kiyim fasonlari, tikish tarkiblari, uslublari, ularning shakllari va nihoyat, to‘qilgan gullari, ularning ranglari har bir viloyatda bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Shunday holatlarda viloyat mehnat normalari qo‘llanadi. Tuman mehnat normalari deganda, u yoki bu tumanda joylashgan ishxonalar yoki xizmat ko‘rsatish do‘konlari uchun mo‘ljallangan mehnat normalari, odatda, yer qazilma boyliklarini o‘zlashtiradigan Ohangaron qora tosh ko‘mir koni, Muborak, O‘rtabuloq tabiiy gaz konlari, Ko‘kdumaloq neft koni yoki Amudaryo, Sirdaryo, Haydarko‘l, Toshkent dengizi kabi korxonalar uchun mo‘ljallangan bo‘ladi. Masalan, Muborakning o‘zida shunday gaz konlari borki, ularninng ayrimlaridan maxsus va qo‘shimcha texnikalardan, texnologiyalardan foydalanish natijasida gaz qazib chiqarilsa, ayrimlaridan hech bir texnika, texnologiya qo‘llanmasdan, tabiy gazning o‘zi chiqadi, chunki u gaz konlarida tabiiy gazning bosimi nihoyatda yuqori va kuchli. Shu bilan birga Gazlining o‘zida shunday eski gaz konlari borki, ular nafaqat ta’mirni, balki qo‘shimcha va zamonaviy texnikalarni, texnologiyalarni qo‘llashni taqozo etadi. Albatta, bunday tabiiy gaz konlarida yuqori bosim natijasida tabiiy gazning o‘zi chiqadigan gaz konlariga nisbatan ishlab chiqarish normalari kamroq, vaqt normalari esa ko‘proq bo‘ladi. Yoki bo‘lmasa, Toshkent dengizi va Haydarko‘l havzalarini olsak, ularning har birida shunday joylar uchraydiki, ularda baliqlar juda ham zich joylashgan, bunday joylarda baliq ovlash oson, natijada ishlab chiqarish normasini bajarish yengil. Shu bilan bir qatorda yana shunday joylar borki, ularda baliqlarning joylashishi zich emas, aksincha juda ham siyrak. Bunday joylarda baliq ovlash qiynlashadi va ishlab chiqarish normasini bajarish ancha murakkab. Yuqorida ko‘rsatilgan har xil sharoitlarni hisobga olib, Toshkent dengizida yoki Haydarko‘lining o‘zida bir- biridan farq qiladigan ishlab chiqarish yoki vaqt normalari ishlab chiqiladi va amaliyotda qo‘llash uchun tavsiya etiladi. Tarmoq mehnat normalari, odatda, har bir tarmoqqa tegishli ishxonalarda yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida qo‘llaniladi. Chunki, shunday ish, operatsiyalar yoki xizmat turlari mavjudki, ular faqatgina bitta tarmoqqa tegishli korxonalarda bajariladi. Masalan, to‘qimachilik korxonalarida arqonlarni yigiradigan, matolarni to‘qiydigan jihozlarni ishlatish, ularni ta’mirlash yoki uzilgan arqonlarni ulash (bog‘lash) bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar va h.k. Bunday turdagi ishlar yoki operatsiyalar faqatgina to‘qimachilik korxonalardagina uchraydi. Yoki bo‘lmasa, paxta tozalash korxonlarida paxta tolasini chigitdan ajratish, ajratilgan paxta tolasini tozalash, saralash va ularni kiplash bilan bog‘liq ishlar. Bunday turdagi ishlar faqatgina paxta tozalash tarmog‘ida uchraydi. Shunday ekan, yuqorida ko‘rsatilgan ish turlarini bajarishga ketadigan vaqt sarfini aniqlash uchun ishlab chiqilgan mehnat normalari to‘qimachilik va paxta tozalash tarmoqlariga tegishli korxonalardagina qo‘llaniladi. Mahalliy mehnat normalari birgina ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko‘rsatish korxonalarida qo‘llaniladi. Ularni ishlab chiqilishi va amaliyotga qo‘llanilishini quyida ko‘rsatilgan holatlar taqqozo etadi: 1. Shunday ish yoki xizmat ko‘rsatish turlari borki, ular boshqa, hatto turdosh ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida ham uchramaydi. Masalan, Toshkent to‘qimachilik kombinatida to‘qilgan matolarni bo‘yash uchun boshqacha yoki tubdan farq qiladigan texnologiya yoki bo‘yoq ixtiro etilgan va joriy qilingan. 2. Shunday ish yoki xizmat ko‘rsatish turlari borki, ular boshqa, hatto turdosh ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida uchraydi. Ammo ularni ijro etish uchun mavjud tashkiliy-texnologik sharoitlar yoki bajarish usullari, uslublari, tartiblari bir-biridan tubdan farq qiladilar. Masalan, Toshkent to‘qimachilik korxonasida uzilgan arqonlarni ulash yangicha uslubda bajariladi, ammo bu yangi uslub boshqa to‘qimachilik ishxonalarida hali joriy etilmagan. 3. Ayrim ish yoki xizmat ko‘rsatish turlari uchun mehnat normalari oldindan mavjud. Ammo, bu mehnat normalarini ishlab chiqish jarayonida ko‘zda tutilgan tashkiliy-texnikaviy sharoitlar ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalaridagi mavjud shart-sharoitlardan sezilarlik darajada farq qiladi. Masalan, Tarmoq mehnat normalari, odatda, har bir tarmoqqa tegishli ishxonalarda yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida qo‘llaniladi. Chunki, shunday ish, operatsiyalar yoki xizmat turlari mavjudki, ular faqatgina bitta tarmoqqa tegishli korxonalarda bajariladi. Masalan, to‘qimachilik korxonalarida arqonlarni yigiradigan, matolarni to‘qiydigan jihozlarni ishlatish, ularni ta’mirlash yoki uzilgan arqonlarni ulash (bog‘lash) bilan bog‘liq bo‘lgan ishlar va h.k. Bunday turdagi ishlar yoki operatsiyalar faqatgina to‘qimachilik korxonalardagina uchraydi. Yoki