Mehnat normasini belgilash uslublari va ularni tashkil etish

Yuklangan vaqt

2024-06-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

18

Faytl hajmi

48,5 KB


Mehnat normasini belgilash uslublari va ularni tashkil etish Reja: 1. Mehant normalarining uslubi. 2. Mehnatni normalarning belgilashning analitik xisoblash uslubi. 3. Mehnatni normalarning belgilashning jamlashi. 4. Asosiy (texnologik) vaqti normalash. 5. Yordamchi vaqtni normalash. 16.1. Mehnat normalarining uslublari Mehnatni normalash uslubi deganda, ish vaqti sarfining miqdorini tadqiq qilish, loyihalash va aniqlash uslubiyatini belgilab beruvchi uslubiy asoslar, shuningdek, mehnat jarayonlarini normalash maqsadida normativ ma’lumotlarni ishlab chiqish tushuniladi. Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarining ish tajribasida mehnatni normalashning ikki xil uslubi, ya’ni analitik va jamlash usulbi qo‘llaniladi. Mehnatni normalashning asosiy uslubi – bu, analitik uslub bo‘lib, uning mohiyati shundan iboratki, asoslangan mehnat normalari har bir operatsiyaga yoki xizmat ko‘rsatish turiga, tarkibiy qismlari bo‘yicha (asosiy va yordamchi operativ vaqt, ish joyiga xizmat ko‘rsatish vaqti, tayyorgarlik – yakunlovchi vaqt va h.k.) vaqt sarflari belgilanadi. Analitik uslub quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:  normalashtiriladigan ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish operatsiyasini mufassal tahlil etish uchun u perexodlarga (perexod-zagatovkani yunishda bitta kesuvchi asbob bilan har bir yangi yuza hosil qilishning tugallangan jarayoni), usullarga va usullar majmuiga ajratiladi;  operatsiyaning har bir perexodida jihozlarning ishlab chiqarish imkoniyatlari, shuningdek, ishchi qo‘llayotgan usullar va usullar mazmuni tarkibiga va izchilligiga ta’sirini aniqlash uchun ish joyining tashkil qilinishi tekshiriladi; Mehnat normasini belgilash uslublari va ularni tashkil etish Reja: 1. Mehant normalarining uslubi. 2. Mehnatni normalarning belgilashning analitik xisoblash uslubi. 3. Mehnatni normalarning belgilashning jamlashi. 4. Asosiy (texnologik) vaqti normalash. 5. Yordamchi vaqtni normalash. 16.1. Mehnat normalarining uslublari Mehnatni normalash uslubi deganda, ish vaqti sarfining miqdorini tadqiq qilish, loyihalash va aniqlash uslubiyatini belgilab beruvchi uslubiy asoslar, shuningdek, mehnat jarayonlarini normalash maqsadida normativ ma’lumotlarni ishlab chiqish tushuniladi. Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarining ish tajribasida mehnatni normalashning ikki xil uslubi, ya’ni analitik va jamlash usulbi qo‘llaniladi. Mehnatni normalashning asosiy uslubi – bu, analitik uslub bo‘lib, uning mohiyati shundan iboratki, asoslangan mehnat normalari har bir operatsiyaga yoki xizmat ko‘rsatish turiga, tarkibiy qismlari bo‘yicha (asosiy va yordamchi operativ vaqt, ish joyiga xizmat ko‘rsatish vaqti, tayyorgarlik – yakunlovchi vaqt va h.k.) vaqt sarflari belgilanadi. Analitik uslub quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:  normalashtiriladigan ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish operatsiyasini mufassal tahlil etish uchun u perexodlarga (perexod-zagatovkani yunishda bitta kesuvchi asbob bilan har bir yangi yuza hosil qilishning tugallangan jarayoni), usullarga va usullar majmuiga ajratiladi;  operatsiyaning har bir perexodida jihozlarning ishlab chiqarish imkoniyatlari, shuningdek, ishchi qo‘llayotgan usullar va usullar mazmuni tarkibiga va izchilligiga ta’sirini aniqlash uchun ish joyining tashkil qilinishi tekshiriladi;  ilg‘or mehnat usul va uslublarini hisobga olish bilan qilinadigan tahlil natijalari asosida har bir perexod uchun mazkur konkret sharoitda qo‘llanilanadigan jihozlarning eng samarali ishlash tartibi, operatsiyaning maqsadga muvofiq tarkibi, usullar yoki usullar maajmuini bajarishning izchilligi loyihalashtiriladi;  loyihalashtirilib qo‘yilgan operatsiyaning har bir elementiga zarur bo‘lgan vaqt sarfi aniqlanadi;  operatsiyaning har bir elementiga (usul, harakat va qimirlashlarga) vaqt normasini jamlash yo‘li bilan operatsiyaga sarflanadigan vaqt normasi aniqlanadi. Bunda normalashtiriladigan operatsiyaning yoki xizmat ko‘rsatish turining ayrim elementlarini (vaqtni tejash maqsadida) birga qo‘shib olib borish imkoniyatlari va uning maqsadga muvofiqligi, shuningdek, qo‘l ishiga ketadigan vaqtni mashina - avtomatlar ishlab turgan davri hisobidan tejash yoki qisqartirish imkoniyatlari ham e’tiborga olinadi. Mehnatni normalash tajribasida analitik uslubda normalashning ikki turini uchratish mumkin. Ulardan biri – analitik-hisoblash, ikkinchisi – analitik-tadqiqot uslubidir. Har tomonlama asoslangan norma belgilashning bu ikkala uslubi ham mazkur operatsiyani bajarish uchun ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sharoitlarini o‘rganish hamda uni tarkibiy qismlarga ajratishni takazo qiladi. Bu esa, operatsiyani va uning ayrim elementlarini nihoyatda sifatli tahlil qilish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari jihozlardan, asbob-uskunalardan, mavjud moslamalardan optimal foydalanish, mehnat jarayonlarini maqsadga muvofiq tashkil qilishni hisobga olgan holda operatsiyadagi har bir element (perexod, proxod (o‘tish), usul, harkat va ayrim qimirlash)ga ish vaqti sarfi belgilanadi. 16.2. Mehnatni normalashning analitik-hisoblash uslubi Mehnatni normalashda, har bir konkret mehnat turiga norma belgilashda analitik-hisoblash usulibining mohiyati normalashtiriladigan operatsiyani yoki xizmat turini dastlabki tarkibiy elementlarga bo‘lishdan, operatsiyaning maqsadga muvofiq tarkibini aniqlashdan hamda oldindan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan mehnat normativlaridan foydalanish natijasida vaqt va mahsulot ishlab chiqarish normasini (vo‘rabotka) hisoblab chiqishdan iborat. Bu uslub mashina yoki  ilg‘or mehnat usul va uslublarini hisobga olish bilan qilinadigan tahlil natijalari asosida har bir perexod uchun mazkur konkret sharoitda qo‘llanilanadigan jihozlarning eng samarali ishlash tartibi, operatsiyaning maqsadga muvofiq tarkibi, usullar yoki usullar maajmuini bajarishning izchilligi loyihalashtiriladi;  loyihalashtirilib qo‘yilgan operatsiyaning har bir elementiga zarur bo‘lgan vaqt sarfi aniqlanadi;  operatsiyaning har bir elementiga (usul, harakat va qimirlashlarga) vaqt normasini jamlash yo‘li bilan operatsiyaga sarflanadigan vaqt normasi aniqlanadi. Bunda normalashtiriladigan operatsiyaning yoki xizmat ko‘rsatish turining ayrim elementlarini (vaqtni tejash maqsadida) birga qo‘shib olib borish imkoniyatlari va uning maqsadga muvofiqligi, shuningdek, qo‘l ishiga ketadigan vaqtni mashina - avtomatlar ishlab turgan davri hisobidan tejash yoki qisqartirish imkoniyatlari ham e’tiborga olinadi. Mehnatni normalash tajribasida analitik uslubda normalashning ikki turini uchratish mumkin. Ulardan biri – analitik-hisoblash, ikkinchisi – analitik-tadqiqot uslubidir. Har tomonlama asoslangan norma belgilashning bu ikkala uslubi ham mazkur operatsiyani bajarish uchun ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sharoitlarini o‘rganish hamda uni tarkibiy qismlarga ajratishni takazo qiladi. Bu esa, operatsiyani va uning ayrim elementlarini nihoyatda sifatli tahlil qilish imkoniyatini beradi. Bundan tashqari jihozlardan, asbob-uskunalardan, mavjud moslamalardan optimal foydalanish, mehnat jarayonlarini maqsadga muvofiq tashkil qilishni hisobga olgan holda operatsiyadagi har bir element (perexod, proxod (o‘tish), usul, harkat va ayrim qimirlash)ga ish vaqti sarfi belgilanadi. 16.2. Mehnatni normalashning analitik-hisoblash uslubi Mehnatni normalashda, har bir konkret mehnat turiga norma belgilashda analitik-hisoblash usulibining mohiyati normalashtiriladigan operatsiyani yoki xizmat turini dastlabki tarkibiy elementlarga bo‘lishdan, operatsiyaning maqsadga muvofiq tarkibini aniqlashdan hamda oldindan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan mehnat normativlaridan foydalanish natijasida vaqt va mahsulot ishlab chiqarish normasini (vo‘rabotka) hisoblab chiqishdan iborat. Bu uslub mashina yoki apparatura ishlarini normalashda jihozlarning maqsadga muvofiq ish tartibi bilan ta’minlanishini, matematika formulalaridan keng foydalanishni taqazo qiladi. Analitik - hisoblash uslubi bilan asoslangan norma belgilash, odatda, quyidagi tartibda amalga oshiriladi:  vaqt normasi tarkibiy qismlari (elementlari)dan har birining davom etishiga ta’sir kiluvchi omillarni aniqlash maqsadida normalashtiriladigan operatsiyani bajarishning tashkiliy - texnikaviy sharoitlari o‘rganiladi, har tomonlama va batafsil tahlil qilinadi;  normalashtiriladigan operatsiyalar tarkibiy elementlarga ajratiladi, ularning maqsadga muvofiqligi, operatsiya elementlarini bajarishdagi izchilligi, ketma-ketligi tahlil qilinadi;  operatsiyani elementlarga ajratish darajasi foydalaniladigan mehnat normativlarining murakkabligiga va tarkibiga bog‘liq bo‘ladi;  mehnat normasi vaqt normativlarining asosiy elementlarini jamlash yo‘li bilan aniqlanadi;  mehnat normativlari orqali aniqlanadigan mehnat normasini bajarish uchun tegishli sharoitlar yaratiladigan tashkiliy -texnikaviy tadbirlar ishlab chiqiladi va joriy qilinadi. Mehnatni normalashda analitik-hisoblash uslubining yaxshi tomoni shundaki, normativlar va ishlab chiqilgan texnikaviy jarayon mavjud bo‘lgan sharoitda u oldindan asoslangan mehnat normalarini hisoblab chiqish imkonini beradi. Bundan tashqari analitik hisoblash uslubining afzalligi yana shundaki, u mehnatga belgilanadigan normalarining bir xilda tig‘iz bo‘lishini, operatsiyani elementlarga bo‘lishda bir xil yondashishni ta’minlaydi. Bu uslub ishlab chiqarishni, xizmatlar ko‘rsatishni, mehnatni tashkil qilishning, ishlab chiqarish texnologiyasining va ish joyini texnika bilan qurollashtirishning progessiv darajada bo‘lishini talab qiladi. U mehnatni normalashning yagona metodikasini qo‘llanishga katta imkon beradi, norma belgilash uchun esa ish joyida mehnatni normalash bilan shug‘ullanuvchi maxsus mutaxassis xodimning bevosita hozir bo‘lishini talab qilmaydi. Bundan tashqari analitik-hisoblash uslubining qo‘llanishi natijasida mehnatni normalashtirishda qilinadigan sermehnat ishlar ancha qisqaradi, chunki bunda bevosita kuzatish yo‘li bilan ish vaqti sarfini o‘rganib chiqishga hojat qolmaydi. apparatura ishlarini normalashda jihozlarning maqsadga muvofiq ish