bo‘lmasa, paxta tozalash korxonlarida paxta tolasini chigitdan ajratish, ajratilgan paxta tolasini tozalash, saralash va ularni kiplash bilan bog‘liq ishlar. Bunday turdagi ishlar faqatgina paxta tozalash tarmog‘ida uchraydi. Shunday ekan, yuqorida ko‘rsatilgan ish turlarini bajarishga ketadigan vaqt sarfini aniqlash uchun ishlab chiqilgan mehnat normalari to‘qimachilik va paxta tozalash tarmoqlariga tegishli korxonalardagina qo‘llaniladi. Mahalliy mehnat normalari birgina ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko‘rsatish korxonalarida qo‘llaniladi. Ularni ishlab chiqilishi va amaliyotga qo‘llanilishini quyida ko‘rsatilgan holatlar taqqozo etadi: 1. Shunday ish yoki xizmat ko‘rsatish turlari borki, ular boshqa, hatto turdosh ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida ham uchramaydi. Masalan, Toshkent to‘qimachilik kombinatida to‘qilgan matolarni bo‘yash uchun boshqacha yoki tubdan farq qiladigan texnologiya yoki bo‘yoq ixtiro etilgan va joriy qilingan. 2. Shunday ish yoki xizmat ko‘rsatish turlari borki, ular boshqa, hatto turdosh ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida uchraydi. Ammo ularni ijro etish uchun mavjud tashkiliy-texnologik sharoitlar yoki bajarish usullari, uslublari, tartiblari bir-biridan tubdan farq qiladilar. Masalan, Toshkent to‘qimachilik korxonasida uzilgan arqonlarni ulash yangicha uslubda bajariladi, ammo bu yangi uslub boshqa to‘qimachilik ishxonalarida hali joriy etilmagan. 3. Ayrim ish yoki xizmat ko‘rsatish turlari uchun mehnat normalari oldindan mavjud. Ammo, bu mehnat normalarini ishlab chiqish jarayonida ko‘zda tutilgan tashkiliy-texnikaviy sharoitlar ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalaridagi mavjud shart-sharoitlardan sezilarlik darajada farq qiladi. Masalan, Marg‘ilon ipak matolar to‘qish korxonasida ipak iplaridan to‘qilgan matolarga tavsiya etilgan gullar maxsus jakard jihozlari yordamida birato‘la to‘qiladi. 4. Ayrim ish (operatsiya) yoki xizmat ko‘rsatish turlari uchun mehnat normalari mavjud, ammo ularni tayyorlashda – rejalashda va amaliyotda sinab ko‘rishda mutasaddi xodimlar tomonidan ayrim xatoliklarga yo‘l qo‘yilgan. 5. Shunday ish yoki xizmat turlari borki, ular uchun oldindan ishlab chiqilgan mehnat normalari eskirib qolgan, chunki bunday turdagi ishlar yoki xizmatlar tubdan farq qiladigan usullar, uslublar, texnalogiyalar va tartiblar orqali bajariladi. 15.4. Mehnat normalarining qo‘llanish muddatlariga qarab turlarga bo‘linishi Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish amaliyotida mehnat normalari qo‘llanish muddatlariga qarab bir marta qo‘llaniladigan, vaqtinchalik, doimiy (shartli doimiy) va mavsumiy normalarga bo‘linadi. Bir marta qo‘llaniladigan mehnat normalari ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalari uchun xos bo‘lmagan, yil mobaynida juda kam – bor-yo‘g‘i bir yoki ikki marta qaytariladigan, masalan, tabiiy ofatlar, falokatlar (avariyalar) natijasida kutilmaganda yuzaga keladigan ishlarni, vazifalarni yoki xizmatlarni bajarish uchun ishlatiladi. Vaqtinchalik mehnat normalari yangi texalogiyalarni, texnikalarni, usul va uslublarni amaliyotga joriy qilishda, yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki yangi xizmat turlarini o‘zlashtirish davomida ishlab chiqiladi, rejalashtiriladi va qo‘llaniladi. Odatda, yangi texnalogiyani, texnikani yoki yangi ishlab chiqarish va ishni bajarish usullarini o‘zlashtirish, ularga moslashish ijrochilar tomonidan nafaqat qo‘shimcha sabir-toqatni, balki bunday yangiliklarni ko‘rsatilgan muddat mobaynida to‘la o‘zlashtirish uchun qo‘shimcha o‘qishni, o‘rganishni, hatto maxsus tayyorlov va malaka oshirish kurslarida o‘qishni taqozo etadi. Shuning uchun ham vaqtinchalik mehnat normalari ma’lum bir muddatga qo‘yiladi. Odatda, bu muddat 3 oydan 6 oygacha bo‘ladi. Shunday ekan, ishlab chiarish yoki xizmat ko‘rsatish sohalarida joriy etiladigan yangiliklar (yangi texnika, texnologiya yoki ish uslubi) qancha oddiy bo‘lsa, vaqtinchalik mehnat normalarining amaliyotda qo‘llanish Marg‘ilon ipak matolar to‘qish korxonasida ipak iplaridan to‘qilgan matolarga tavsiya etilgan gullar maxsus jakard jihozlari yordamida birato‘la to‘qiladi. 4. Ayrim ish (operatsiya) yoki xizmat ko‘rsatish turlari uchun mehnat normalari mavjud, ammo ularni tayyorlashda – rejalashda va amaliyotda sinab ko‘rishda mutasaddi xodimlar tomonidan ayrim xatoliklarga yo‘l qo‘yilgan. 5. Shunday ish yoki xizmat turlari borki, ular uchun oldindan ishlab chiqilgan mehnat normalari eskirib qolgan, chunki bunday turdagi ishlar yoki xizmatlar tubdan farq qiladigan usullar, uslublar, texnalogiyalar va tartiblar orqali bajariladi. 