tartibi bilan ta’minlanishini, matematika formulalaridan keng foydalanishni taqazo qiladi. Analitik - hisoblash uslubi bilan asoslangan norma belgilash, odatda, quyidagi tartibda amalga oshiriladi:  vaqt normasi tarkibiy qismlari (elementlari)dan har birining davom etishiga ta’sir kiluvchi omillarni aniqlash maqsadida normalashtiriladigan operatsiyani bajarishning tashkiliy - texnikaviy sharoitlari o‘rganiladi, har tomonlama va batafsil tahlil qilinadi;  normalashtiriladigan operatsiyalar tarkibiy elementlarga ajratiladi, ularning maqsadga muvofiqligi, operatsiya elementlarini bajarishdagi izchilligi, ketma-ketligi tahlil qilinadi;  operatsiyani elementlarga ajratish darajasi foydalaniladigan mehnat normativlarining murakkabligiga va tarkibiga bog‘liq bo‘ladi;  mehnat normasi vaqt normativlarining asosiy elementlarini jamlash yo‘li bilan aniqlanadi;  mehnat normativlari orqali aniqlanadigan mehnat normasini bajarish uchun tegishli sharoitlar yaratiladigan tashkiliy -texnikaviy tadbirlar ishlab chiqiladi va joriy qilinadi. Mehnatni normalashda analitik-hisoblash uslubining yaxshi tomoni shundaki, normativlar va ishlab chiqilgan texnikaviy jarayon mavjud bo‘lgan sharoitda u oldindan asoslangan mehnat normalarini hisoblab chiqish imkonini beradi. Bundan tashqari analitik hisoblash uslubining afzalligi yana shundaki, u mehnatga belgilanadigan normalarining bir xilda tig‘iz bo‘lishini, operatsiyani elementlarga bo‘lishda bir xil yondashishni ta’minlaydi. Bu uslub ishlab chiqarishni, xizmatlar ko‘rsatishni, mehnatni tashkil qilishning, ishlab chiqarish texnologiyasining va ish joyini texnika bilan qurollashtirishning progessiv darajada bo‘lishini talab qiladi. U mehnatni normalashning yagona metodikasini qo‘llanishga katta imkon beradi, norma belgilash uchun esa ish joyida mehnatni normalash bilan shug‘ullanuvchi maxsus mutaxassis xodimning bevosita hozir bo‘lishini talab qilmaydi. Bundan tashqari analitik-hisoblash uslubining qo‘llanishi natijasida mehnatni normalashtirishda qilinadigan sermehnat ishlar ancha qisqaradi, chunki bunda bevosita kuzatish yo‘li bilan ish vaqti sarfini o‘rganib chiqishga hojat qolmaydi. Mehnatni normalashning bu usulbida kamchiliklar ham bor. Chunonchi, normalashtiriladigan operatsiyalarning hamma elementlari uchun mehnat normativlari yo‘q bo‘lishi mumkin. Mehnat normativlarida ko‘zda tutilgan tashkiliy- texnikaviy sharoitlar amaldagi tashkiliy-texnikaviy sharoitlardan prinsipal ravishda farq qilishi mumkin. Bunday hollarda har xil tuzatish koeffitsientlarini qo‘llanishga, mehnat normativlarini tegishli hisob-kitoblar bilan to‘ldirishga to‘g‘ri keladi. Bu esa, o‘z navbatida, hisoblangan mehnat normalarining asoslangan va progressiv bo‘lishiga xalaqit beradi. Bulardan tashqari, mana shu uslub asosida mehnat normasini belgilashda buyumning yoki xizmat turining konkret turi uchun mehnat normasi aniq bo‘lishini ancha kiyinlashtiradi, chunki mehnat normativlari bir xil tipdagi tashkiliy-texnikaviy sharoitlardan kelib chiqqan holda tuzilgan bo‘ladi. Shuning uchun ko‘plab mahsulot ishlab chiqarishda, xizmat ko‘rsatishda, qo‘l bilan bajariladigan ishlarga norma belgilashda (bu yerda norma aniq tuzilgan bo‘lishi talab qilinganligi sababli) analitik-hisoblash uslubi bilan bir qatorda mehnatni normalshning analitik-tadqiqot uslubi ham keng qo‘llaniladi. Mehnatni normalashning analitik-tadqiqot (ekspremental) uslubi qo‘llanilganda normalashtiriladigan operatsiyaning har bir elementiga va butun bir opresiyaning hamma elementlariga ketadigan vaqt sarflarining miqdori ish joyida o‘tkaziladigan tadqiqot (ekspremental) natijasida olingan ma’lumotlar asosida aniqlanadi. Bu uslub yordamida olib boriladigan analitik-tadqiqotlarning (eksprementlar) asosiy boskichlari quyidagilardan iborat: 1. Ish joyining ishlab chiqarish (xizmatlar ko‘rsatish) imkoniyatlarini aniqlash maqsadida normalashtiriladigan operatsiyani bajarish uchun amalda mavjud bo‘lgan tashkiliy-texnikaviy sharoitlarni tahlil qilishni tashkil etish. Normalashtiriladigan operatsiyani bajarishning tashkiliy-texnikaviy sharoitlari ko‘p jihatdan normalashtiriladigan operatsiyaga qilinadigan mehnat sarfini belgilab beruvchi asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham ish joyining rejalashtirilishi bilan bir qatorda uning qurollanganligini, unga xizmat ko‘rsatilishini, ish joyidagi mehnat sharoitlarini, shuningdek, ish joyining tashkil qilinishi, fan- texnika yutuqlari nuqtai nazaridan hozirgi talablar va normalarga qanchalik javob Mehnatni normalashning bu usulbida kamchiliklar ham bor. Chunonchi, normalashtiriladigan operatsiyalarning hamma elementlari uchun mehnat normativlari yo‘q bo‘lishi mumkin. Mehnat normativlarida ko‘zda tutilgan tashkiliy- texnikaviy sharoitlar amaldagi tashkiliy-texnikaviy sharoitlardan prinsipal ravishda farq qilishi mumkin. Bunday hollarda har xil tuzatish koeffitsientlarini qo‘llanishga, mehnat normativlarini tegishli hisob-kitoblar bilan to‘ldirishga to‘g‘ri keladi. Bu esa, o‘z navbatida, hisoblangan mehnat normalarining asoslangan va progressiv bo‘lishiga xalaqit beradi. Bulardan tashqari, mana shu uslub asosida mehnat normasini belgilashda buyumning yoki xizmat turining konkret turi uchun mehnat normasi aniq bo‘lishini ancha kiyinlashtiradi, chunki mehnat normativlari bir xil tipdagi tashkiliy-texnikaviy sharoitlardan kelib chiqqan holda tuzilgan bo‘ladi. Shuning uchun ko‘plab mahsulot ishlab chiqarishda, xizmat ko‘rsatishda, qo‘l bilan bajariladigan ishlarga norma belgilashda (bu yerda norma aniq tuzilgan bo‘lishi talab qilinganligi sababli) analitik-hisoblash uslubi bilan bir qatorda mehnatni normalshning analitik-tadqiqot uslubi ham keng qo‘llaniladi. Mehnatni normalashning analitik-tadqiqot (ekspremental) uslubi qo‘llanilganda normalashtiriladigan operatsiyaning har bir elementiga va butun bir opresiyaning hamma elementlariga ketadigan vaqt sarflarining miqdori ish joyida o‘tkaziladigan tadqiqot (ekspremental) natijasida olingan ma’lumotlar asosida aniqlanadi. Bu uslub yordamida olib boriladigan analitik-tadqiqotlarning (eksprementlar) asosiy boskichlari quyidagilardan iborat: 1. Ish joyining ishlab chiqarish (xizmatlar ko‘rsatish) imkoniyatlarini aniqlash maqsadida normalashtiriladigan operatsiyani bajarish uchun amalda mavjud bo‘lgan tashkiliy-texnikaviy sharoitlarni tahlil qilishni tashkil etish. Normalashtiriladigan operatsiyani bajarishning tashkiliy-texnikaviy sharoitlari ko‘p jihatdan normalashtiriladigan operatsiyaga qilinadigan mehnat sarfini belgilab beruvchi asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham ish joyining rejalashtirilishi bilan bir qatorda uning qurollanganligini, unga xizmat ko‘rsatilishini, ish joyidagi mehnat sharoitlarini, shuningdek, ish joyining tashkil qilinishi, fan- texnika yutuqlari nuqtai nazaridan hozirgi talablar va normalarga qanchalik javob berishini yoki muvofiqligini o‘rganish hamda tahlil qilish juda muhimdir. Jihozlarning ishlab chiqarish imkoniyatlarini aniqlash uchun ulardan foydalanish (ularning ishlab chiqarish quvvati va xizmat qilish vaqti) darajasi o‘rganiladi. Buning uchun ish vaqti sarflari fotografiya orqali kuzatiladi, tegishli jihozlarga, apparatlarga berilgan texnikaviy hujjatdan–pasportdan, shuningdek, texnologik kartalardan foydalaniladi. 2. Operatsiyaning mehnat mazmunini va ijrochining ish vaqti sarfini kuzatish, o‘rganish va tahlil qilish. Bunda o‘rganiladigan har bir operatsiya usullari (harakatlarga, qimirlashlarga), majmuaviy (kopleks) usullarga bulinadi. Tanlangan ish yoki xizmat turining elementlarga bo‘linish darajasi ishlab chiqarish turlariga (tiplariga) bog‘liqligini e’tibordan chetga qoldirmaslik lozim. Sababi, ommaviy, seriyali, ayniqsa, yirik seriyali ishlab chiqarishda tanlangan operatsiya, xizmat turi yakka yoki seriyali ishlab chiqarish turlariga (tiplariga) nisbatan ko‘proq elementlarga bo‘linishni taqozo etadi. Bo‘lingan (aniqlangan) elementlarning qaysi biri ortiqchaligi yoki keraksizligi aniqlanadi, ular normalashtiriladigan operatsiya yoki xizmat ko‘rsatish turlarining tarkibidan olib tashlanadi. Zarur deb ma’qullangan va qoldirilgan operatsiya elementlarining (usul, harakat, qimirlash)har biri ilg‘or va yetarli ish tajribasiga ega bo‘lgan xodimlar orqali maxsus tanlangan ish joyida yoki laboratoriya sharoitida bajarilishi tashkil etiladi. Natijada tanlangan operatsiyaning bajarilishi uchun zarur bo‘lgan element (usul, harakat, qimirlash)larning birin-ketin mantiqiy maqsadga muvofiq ravishda bajarilish yo‘llarini topish bilan bir qatorda, operatsiya uchun sarflanadigan vaqtni kamaytirish maqsadida yuqorida ko‘rsatilganidek, tashkiliy va texnikaviy tadbirlar ishlab chiqiladi. 3. Ish joyining oqilona tashkil qilinishi, operatsiyaning texnologik va mehnat mazmunini, uni bajarishdagi izchillikni loyihalashtirish hamda shu asosda vaqt normasini uning tarkibiy qismlari bo‘yicha va butun operatsiya bo‘yicha aniqlash. 4. Loyihalashtirilgan operatsiya vaqt sarfi elementlarining tarkib va strukturasini tekshirib chiqish. Buning uchun tanlangan operatsiya yoki xizmatlar turi (ular bo‘yicha hisoblab chiqilgan vaqt normasining to‘g‘riligini tekshirish maqsadida) boshqa turdosh ish joylarida va nihoyat, shu sohada ishlayotgan boshqa berishini yoki muvofiqligini o‘rganish hamda tahlil qilish juda muhimdir. Jihozlarning ishlab chiqarish imkoniyatlarini aniqlash uchun ulardan foydalanish (ularning ishlab chiqarish quvvati va xizmat qilish vaqti) darajasi o‘rganiladi. Buning uchun ish vaqti sarflari fotografiya orqali kuzatiladi, tegishli jihozlarga, apparatlarga berilgan texnikaviy hujjatdan–pasportdan, shuningdek, texnologik kartalardan foydalaniladi. 2. Operatsiyaning mehnat mazmunini va ijrochining ish vaqti sarfini kuzatish, o‘rganish va tahlil qilish. Bunda o‘rganiladigan har bir operatsiya usullari (harakatlarga, qimirlashlarga), majmuaviy (kopleks) usullarga bulinadi. Tanlangan ish yoki xizmat turining elementlarga bo‘linish darajasi ishlab chiqarish turlariga (tiplariga) bog‘liqligini e’tibordan chetga qoldirmaslik lozim. Sababi, ommaviy, seriyali, ayniqsa, yirik seriyali ishlab chiqarishda tanlangan operatsiya, xizmat turi yakka yoki seriyali ishlab chiqarish turlariga (tiplariga) nisbatan ko‘proq elementlarga bo‘linishni taqozo etadi. Bo‘lingan (aniqlangan) elementlarning qaysi biri ortiqchaligi yoki keraksizligi aniqlanadi, ular normalashtiriladigan operatsiya yoki xizmat ko‘rsatish turlarining tarkibidan olib tashlanadi. Zarur deb ma’qullangan va qoldirilgan operatsiya elementlarining (usul, harakat, qimirlash)har biri ilg‘or va yetarli ish tajribasiga ega bo‘lgan xodimlar orqali maxsus tanlangan ish joyida yoki laboratoriya sharoitida bajarilishi tashkil etiladi. Natijada tanlangan operatsiyaning bajarilishi uchun zarur bo‘lgan element (usul, harakat, qimirlash)larning birin-ketin mantiqiy maqsadga muvofiq ravishda bajarilish yo‘llarini topish bilan bir qatorda, operatsiya uchun sarflanadigan vaqtni kamaytirish maqsadida yuqorida ko‘rsatilganidek, tashkiliy va texnikaviy tadbirlar ishlab chiqiladi. 