15.4. Mehnat normalarining qo‘llanish muddatlariga qarab turlarga bo‘linishi Ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish amaliyotida mehnat normalari qo‘llanish muddatlariga qarab bir marta qo‘llaniladigan, vaqtinchalik, doimiy (shartli doimiy) va mavsumiy normalarga bo‘linadi. Bir marta qo‘llaniladigan mehnat normalari ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalari uchun xos bo‘lmagan, yil mobaynida juda kam – bor-yo‘g‘i bir yoki ikki marta qaytariladigan, masalan, tabiiy ofatlar, falokatlar (avariyalar) natijasida kutilmaganda yuzaga keladigan ishlarni, vazifalarni yoki xizmatlarni bajarish uchun ishlatiladi. Vaqtinchalik mehnat normalari yangi texalogiyalarni, texnikalarni, usul va uslublarni amaliyotga joriy qilishda, yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish yoki yangi xizmat turlarini o‘zlashtirish davomida ishlab chiqiladi, rejalashtiriladi va qo‘llaniladi. Odatda, yangi texnalogiyani, texnikani yoki yangi ishlab chiqarish va ishni bajarish usullarini o‘zlashtirish, ularga moslashish ijrochilar tomonidan nafaqat qo‘shimcha sabir-toqatni, balki bunday yangiliklarni ko‘rsatilgan muddat mobaynida to‘la o‘zlashtirish uchun qo‘shimcha o‘qishni, o‘rganishni, hatto maxsus tayyorlov va malaka oshirish kurslarida o‘qishni taqozo etadi. Shuning uchun ham vaqtinchalik mehnat normalari ma’lum bir muddatga qo‘yiladi. Odatda, bu muddat 3 oydan 6 oygacha bo‘ladi. Shunday ekan, ishlab chiarish yoki xizmat ko‘rsatish sohalarida joriy etiladigan yangiliklar (yangi texnika, texnologiya yoki ish uslubi) qancha oddiy bo‘lsa, vaqtinchalik mehnat normalarining amaliyotda qo‘llanish muddati shuncha qisqa bo‘ladi va aksincha, yangi texnikalar, texnologiyalar va h.k.lar qancha murakkab bo‘lsa, vaqtinchalik mehnat normalarining qo‘llanish muddati ham shuncha uzoq bo‘ladi. Doimiy mehnat normalari yetarli darajada o‘zlashtirilgan va o‘rganilgan operatsiyalar, ishlar va xizmat ko‘rsatish turlari uchun mo‘ljallanadi. Vaqtinchalik mehnat normalarining qo‘llanish muddatlari tugagandan keyin ular doimiy mehnat normalari, deb ataladi. Ular mehnat normalarini tuzib chiqqanda ko‘zda tutilgan tashkiliy va texnikaviy sharoitlar o‘zgarguniga qadar qo‘llaniladi, ya’ni ularning qo‘llanishi ancha muddatga mo‘ljallanadi. Odatda, ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonlarida, ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida, tez-tez o‘zgarishlar bo‘lib turadi. Doimiy mehnat normalarini shartli doimiy normalar deb yuritish maqsadga muvofiqdir. Mavsumiy mehnat normalari ma’lum bir qisqa muddat ichida foydalanishga mo‘ljallanib, makro iqtisodiyot jabhalarining mavsumiy sohalariga tegishli ishlab chiqarish korxonalarida, masalan, qishloq xo‘jalik mahsulotlaridan (anor, uzum, olma, shaftoli, qovoq kabi mevalardan) sharbat ishlab chiqarish tashkil qilingan korxonalarda joriy etiladi. Odatda, yuqorida ko‘rsatilgan mevalarga, ayniqsa, ularning g‘arq va yetilib pishgan paytlarida ishlov berish natijasida, ular har bir kilogrammidan olinadigan sharbat miqdori keyinchalik – pishib yetilganiga 10-12 oy o‘tgandan keyin (maxsus muzxonalarda saqlash yo‘li bilan) olingan sharbat miqdoridan ancha ko‘p bo‘ladi. Sababi, ho‘l mevalarning ko‘p muddat saqlanishi natijasida fizikaviy, kimyoviy xususiyatlari, holatlari, namligi va hokazo ko‘rsatgichlari o‘zgarishi tabiiy. 15.5. Mehnat normalarining katta-kichikligiga va mehnatni tashkil etish shakllariga qarab turlarga bo‘linishi Mehnat normalari katta-kichikligiga qarab elementli (mikroelementli), differensiyallashgan, yiriklashgan va komplekslashgan turlarga bo‘linadi. Elementli mehnat normalari orqali har bir operatsiyaning eng kichkina bo‘laklari (masalan, qo‘lni ko‘tarish, qo‘lni cho‘zish, pastga tushurish, biron narsani barmoqlar bilan ushlash kabi) uchun zarur bo‘lgan vaqt sarflarini aniqlashda foydalaniladi. muddati shuncha qisqa bo‘ladi va aksincha, yangi texnikalar, texnologiyalar va h.k.lar qancha murakkab bo‘lsa, vaqtinchalik mehnat normalarining qo‘llanish muddati ham shuncha uzoq bo‘ladi. Doimiy mehnat normalari yetarli darajada o‘zlashtirilgan va o‘rganilgan operatsiyalar, ishlar va xizmat ko‘rsatish turlari uchun mo‘ljallanadi. Vaqtinchalik mehnat normalarining qo‘llanish muddatlari tugagandan keyin ular doimiy mehnat normalari, deb ataladi. Ular mehnat normalarini tuzib chiqqanda ko‘zda tutilgan tashkiliy va texnikaviy sharoitlar o‘zgarguniga qadar qo‘llaniladi, ya’ni ularning qo‘llanishi ancha muddatga mo‘ljallanadi. Odatda, ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonlarida, ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida, tez-tez o‘zgarishlar bo‘lib turadi. Doimiy mehnat normalarini shartli doimiy normalar deb yuritish maqsadga muvofiqdir. Mavsumiy mehnat normalari ma’lum bir qisqa muddat ichida foydalanishga mo‘ljallanib, makro iqtisodiyot jabhalarining mavsumiy sohalariga tegishli ishlab chiqarish korxonalarida, masalan, qishloq xo‘jalik mahsulotlaridan (anor, uzum, olma, shaftoli, qovoq kabi mevalardan) sharbat ishlab chiqarish tashkil qilingan korxonalarda joriy etiladi. Odatda, yuqorida ko‘rsatilgan mevalarga, ayniqsa, ularning g‘arq va yetilib pishgan paytlarida ishlov berish natijasida, ular har bir kilogrammidan olinadigan sharbat miqdori keyinchalik – pishib yetilganiga 10-12 oy o‘tgandan keyin (maxsus muzxonalarda saqlash yo‘li bilan) olingan sharbat miqdoridan ancha ko‘p bo‘ladi. Sababi, ho‘l mevalarning ko‘p muddat saqlanishi natijasida fizikaviy, kimyoviy xususiyatlari, holatlari, namligi va hokazo ko‘rsatgichlari o‘zgarishi tabiiy. 