3. Ish joyining oqilona tashkil qilinishi, operatsiyaning texnologik va mehnat mazmunini, uni bajarishdagi izchillikni loyihalashtirish hamda shu asosda vaqt normasini uning tarkibiy qismlari bo‘yicha va butun operatsiya bo‘yicha aniqlash. 4. Loyihalashtirilgan operatsiya vaqt sarfi elementlarining tarkib va strukturasini tekshirib chiqish. Buning uchun tanlangan operatsiya yoki xizmatlar turi (ular bo‘yicha hisoblab chiqilgan vaqt normasining to‘g‘riligini tekshirish maqsadida) boshqa turdosh ish joylarida va nihoyat, shu sohada ishlayotgan boshqa xodimlar orqali bajarilishi tashkil etiladi. Natijada hisoblab chiqilgan – normalashtirilgan ish vaqti sarfiga o‘zgartirish kiritiladi. Bu o‘zgartirish natijasida hisoblab chiqilgan vaqt normasining miqdori kamayishi, ko‘payishi yoki dastlabki vaqt sarfi miqdori – normasining o‘zi ham o‘zgarmasdan qolishi mumkin. 5. Loyihalashtirilgan mehnat normasining bajarilishini ta’minlovchi tashkiliy- texnikaviy tadbirlarni o‘z ichiga olgan rejalarni ishlab chiqish va joriy qilish. Mehnatni normalashning analitik-tadqiqot uslubi asoslangan mehnat normalarini belgilash uchun keng va aniq ma’lumot olish imkonini beradi. Mehnatning ilg‘or usul va uslublarini aniqlash, o‘rganish va umumlashtirishda, shuningdek, amaliy vaqt normativlarini ishlab chiqish hamda uyg‘unlashtirishda bu uslubdan amaliyotda keng foydalaniladi. Analitik-tadqiqot uslubi asoslangan mehnat normalarini belgilash, mazkur korxonada mehnat qanday tashkil qilinganligini, texnikaviy va texnolgik holatini maksimal darajada hisobga olish, yutuqlardan foydalanish va ishlab chiqarishni, xizmatlar ko‘rsatishni to‘g‘ri tashkil qilish imkonini beradi. Mehnatni normalashning bu uslubi analitik-hisoblash uslubiga qaraganda ancha sermehnat bo‘lib, uni amalga oshirish uchun imkon tug‘diruvchi sharoitlar bo‘lishini talab qiladi. Shu munosabat bilan analitik-tadqiqot uslubi, qoida bo‘yicha, ko‘plab (ommaviy) ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sharoitlaridagina qo‘llaniladi; seriyalab ishlab chiqarishda (xizmat ko‘rsatishda) esa bu uslubdan tez-tez takrorlanib turadigan va tipovoy operatsiyalarni bajarishda, mayda (kichik) seriyali va yakka chiqarishda - faqat eng ko‘p takrorlanadigan operatsiyalarni bajarishda foydalaniladi. Turli davlat va nodavlat korxonalarda ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko‘rsatish sharoitlari turlicha. Shu sababli asoslangan mehnat normalarini belgilash uchun analitik uslubning har ikki turidan foydalanish kerak. Shundagina ular bir-birini to‘ldiradi. Bundan tashqari amaliyotda har xil aralash variantlardan ham foydalanish mumkin. Masalan, agar operatsiyaning ba’zi elementlari bo‘yicha zarur mehnat normativlari mavjud bo‘lmasa, mana shu elementlarga vaqt sarfi (yoki texnologik rejimlar) analitik-tadqiqot uslubi bilan, boshqalari analitik-hisoblash uslubi bilan belgilanadi. xodimlar orqali bajarilishi tashkil etiladi. Natijada hisoblab chiqilgan – normalashtirilgan ish vaqti sarfiga o‘zgartirish kiritiladi. Bu o‘zgartirish natijasida hisoblab chiqilgan vaqt normasining miqdori kamayishi, ko‘payishi yoki dastlabki vaqt sarfi miqdori – normasining o‘zi ham o‘zgarmasdan qolishi mumkin. 5. Loyihalashtirilgan mehnat normasining bajarilishini ta’minlovchi tashkiliy- texnikaviy tadbirlarni o‘z ichiga olgan rejalarni ishlab chiqish va joriy qilish. Mehnatni normalashning analitik-tadqiqot uslubi asoslangan mehnat normalarini belgilash uchun keng va aniq ma’lumot olish imkonini beradi. Mehnatning ilg‘or usul va uslublarini aniqlash, o‘rganish va umumlashtirishda, shuningdek, amaliy vaqt normativlarini ishlab chiqish hamda uyg‘unlashtirishda bu uslubdan amaliyotda keng foydalaniladi. Analitik-tadqiqot uslubi asoslangan mehnat normalarini belgilash, mazkur korxonada mehnat qanday tashkil qilinganligini, texnikaviy va texnolgik holatini maksimal darajada hisobga olish, yutuqlardan foydalanish va ishlab chiqarishni, xizmatlar ko‘rsatishni to‘g‘ri tashkil qilish imkonini beradi. Mehnatni normalashning bu uslubi analitik-hisoblash uslubiga qaraganda ancha sermehnat bo‘lib, uni amalga oshirish uchun imkon tug‘diruvchi sharoitlar bo‘lishini talab qiladi. Shu munosabat bilan analitik-tadqiqot uslubi, qoida bo‘yicha, ko‘plab (ommaviy) ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sharoitlaridagina qo‘llaniladi; seriyalab ishlab chiqarishda (xizmat ko‘rsatishda) esa bu uslubdan tez-tez takrorlanib turadigan va tipovoy operatsiyalarni bajarishda, mayda (kichik) seriyali va yakka chiqarishda - faqat