15.5. Mehnat normalarining katta-kichikligiga va mehnatni tashkil etish shakllariga qarab turlarga bo‘linishi Mehnat normalari katta-kichikligiga qarab elementli (mikroelementli), differensiyallashgan, yiriklashgan va komplekslashgan turlarga bo‘linadi. Elementli mehnat normalari orqali har bir operatsiyaning eng kichkina bo‘laklari (masalan, qo‘lni ko‘tarish, qo‘lni cho‘zish, pastga tushurish, biron narsani barmoqlar bilan ushlash kabi) uchun zarur bo‘lgan vaqt sarflarini aniqlashda foydalaniladi. Diffensiyallashgan mehnat normalari yordamida bitta operatsiya (masalan, bolalar o‘yinchog‘i - kamaz mashinasini qog‘ozga o‘rash) uchun ketadigan vaqt sarfini hisoblash uchun qo‘llaniladi. Elementli va differensiyallashgan mehnat normalari asosan yirik (masalan, Asaka mashinasozlik korxonasida) va katta seriyali ishlab chiqarish tiplarida (masalan, Farg‘ona “O‘zsalamandra” poyabzal korxonasida) keng qo‘llaniladi. Sababi, yakka ishlab chiqarish tiplarda yirik va katta seriyali arzimagan va kichkina xato, bir xil operatsiyalar ish yoki xizmat turlarining har doim va ko‘p miqdorda qaytarilib turishi natijasida juda katta hajmdagi xatolarga olib keladi. Masalan, 10 marta qaytariladigan ish yoki xizmat turiga vaqt normasi o‘rtacha 10 minutga xato qo‘yilsa, jami qo‘yilgan xatoning hajmi 1 soatu 40 minut yoki 100 minut bo‘ladi. Ammo 10 ming marta qaytariladigan ish yoki xizmat turi, vaqt normasi hatto 1 minut xato qo‘yilsa, unday holda jami qo‘yilgan xatoning hajmi 166 soatga yoki 10000 minutga tenglashadi. Bu esa bir ish kuni davomida ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida 21 ishchi (xizmatchi) ortiqcha jalb etilgan, degan xulosaga asos bo‘ladi. Bir qancha operatsiyaga, ishga va xizmat turiga o‘rnatilgan vaqt normasi, yiriklashgan mehnat normasi, deb yuritiladi. Masalan, teplovozning yoki yuk tashish mashinasining matorlarini ta’mirlash yoki ularni yig‘ish kabi ish turlari. Yiriklashgan mehnat normalarini amaliyotda qo‘llash bu mehnat normalarini ishlab chiqishga, ularning bajarilish darajasini aniqlashga va ish haqini hisob-kitob qilishga ketadigan mehnat sarflari miqdorini sezilarli darajada kamaytirishga keng imkon beradi. Komplekslashgan mehnat normalari asosan qurilish, yog‘ochga qayta ishlov berish, ko‘mir qazib chiqarish sohalarida keng joriy etiladi. Sababi, bu sohalarga tegishli ishlab chiqarish korxonalarida mehnatni tashkil etishning eng progressiv bo‘lgan brigada shakli keng qo‘llaniladi. O‘z navbatida, amaliyotda mehnatni tashkil etishning brigada shaklidan keng foydalanish, ish haqi miqdorini hisoblash, mehnat normalarini bajarish darajasini aniqlash va nihoyat, mehnat sarfini belgilash uchun zarur bo‘lgan mehnat normalarini ishlab chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan mehnat sarflari miqdorini sezilarli darajada kamaytirishga katta imkoniyat yaratiladi. Bundan tashqari, faqatgina brigada uchun ajratilgan va normalashtirilgan Diffensiyallashgan mehnat normalari yordamida bitta operatsiya (masalan, bolalar o‘yinchog‘i - kamaz mashinasini qog‘ozga o‘rash) uchun ketadigan vaqt sarfini hisoblash uchun qo‘llaniladi. Elementli va differensiyallashgan mehnat normalari asosan yirik (masalan, Asaka mashinasozlik korxonasida) va katta seriyali ishlab chiqarish tiplarida (masalan, Farg‘ona “O‘zsalamandra” poyabzal korxonasida) keng qo‘llaniladi. Sababi, yakka ishlab chiqarish tiplarda yirik va katta seriyali arzimagan va kichkina xato, bir xil operatsiyalar ish yoki xizmat turlarining har doim va ko‘p miqdorda qaytarilib turishi natijasida juda katta hajmdagi xatolarga olib keladi. Masalan, 10 marta qaytariladigan ish yoki xizmat turiga vaqt normasi o‘rtacha 10 minutga xato qo‘yilsa, jami qo‘yilgan xatoning hajmi 1 soatu 40 minut yoki 100 minut bo‘ladi. Ammo 10 ming marta qaytariladigan ish yoki xizmat turi, vaqt normasi hatto 1 minut xato qo‘yilsa, unday holda jami qo‘yilgan xatoning hajmi 166 soatga yoki 10000 minutga tenglashadi. Bu esa bir ish kuni davomida ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarida 21 ishchi (xizmatchi) ortiqcha jalb etilgan, degan xulosaga asos bo‘ladi. Bir qancha operatsiyaga, ishga va xizmat turiga o‘rnatilgan vaqt normasi, yiriklashgan mehnat normasi, deb yuritiladi. Masalan, teplovozning yoki yuk tashish mashinasining matorlarini ta’mirlash yoki ularni yig‘ish kabi ish turlari. Yiriklashgan mehnat normalarini amaliyotda qo‘llash bu mehnat normalarini ishlab chiqishga, ularning bajarilish darajasini aniqlashga va ish haqini hisob-kitob qilishga ketadigan mehnat sarflari miqdorini sezilarli darajada kamaytirishga keng imkon beradi. Komplekslashgan mehnat normalari asosan qurilish, yog‘ochga qayta ishlov berish, ko‘mir qazib chiqarish sohalarida keng joriy etiladi. Sababi, bu sohalarga tegishli ishlab chiqarish korxonalarida mehnatni tashkil etishning eng progressiv bo‘lgan brigada shakli keng qo‘llaniladi. O‘z navbatida, amaliyotda mehnatni tashkil etishning brigada shaklidan keng foydalanish, ish haqi miqdorini hisoblash, mehnat normalarini bajarish darajasini aniqlash va nihoyat, mehnat sarfini belgilash uchun zarur bo‘lgan mehnat normalarini ishlab chiqish bilan bog‘liq bo‘lgan mehnat sarflari miqdorini sezilarli darajada kamaytirishga katta imkoniyat yaratiladi. Bundan tashqari, faqatgina brigada uchun ajratilgan va normalashtirilgan ish yoki vazifa miqdori yetarli, sifatli va ko‘rsatilgan muddatda bajarilgandagina mo‘ljallangan miqdordagi ish haqi ajratiladi va shundan keyingina brigada a’zolariga ish haqini to‘lash imkoniyati paydo bo‘ladi. Mehnatni tashkil etishning brigada shakli bir qancha afzalliklariga ega. Bu shakl jumladan, brigada a’zolari ajratilgan ish yoki xizmatlar hajmini bajarishi uchun bir yoqadan bosh chiqarib ishlashini, bu jarayonda, bir-biriga xolisona ko‘maklashishini, ob’ektiv sabablar bilan ishga chiqmaganlarning ishlarini ham o‘zaro kelishib amalga oshirishini, ya’ni ularning o‘rinlarini bosishni, bir-birining ishi yoki ko‘rsatgan xizmati sifatini o‘zaro nazorat qilib turishni taqqazo etadi. Mehnatni tashkil etishning brigada shaklida brigadadagi har bir a’zo uchun ishlab chiqarish yoki vaqt normasini aniqlash imkoniyati mavjud. Ammo bu imkoniyat har doim ham maqsadga muvofiq kelavermaydi. Chunki, brigada har bir a’zosining normalashtirilgan hajmdagi ish yoki xizmat turlari bilan 100 foiz band bo‘lishini ta’minlash juda ham murakkab va mushkul. Bundan tashqari brigadaning har bir a’zosi ish kuni davomida yuqorida ko‘rsatganimizdek, ob’ektiv sabablarga ko‘ra, ishga chiqmaganning o‘rnini bosishi, o‘z ishini uddalay olmaganlarga har tomonlama ko‘maklashishi zarur. Buning uchun esa ular o‘ta yuqori malakali bo‘lishlari, boshqa mutaxassislar bajaradigan ish yoki xizmat turlarini, masalan, chilangar, nafaqat chilangarlik, balki yuk ko‘taradigan, tushiradigan texnikalarni, yengil va og‘ir yuklarni tashiydigan avtomobillarni boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarni qoyilmaqom qilib bajara olishlari lozim. 15.6. Mehnat normalarining ishlab chiqarish turiga va taqsimlash darajasiga qarab turlarga bo‘linishi Amaldagi mehnat normalari ishlab chiqarish tipiga va taqsimlash darajasiga qarab bir dona buyum ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt normasini va bir partiya buyum (mahsulot) ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt normasini o‘z ichiga oladi. Bir dona buyum (mahsulot) tayyorlashga sarflanadigan vaqt normasi – bu, muayyan vaqt birligida ma’lum miqdorda mahsulot tayyorlashga bevosita sarflanadigan vaqtdir. U bir necha qismlardan: asosiy va yordamchi operativ vaqtdan, ish joyiga xizmat ko‘rsatish vaqtidan, shuningdek, oldindan rejalashtirilgan dam olish tanaffuslaridan iborat. Uni quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: ish yoki vazifa miqdori yetarli, sifatli va ko‘rsatilgan muddatda bajarilgandagina mo‘ljallangan miqdordagi ish haqi ajratiladi va shundan keyingina brigada a’zolariga ish haqini to‘lash imkoniyati paydo bo‘ladi. Mehnatni tashkil etishning brigada shakli bir qancha afzalliklariga ega. Bu shakl jumladan, brigada a’zolari ajratilgan ish yoki xizmatlar hajmini bajarishi uchun bir yoqadan bosh chiqarib ishlashini, bu jarayonda, bir-biriga xolisona ko‘maklashishini, ob’ektiv sabablar bilan ishga chiqmaganlarning ishlarini ham o‘zaro kelishib amalga oshirishini, ya’ni ularning o‘rinlarini bosishni, bir-birining ishi yoki ko‘rsatgan xizmati sifatini o‘zaro nazorat qilib turishni taqqazo etadi. Mehnatni tashkil etishning brigada shaklida brigadadagi har bir a’zo uchun ishlab chiqarish yoki vaqt normasini aniqlash imkoniyati mavjud. Ammo bu imkoniyat har doim ham maqsadga muvofiq kelavermaydi. Chunki, brigada har bir a’zosining normalashtirilgan hajmdagi ish yoki xizmat turlari bilan 100 foiz band bo‘lishini ta’minlash juda ham murakkab va mushkul. Bundan tashqari brigadaning har bir a’zosi ish kuni davomida yuqorida ko‘rsatganimizdek, ob’ektiv sabablarga ko‘ra, ishga chiqmaganning o‘rnini bosishi, o‘z ishini uddalay olmaganlarga har tomonlama ko‘maklashishi zarur. Buning uchun esa ular o‘ta yuqori malakali bo‘lishlari, boshqa mutaxassislar bajaradigan ish yoki xizmat turlarini, masalan, chilangar, nafaqat chilangarlik, balki yuk ko‘taradigan, tushiradigan texnikalarni, yengil va og‘ir yuklarni tashiydigan avtomobillarni boshqarish bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarni qoyilmaqom qilib bajara olishlari lozim. 