eng ko‘p takrorlanadigan operatsiyalarni bajarishda foydalaniladi. Turli davlat va nodavlat korxonalarda ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko‘rsatish sharoitlari turlicha. Shu sababli asoslangan mehnat normalarini belgilash uchun analitik uslubning har ikki turidan foydalanish kerak. Shundagina ular bir-birini to‘ldiradi. Bundan tashqari amaliyotda har xil aralash variantlardan ham foydalanish mumkin. Masalan, agar operatsiyaning ba’zi elementlari bo‘yicha zarur mehnat normativlari mavjud bo‘lmasa, mana shu elementlarga vaqt sarfi (yoki texnologik rejimlar) analitik-tadqiqot uslubi bilan, boshqalari analitik-hisoblash uslubi bilan belgilanadi. Chunonchi, ko‘plab (ommaviy) ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sharoitida analitik-hisoblash uslubi ko‘pincha analitik-tadqiqot uslubi bilan to‘ldiriladi yoki bo‘lmasa operativ vaqt miqdori analitik-tadqiqot uslubi bilan, vaqt normasining tarkibidagi kolgan vaqt sarflari turlari (elementlari) esa analitik- hisoblash, ya’ni mavjud vaqt normativlari bo‘yicha hisoblash uslubi bilan belgilanadi. Mehnat normasining sifatli bo‘lishiga qo‘yiladigan talablar hamda normalash yuzasidan olib boriladigan ishlarning murakkabligi, sermehnatligi nuqtai nazaridan yuqorida ko‘rib o‘tilgan asosli norma belgilash uslublarini solishtirganimizda, korxonalar uchun eng samarali va real amalga oshirib bo‘ladigani analitik-hisoblash uslubidir. Bunday holda mehnat normasining sifati mehnat normativlarining sifati bilan belgilanadi. Shu munosabat bilan mehnat normalarining optimal (eng qulay, zamon talabiga muvofiq) va bir xil darajada tig‘iz bo‘lishini ta’minlash uchun kerakli shart-sharoit yaratish masalasi aslida mehnat normativlarini ishlab chiqish metodikasiga hamda konkret operatsiyaga norma belgilashda uni qo‘llanish to‘g‘risidagi masalaga kelib taqaladi. 16.4 Mehnatni normalashning jamlash uslubi Mehnatni normalashning asoslangan va birdan-bir to‘g‘ri uslubi analitik uslub bo‘lsa ham, biroq korxonalarda mehnat normalarini belgilashda jamlash uslubi ham qo‘llanib keladi. U quyidagilarni nazarda tutadi: 1. Maxsus tadqiqot ma’lumotlarini: xronometraj, ish kuni fotografiyasi, fotoxronometraj, video kameraga olish kabi ma’lumotlar asosida mehnat normasini hisoblash; laboratoriya va eksperimental tadqiqot ma’lumotlari asosida jihozlarning ishlash tartibini hisoblash. 2. Mehnat normativlari bo‘yicha hisoblash. 3. Namuna-normalar (tipovoy, yagona normalar)bo‘yicha mehnat normalarini belgilash. 4. O‘tmishda xuddi mahsulot ishlab chiqarishga yoki xizmat turini ko‘rsatishga sarf qilingan ish vaqti sarflari to‘g‘risidagi hisobot ma’lumotlari asosida norma belgilash. Chunonchi, ko‘plab (ommaviy) ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sharoitida analitik-hisoblash uslubi ko‘pincha analitik-tadqiqot uslubi bilan to‘ldiriladi yoki bo‘lmasa operativ vaqt miqdori analitik-tadqiqot uslubi bilan, vaqt normasining tarkibidagi kolgan vaqt sarflari turlari (elementlari) esa analitik- hisoblash, ya’ni mavjud vaqt normativlari bo‘yicha hisoblash uslubi bilan belgilanadi. Mehnat normasining sifatli bo‘lishiga qo‘yiladigan talablar hamda normalash yuzasidan olib boriladigan ishlarning murakkabligi, sermehnatligi nuqtai nazaridan yuqorida ko‘rib o‘tilgan asosli norma belgilash uslublarini solishtirganimizda, korxonalar uchun eng samarali va real amalga oshirib bo‘ladigani analitik-hisoblash uslubidir. Bunday holda mehnat normasining sifati mehnat normativlarining sifati bilan belgilanadi. Shu munosabat bilan mehnat normalarining optimal (eng qulay, zamon talabiga muvofiq) va bir xil darajada tig‘iz bo‘lishini ta’minlash uchun kerakli shart-sharoit yaratish masalasi aslida mehnat normativlarini ishlab chiqish metodikasiga hamda konkret operatsiyaga norma belgilashda uni qo‘llanish to‘g‘risidagi masalaga kelib taqaladi. 16.4 Mehnatni normalashning jamlash uslubi Mehnatni normalashning asoslangan va birdan-bir to‘g‘ri uslubi analitik uslub bo‘lsa ham, biroq korxonalarda mehnat normalarini belgilashda jamlash uslubi ham qo‘llanib keladi. U quyidagilarni nazarda tutadi: 1. Maxsus tadqiqot ma’lumotlarini: xronometraj, ish kuni fotografiyasi, fotoxronometraj, video kameraga olish kabi ma’lumotlar asosida mehnat normasini hisoblash; laboratoriya va eksperimental tadqiqot ma’lumotlari asosida jihozlarning ishlash tartibini hisoblash. 2. Mehnat normativlari bo‘yicha hisoblash. 3. Namuna-normalar (tipovoy, yagona normalar)bo‘yicha mehnat normalarini belgilash. 4. O‘tmishda xuddi mahsulot ishlab chiqarishga yoki xizmat turini ko‘rsatishga sarf qilingan ish vaqti sarflari to‘g‘risidagi hisobot ma’lumotlari asosida norma belgilash. 5. Mansabdor shaxsning (sex, uchastka boshlig‘ining, mehnatni normalash bilan shug‘ullanuvchi mutaxassisning, muhandisning, ustaning va h.k.) hayotiy tajribasi asosida mehnat normasini belgilash. Jamlash uslubi bo‘yicha mehnatni normalashning tajriba, statistik, taqqoslash kabi turlari mavjud. Mehnatni normalashni jamlash uslubining yuqorida ko‘rsatilgan barcha turlari uchun umumiy belgi – hamma operatsiyaga yoki jihozning ma’lum qismini tayyorlashga yaxlit holda, ya’ni elementlarga ajratib hamda ish rejimi va usullarini loyihalashtirib o‘tirmasdan (jamlab) vaqt (mahsulot ishlab chiqarish) normasini belgilashdir. Ishni bajarish, xizmat ko‘rsatishni bajarish usulini asosan xodimning uzi tanlaydi. Normalashning jamlash uslubini va u belgilaydigan mehnat normasini turmushda tajriba-statistik uslub deb ham atashadi. Mehnatni normalashning tajriba uslubi bilan mehnatni normalashda butun bir operatsiyaga yoki xizmat turiga ketadigan vaqt sarfini - normasini, mehnatni normalash bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis yoki usta (master) o‘z hayotiy tajribasiga binoan ilgari xuddi mana shunday ishga yoki xizmat turiga sarflangan vaqt miqdori asosida belgilaydi. Bu uslub, avvalo, sub’ektivdir, chunki mazkur operatsiyani yoki xizmat turini bajarishga sarflanadigan vaqt miqdorini bu tartibda belgilash ko‘p hollarda xatolarga olib keladi. Mehnatni noromalashning statistik uslubi shundan iboratki, mazkur operatsiya yoki xizmat turi uchun mehnat normasini mahsulot ishlab chiqarish normasining o‘rtacha haqiqiy darajasi to‘g‘risidagi, o‘tmishdagi xuddi shunday ishga yoki xizmat turiga sarflangan vaqt miqdori to‘g‘risidagi hisobotlardan olingan statistik ma’lumotlar asosida belgilanadi. Mehnatni normalashning bu uslubi o‘tmishda bajarilmagan, tamoman yangi ishlarga, xizmat turlariga norma belgilash imkonini bermaydi, bu uslub asosida belgilangan mehnat normalari o‘tmishda yuz bergan kamchiliklarni (masalan, ish vaqtining zoe ketganligi, jihozlarning, apparaturalarning turli sabablar bilan bekor turib qolganligi va ularning quvvatidan to‘liq foydalanilmaganligi, qoloq mehnat usul va uslublarining qo‘llanilganligi va shu kabilarni) ochib tashlashga va tugatishga yordam bermaydi. Axir, biror operatsiyani yoki xizmat turini bajarishga o‘rtacha vaqt sarfini belgilashda mazkur ishda band bo‘lgan hamma xodimlarning (shu jumladan, 5. Mansabdor shaxsning (sex, uchastka boshlig‘ining, mehnatni normalash bilan shug‘ullanuvchi mutaxassisning, muhandisning, ustaning va h.k.) hayotiy tajribasi asosida mehnat normasini belgilash. Jamlash uslubi bo‘yicha mehnatni normalashning tajriba, statistik, taqqoslash kabi turlari mavjud. Mehnatni normalashni jamlash uslubining yuqorida ko‘rsatilgan barcha turlari uchun umumiy belgi – hamma operatsiyaga yoki jihozning ma’lum qismini tayyorlashga yaxlit holda, ya’ni elementlarga ajratib hamda ish rejimi va usullarini loyihalashtirib o‘tirmasdan (jamlab) vaqt (mahsulot ishlab chiqarish) normasini belgilashdir. Ishni bajarish, xizmat ko‘rsatishni bajarish usulini asosan xodimning uzi tanlaydi. Normalashning jamlash uslubini va u belgilaydigan mehnat normasini turmushda tajriba-statistik uslub deb ham atashadi. Mehnatni normalashning tajriba uslubi bilan mehnatni normalashda butun bir operatsiyaga yoki xizmat turiga ketadigan vaqt sarfini - normasini, mehnatni normalash bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis yoki usta (master) o‘z hayotiy tajribasiga binoan ilgari xuddi mana shunday ishga yoki xizmat turiga sarflangan vaqt miqdori asosida belgilaydi. Bu uslub, avvalo, sub’ektivdir, chunki mazkur operatsiyani yoki xizmat turini bajarishga sarflanadigan vaqt miqdorini bu tartibda belgilash ko‘p hollarda xatolarga olib keladi. Mehnatni noromalashning statistik uslubi shundan iboratki, mazkur operatsiya yoki xizmat turi uchun mehnat normasini mahsulot ishlab chiqarish normasining o‘rtacha haqiqiy darajasi to‘g‘risidagi, o‘tmishdagi xuddi shunday ishga yoki xizmat turiga sarflangan vaqt miqdori to‘g‘risidagi hisobotlardan olingan statistik ma’lumotlar asosida belgilanadi. Mehnatni normalashning bu uslubi o‘tmishda bajarilmagan, tamoman yangi ishlarga, xizmat turlariga norma belgilash imkonini bermaydi, bu uslub asosida belgilangan mehnat normalari o‘tmishda yuz bergan kamchiliklarni (masalan, ish vaqtining zoe ketganligi, jihozlarning, apparaturalarning turli sabablar bilan bekor turib qolganligi va ularning quvvatidan to‘liq foydalanilmaganligi, qoloq mehnat usul va uslublarining qo‘llanilganligi va shu kabilarni) ochib tashlashga va tugatishga yordam bermaydi. Axir, biror operatsiyani yoki xizmat turini bajarishga o‘rtacha vaqt sarfini belgilashda mazkur ishda band bo‘lgan hamma xodimlarning (shu jumladan, texnikaning ish vaqti zahirasidan, ishlash imkoniyatlaridan to‘la foydalanishni bilmaydigan va yangi ish usul va uslublarini to‘la o‘zlashtirib olmagan xodimlarning ham) ish vaqti sarflari hisobga olinadi. Shuning uchun ham mana shunday asosda belgilangan mehnat normalari ish joyining ishlab chiqarish imkoniyatlarini aks ettirmaydi, aksincha ishlab chiqarishni va mehnatni tashkil etishdagi hamma kamchiliklarni bamisoli «qonunlashtiradi», mehnat samaradorligini yanada oshirishga xalaqit beradi. Mehnatni normalashning taqqoslash uslubiga kelsak, bunda mehnat normasini belgilash norma belgilanayotgan operatsiyani xuddi shunga o‘xshagan boshqa operatsiya yoki xizmat turi bilan solishtirish, taqqoslash asosida amalga oshiriladi. Shu uslub bilan belgilangan mehnat normalarining asoslanganligi dastlabki ma’lumotlarning sifatiga, ya’ni jamlash uslubi bilan belgilangan vaqt normasining yoki tegishli mehnat normativlari bo‘yicha analitik uslub, ayniqsa, analitik-tadqiqot