15.6. Mehnat normalarining ishlab chiqarish turiga va taqsimlash darajasiga qarab turlarga bo‘linishi Amaldagi mehnat normalari ishlab chiqarish tipiga va taqsimlash darajasiga qarab bir dona buyum ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt normasini va bir partiya buyum (mahsulot) ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt normasini o‘z ichiga oladi. Bir dona buyum (mahsulot) tayyorlashga sarflanadigan vaqt normasi – bu, muayyan vaqt birligida ma’lum miqdorda mahsulot tayyorlashga bevosita sarflanadigan vaqtdir. U bir necha qismlardan: asosiy va yordamchi operativ vaqtdan, ish joyiga xizmat ko‘rsatish vaqtidan, shuningdek, oldindan rejalashtirilgan dam olish tanaffuslaridan iborat. Uni quyidagi formula orqali ifodalash mumkin: TDqTOPQTIXQTDQshax.ex,dam. Bu yerda:TD – dona mahsulot tayyorlash vaqti; TOP – operativ vaqt; TIX – ish joyiga xizmat ko‘rsatish vaqti; TD.ShAX.EX – dam olish va shaxsiy ehtiyojlar uchun sarflanadigan tanaffus vaqtlari. Bu vaqt normasi jihozlarni tez-tez sozlash talab qilinadigan sanoat tarmoqlarida ko‘proq qo‘llaniladi. U quyidagi formula bilan aniqlanadi: N Тпарт N ёкиТдк Ття Тд Тдк    Misol: Agar quyidagi ma’lumotlar ma’lum bo‘lsa, dona-dona-kalkulyatsiya vaqt normasini va bir partiya detallar ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt normasini hisoblab chiqish kerak: bir dona buyumga sarflanadigan asosiy vaqt 20 minut, yordamchi vaqt 10 minut, ish joyiga xizmat ko‘rsatish uchun ketadigan vaqt asosiy vaqtga nisbatan 2 foizni, ish joyiga tashkiliy xizmat ko‘rsatish uchun sarflanadigan vaqt 3 foizni, operativ vaqtga nisbatan dam olish va shaxsiy ehtiyojlar uchun sarflanadigan tanaffus 2 foizni tashkil etadi. Partiyadagi buyumlar soni 30ta, tayyorgarlik - yakunlovchi vaqt 9 minutga teng. Yechish: Тд х х х минут      20 2 30 5 20 10 100 100 31 9, ; Tdk q 31,9 Q 9,3 q32,2 min. T part q 32,2 x 30 q 966 minut q 16 soat 6 minut yoki 31,9 x 30Q9 q 996 minut Ish joyiga xizmat ko‘rsatishga ketadigan vaqt, dam olish va shaxsiy ehtiyojlarga sarflanadigan tanaffus vaqtlari operativ vaqtga nisbatan foiz hisobida belgilanadigan donalab va seriyalab ishlab chiqarish uchun bir dona mahsulot ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt normasi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: TDqTOPQTIXQTDQshax.ex,dam. Bu yerda:TD – dona mahsulot tayyorlash vaqti; TOP – operativ vaqt; TIX – ish joyiga xizmat ko‘rsatish vaqti; TD.ShAX.EX – dam olish va shaxsiy ehtiyojlar uchun sarflanadigan tanaffus vaqtlari. Bu vaqt normasi jihozlarni tez-tez sozlash talab qilinadigan sanoat tarmoqlarida ko‘proq qo‘llaniladi. U quyidagi formula bilan aniqlanadi: N Тпарт N ёкиТдк Ття Тд Тдк    Misol: Agar quyidagi ma’lumotlar ma’lum bo‘lsa, dona-dona-kalkulyatsiya vaqt normasini va bir partiya detallar ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt normasini hisoblab chiqish kerak: bir dona buyumga sarflanadigan asosiy vaqt 20 minut, yordamchi vaqt 10 minut, ish joyiga xizmat ko‘rsatish uchun ketadigan vaqt asosiy vaqtga nisbatan 2 foizni, ish joyiga tashkiliy xizmat ko‘rsatish uchun sarflanadigan vaqt 3 foizni, operativ vaqtga nisbatan dam olish va shaxsiy ehtiyojlar uchun sarflanadigan tanaffus 2 foizni tashkil etadi. Partiyadagi buyumlar soni 30ta, tayyorgarlik - yakunlovchi vaqt 9 minutga teng. Yechish: Тд х х х минут      20 2 30 5 20 10 100 100 31 9, ; Tdk q 31,9 Q 9,3 q32,2 min. T part q 32,2 x 30 q 966 minut q 16 soat 6 minut yoki 31,9 x 30Q9 q 996 minut Ish joyiga xizmat ko‘rsatishga ketadigan vaqt, dam olish va shaxsiy ehtiyojlarga sarflanadigan tanaffus vaqtlari operativ vaqtga nisbatan foiz hisobida belgilanadigan donalab va seriyalab ishlab chiqarish uchun bir dona mahsulot ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt normasi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi: Тд Топ К   1 100 Bu yerda: K – ish joyiga xizmat ko‘rsatishga, dam olish va shaxsiy ehtiyojlar uchun sarflanadigan tanaffus vaqtlarir operativ vaqt (Top)ga nisbatan foiz hisobida. Bir partiya buyum (ehtiyot qism) tayyorlashga sarflanadigan vaqt normasi – bu, bir partiya buyum tayyorlash uchun zarur bo‘lgan hamda har tomonlama asoslangan vaqt normasidir. Sanoatning metallni qayta ishlash tarmoqlarida bir partiya buyum ishlab chiqarish deganda kamida 4 soat vaqt sarflab, eng kamida 3 dona mahsulot tayyorlash tushiniladi. Bu ko‘rsatkichlar qay holda o‘zgarishidan qat’i nazar mehnat sarfi normasiga tayyorgarlik – yakunlovchi vaqtga tuzatilgan koeffitsient kiritilishi kerak. Bir partiya mahsulot ishlab chiqarishga ketadigan vaqt normasini quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: ТдхN Ття Тпарт   Bu yerda: N – partiyadagi buyumlar soni. Dona - kalkulyatsiya vaqt normasi bir dona buyum ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt normasi bilan tayyorgarlik – yakunlovchi vaqt normasini o‘z ichiga oladi. Tayyorgarlik – yakunlovchi vaqt esa ishni boshlashdan oldin jihozlarni sozlash, ish oxirida esa ularni dastlabki holiga keltirish bilan bog‘liq ishlarni o‘z ichiga oladi, tayyorgarlik – yakunlovchi vaqt bir partiyadagi buyumlar soniga emas, balki jihozni sozlashning murakkabligiga bog‘liq. 15.7. Mehnat normalarining iqtisodiy, texnikaviy psixo-fiziologik va ijtimoiy tomondan asoslanishi Mehnat sarfi miqdorini aniqlashning asosiy muammolaridan biri – mehnat normalarini optimalligini va maqsadga muvofiqligini aniqlashdir. Chunki bunda ma’lum bir ish va xizmat turini bajarish uchun zarur ish vaqti sarfinigina emas, shu Тд Топ К   1 100 Bu yerda: K – ish joyiga xizmat ko‘rsatishga, dam olish va shaxsiy ehtiyojlar uchun sarflanadigan tanaffus vaqtlarir operativ vaqt (Top)ga nisbatan foiz hisobida. Bir partiya buyum (ehtiyot qism) tayyorlashga sarflanadigan vaqt normasi – bu, bir partiya buyum tayyorlash uchun zarur bo‘lgan hamda har tomonlama asoslangan vaqt normasidir. Sanoatning metallni qayta ishlash tarmoqlarida bir partiya buyum ishlab chiqarish deganda kamida 4 soat vaqt sarflab, eng kamida 3 dona mahsulot tayyorlash tushiniladi. Bu ko‘rsatkichlar qay holda o‘zgarishidan qat’i nazar mehnat sarfi normasiga tayyorgarlik – yakunlovchi vaqtga tuzatilgan koeffitsient kiritilishi kerak. Bir partiya mahsulot ishlab chiqarishga ketadigan vaqt normasini quyidagi formula bilan ifodalash mumkin: ТдхN Ття Тпарт   Bu yerda: N – partiyadagi buyumlar soni. Dona - kalkulyatsiya vaqt normasi bir dona buyum ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt normasi bilan tayyorgarlik – yakunlovchi vaqt normasini o‘z ichiga oladi. Tayyorgarlik – yakunlovchi vaqt esa ishni boshlashdan oldin jihozlarni sozlash, ish oxirida esa ularni dastlabki holiga keltirish bilan bog‘liq ishlarni o‘z ichiga oladi, tayyorgarlik – yakunlovchi vaqt bir partiyadagi buyumlar soniga emas, balki jihozni sozlashning murakkabligiga bog‘liq. 15.7. Mehnat normalarining iqtisodiy, texnikaviy psixo-fiziologik va ijtimoiy tomondan asoslanishi Mehnat sarfi miqdorini aniqlashning asosiy muammolaridan biri – mehnat normalarini optimalligini va maqsadga muvofiqligini aniqlashdir. Chunki bunda ma’lum bir ish va xizmat turini bajarish uchun zarur ish vaqti sarfinigina emas, shu bilan birga, eng kam va yetarli mehnat sarfi miqdorini belgilash to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Faqat shu muammoni ijobiy yechish tufayligina ishlab chiqilgan mehnat normalarini har tomonlama asoslashga erishiladi. Bu esa, o‘z navbatida, ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarining rejalashtirilgan aksariyat texnikaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlari sifatliligini asoslaydi. Mehnat normalarini texnikaviy asoslash deganda, aniq bir ish yoki xizmat turini bajarayotganda ish yoki xizmat joyida mavjud bo‘lgan texnikalar (jihozlar) ishlab chiqarish quvvatidan, imkoniyatidan, ishlash vaqtidan va muddatidan to‘la foydalanish, ularning ish tartibi va uslublari har tomonlama maqsadga muvofiq asoslanib, yetarlicha hisobga olinishiga aytiladi. Mehnat normalarini iqtisodiy asoslashda ish yoki xizmat ko‘rsatishning shunday variantlari va ijro uslublari tanlanadiki, ular o‘z navbatida, bir dona tayyor mahsulot yoki xizmat turini bajarish uchun zarur bo‘lgan mehnat sarfi miqdorini kamaytirishga, ishlab chiqarish siklini va fiziologik nagruzkani qisqartirishga keng imkoniyatlar yaratsin. Boshqacha qilib aytganda, mehnat normalarini iqtisodiy asoslash deganda, mavjud ishlab chiqarish quvvatidan, ijrochilarning mutaxassisligidan, qobiliyatidan, ish vaqti fondidan yetarli darajada, kerakli asbob- uskunalardan samarali, xom ashyolardan chiqindi chiqarmasdan foydalanish, ma’lum bir ish yoki xizmat turining rejalashtirilgan muddatda, sifatli bajarilishi va bozor iqtisodiyoti sharoitida ularning raqobatbardoshligi tushuniladi. Mehnat normalarini psixofiziologik asoslash. Fiziolog olimlar tomonidan isbotlanganki, ishlash yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida hayotiy energiyaning sarflanishi natijasida insonning mehnat qobiliyati ish kuni davomida bir tekisda kechmaydi, vaqti-vaqti bilan o‘zgarib turadi. Mehnat qobiliyatining negizi va asosi hisoblangan energiya miqdorining kamayishiga nafaqat ob’ektiv sabablar, balki ijrochilarga yoqmaydigan va qiziqarli bo‘lmagan ish yoki xizmat turlarini bajarish davomida o‘z vaqtida ko‘nikma hosil qilish ham sabab bo‘ladi. Insonning mehnat qobiliyatiga mehnat sharoitlari, ya’ni shovqin, vibratsiya, ish yoki xizmat ko‘rsatish sur’ati, uning tig‘izligi, yorug‘lik, havoning issiqligi va bosim ham sezilarlik darajada salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bularning hammasi ish sharoitiga baho berish uchun asosiy ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Shunday ekan, mehnat normalarini rejalishtirayotganda nafaqat bularni, balki mehnat jarayonlari bilan birga, eng kam va yetarli mehnat sarfi miqdorini belgilash to‘g‘risida so‘z yuritiladi. Faqat shu muammoni ijobiy yechish tufayligina ishlab chiqilgan mehnat normalarini har tomonlama asoslashga erishiladi. Bu esa, o‘z navbatida, ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish korxonalarining rejalashtirilgan aksariyat texnikaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlari sifatliligini asoslaydi. Mehnat normalarini texnikaviy asoslash deganda, aniq bir ish yoki xizmat turini bajarayotganda ish yoki xizmat joyida mavjud bo‘lgan texnikalar (jihozlar) ishlab chiqarish quvvatidan, imkoniyatidan, ishlash vaqtidan va muddatidan to‘la foydalanish, ularning ish tartibi va uslublari har tomonlama maqsadga muvofiq asoslanib, yetarlicha hisobga olinishiga aytiladi. Mehnat normalarini iqtisodiy asoslashda ish yoki xizmat ko‘rsatishning shunday variantlari va ijro uslublari tanlanadiki, ular o‘z navbatida, bir dona tayyor mahsulot yoki xizmat turini bajarish uchun zarur bo‘lgan mehnat sarfi miqdorini kamaytirishga, ishlab chiqarish siklini va fiziologik nagruzkani qisqartirishga keng imkoniyatlar yaratsin. Boshqacha qilib aytganda, mehnat normalarini iqtisodiy asoslash deganda, mavjud ishlab chiqarish quvvatidan, ijrochilarning mutaxassisligidan, qobiliyatidan, ish vaqti fondidan yetarli darajada, kerakli asbob- uskunalardan samarali, xom ashyolardan chiqindi chiqarmasdan foydalanish, ma’lum bir ish yoki xizmat turining rejalashtirilgan muddatda, sifatli bajarilishi va bozor iqtisodiyoti sharoitida ularning raqobatbardoshligi tushuniladi. Mehnat normalarini psixofiziologik asoslash. Fiziolog olimlar tomonidan isbotlanganki, ishlash yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida hayotiy energiyaning sarflanishi natijasida insonning mehnat qobiliyati ish kuni davomida bir tekisda kechmaydi, vaqti-vaqti bilan o‘zgarib turadi. Mehnat qobiliyatining negizi va asosi hisoblangan energiya miqdorining kamayishiga nafaqat ob’ektiv sabablar, balki ijrochilarga yoqmaydigan va qiziqarli bo‘lmagan ish yoki xizmat turlarini bajarish davomida o‘z vaqtida ko‘nikma hosil qilish ham sabab bo‘ladi. Insonning mehnat qobiliyatiga mehnat sharoitlari, ya’ni shovqin, vibratsiya, ish yoki xizmat ko‘rsatish sur’ati, uning tig‘izligi, yorug‘lik, havoning issiqligi va bosim ham sezilarlik darajada salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bularning hammasi ish sharoitiga baho berish uchun asosiy ko‘rsatkichlar hisoblanadi. Shunday ekan, mehnat normalarini rejalishtirayotganda nafaqat bularni, balki mehnat jarayonlari loyihalashtirilayotganda ularning yaxshilanishini har tomonlama hisobga olish bilan birga oqilona ishlash va dam olishning shunday tartiblarini ko‘zda tutish kerakki, ular ishchilarda charchash jarayonining oldini olish, yuqori mehnat qobiliyatini uzoq muddatga saqlash imkoniyatlarini bekamu ko‘st ta’minlasin. Mehnat normalarini psixologik jihatdan asoslash deganda, mehnatning optimal og‘irligini, norma bilan taklif qilingan ish yoki xizmat turlarini bajarish sur’ati va ritmining kishi organizmiga ta’siri haqidagi ma’lumotlarni nazarda tutish tushuniladi. Mehnat normalarini ijtimoiy asoslash deganda, ish yoki xizmat turlarini bajaruvchilarning jinsi va yoshini inobatga olish, ya’ni mehnat normalarini differensiyalash tushuniladi. Haqiqatda ham, ish bajarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida nafaqat 20-25 yoshdagi ishchiga nisbatan 50-55 yoshdagi ishchi, balki erkaklarga nisbatan xotin-qizlar tomonidan sarflanadigan energiyalar miqdori bir xil emas. Shuning uchun 50-55 yoshdagi ijrochilar uchun belgilangan mehnat normasi 20-25 yoshdagilarga belgilangan mehnat normasiga nisbatan va nihoyat, ayollarga mo‘ljallangan mehnat normasi erkaklarga mo‘ljalangan mehnat normasiga nisbatan yengilroq bo‘lishi kerak. Mehnat normalarini ijtimoiy asoslash yuqorida ko‘rsatilgan holatlardan tashqari, jismoniy va aqliy mehnatni bajarayotganda kishilar tomonidan sarflanadigan energiya nisbatini oqilona aniqlashni ham o‘z zimmasiga oladi. loyihalashtirilayotganda ularning yaxshilanishini har tomonlama hisobga olish bilan birga oqilona ishlash va dam olishning shunday tartiblarini ko‘zda tutish kerakki, ular ishchilarda charchash jarayonining oldini olish, yuqori mehnat qobiliyatini uzoq muddatga saqlash imkoniyatlarini bekamu ko‘st ta’minlasin. Mehnat normalarini psixologik jihatdan asoslash deganda, mehnatning optimal og‘irligini, norma bilan taklif qilingan ish yoki xizmat turlarini bajarish sur’ati va ritmining kishi organizmiga ta’siri haqidagi ma’lumotlarni nazarda tutish tushuniladi. Mehnat normalarini ijtimoiy asoslash deganda, ish yoki xizmat turlarini bajaruvchilarning jinsi va yoshini inobatga olish, ya’ni mehnat normalarini differensiyalash tushuniladi. Haqiqatda ham, ish bajarish yoki xizmat ko‘rsatish jarayonida nafaqat 20-25 yoshdagi ishchiga nisbatan 50-55 yoshdagi ishchi, balki erkaklarga nisbatan xotin-qizlar tomonidan sarflanadigan energiyalar miqdori bir xil emas. Shuning uchun 50-55 yoshdagi ijrochilar uchun belgilangan mehnat normasi 20-25 yoshdagilarga belgilangan mehnat normasiga nisbatan va nihoyat, ayollarga mo‘ljallangan mehnat normasi erkaklarga mo‘ljalangan mehnat normasiga nisbatan yengilroq bo‘lishi kerak. Mehnat normalarini ijtimoiy asoslash yuqorida ko‘rsatilgan holatlardan tashqari, jismoniy va aqliy mehnatni bajarayotganda kishilar tomonidan sarflanadigan energiya nisbatini oqilona aniqlashni ham o‘z zimmasiga oladi.