turi bilan ishlab chiqilgan vaqt normasining sifatiga bog‘liq. Bir-biriga o‘xshash ishlarga, xizmat turlariga mehnat normativlari bor bo‘lsa, taqqoslash uslubi bir karralik, takrorlanmaydigan ishlarga, xizmat turlariga mehnat normasini belgilash zarur bo‘lgan hollardagina qo‘llaniladi. Bunday hollarda ish vaqti sarflarini batafsil kuzatish natijasida o‘rganish va tahlil qilish iktisodiy nuqtai nazardan maqbul emas. Undan tashqari, mehnat normalarini belgilashning taqqoslash uslubi uncha ko‘p mehnat talab qilmaydigan bir karralik, mayda ishlab chiqarish sharoitidagina, sinov - tajriba o‘tkazilayotganda qo‘llanishi mumkin. Bu uslubi quyidagi shartlar bilan belgilanadi:  yakkalab va mayda seriyali ishlab chiqarishda, xizmatlar ko‘rsatishda texnologik jarayonlar yirik holda ishlab chiqiladi, shuning uchun ham uni elementlarga bo‘lib, bajariladigan ishni, xizmatni keng miqyosda tahlil qilish va normalash uchun yetarli ma’lumotlar bera olmaydi.  hadeb bitta ish yoki xizmat turining uncha - muncha qaytarilishi tufayli unga ketgan vaqtni o‘rganib, tahlil qilib o‘tirish iqtisod jihatidan maqbul emas.  katta ko‘lamdagi tez-tez o‘zgarib turadigan va xilma-xil ishlar nomenklaturasi ish vaqti normasini o‘z vaqti - soatida (ish boshlangunga qadar) texnikaning ish vaqti zahirasidan, ishlash imkoniyatlaridan to‘la foydalanishni bilmaydigan va yangi ish usul va uslublarini to‘la o‘zlashtirib olmagan xodimlarning ham) ish vaqti sarflari hisobga olinadi. Shuning uchun ham mana shunday asosda belgilangan mehnat normalari ish joyining ishlab chiqarish imkoniyatlarini aks ettirmaydi, aksincha ishlab chiqarishni va mehnatni tashkil etishdagi hamma kamchiliklarni bamisoli «qonunlashtiradi», mehnat samaradorligini yanada oshirishga xalaqit beradi. Mehnatni normalashning taqqoslash uslubiga kelsak, bunda mehnat normasini belgilash norma belgilanayotgan operatsiyani xuddi shunga o‘xshagan boshqa operatsiya yoki xizmat turi bilan solishtirish, taqqoslash asosida amalga oshiriladi. Shu uslub bilan belgilangan mehnat normalarining asoslanganligi dastlabki ma’lumotlarning sifatiga, ya’ni jamlash uslubi bilan belgilangan vaqt normasining yoki tegishli mehnat normativlari bo‘yicha analitik uslub, ayniqsa, analitik-tadqiqot turi bilan ishlab chiqilgan vaqt normasining sifatiga bog‘liq. Bir-biriga o‘xshash ishlarga, xizmat turlariga mehnat normativlari bor bo‘lsa, taqqoslash uslubi bir karralik, takrorlanmaydigan ishlarga, xizmat turlariga mehnat normasini belgilash zarur bo‘lgan hollardagina qo‘llaniladi. Bunday hollarda ish vaqti sarflarini batafsil kuzatish natijasida o‘rganish va tahlil qilish iktisodiy nuqtai nazardan maqbul emas. Undan tashqari, mehnat normalarini belgilashning taqqoslash uslubi uncha ko‘p mehnat talab qilmaydigan bir karralik, mayda ishlab chiqarish sharoitidagina, sinov - tajriba o‘tkazilayotganda qo‘llanishi mumkin. Bu uslubi quyidagi shartlar bilan belgilanadi:  yakkalab va mayda seriyali ishlab chiqarishda, xizmatlar ko‘rsatishda texnologik jarayonlar yirik holda ishlab chiqiladi, shuning uchun ham uni elementlarga bo‘lib, bajariladigan ishni, xizmatni keng miqyosda tahlil qilish va normalash uchun yetarli ma’lumotlar bera olmaydi.  hadeb bitta ish yoki xizmat turining uncha - muncha qaytarilishi tufayli unga ketgan vaqtni o‘rganib, tahlil qilib o‘tirish iqtisod jihatidan maqbul emas.  katta ko‘lamdagi tez-tez o‘zgarib turadigan va xilma-xil ishlar nomenklaturasi ish vaqti normasini o‘z vaqti - soatida (ish boshlangunga qadar) belgilashga imkon beruvchi oddiy va osonroq mehnatni normalash uslubini talab qiladi. Taqqoslash uslubi bilan hisoblab chiqilgan mehnat normalarining sifatini oshirish hamda ularni mumkin qadar asoslangan mehnat normalari darajasiga yakinlashtirish uchun ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sharoitida namunaviy (tipovoy) normalar ishlab chiqishda yaratilgan sharoitga o‘xshagan sharoit yaratish maqsadga muvofiqdir. Biroq mehnatni normalashning taqqoslash uslubi ilmiy uslub hisoblanmaydi. Demak, uni davlat va nodavlat korxonalarda keng qo‘llash uchun tavsiya etib bulmaydi. Mehnatni normalashning jamlash uslubi ishlab chiqarishni, mehnat samaradorligini oshirish va mehnatni tashkil qilishni takomillashtirishni ta’minlamaydi, progressiv mehnat normalarini yaratishga imkon bermaydi. Shuning uchun ham u mehnat sarfi normasini belgilashda keng qo‘llanmasligi kerak. Biroq amaliyotda mehnat normalarini belgilashdagi murakkabliklar, ikkinchi tomondan esa, mehnat normasining sifatli (aniq) bo‘lishi zaruriyatlari mehnatni normalashning har xil uslublaridan foydalanishni talab qiladi. Mehnat normalarini belgilashning eng aniq uslubi – bu, analitik-tadqiqot uslubdir. Ammo u sermehnat, juda murakkab jarayondir. Ba’zi iktisodchilarning qayd qilishicha, analitik-hisoblash uslubi bilan mehnat normasini belgilaganda xatoni 5% kamaytirish mumkin (chunki mehnat normasini belgilashda 5% gacha xatoga yo‘l qo‘yiladi), biroq mehnatni normalash ishi analitik-tadqiqot uslubiga qaraganda uch baravar oson. Taqqoslash uslubi bilan belgilangan mehnat normalarining aniqligi juda past, bu yerda xato 8 foizga yetishi mumkin. Ammo bunda mehnatni normalash ishi analitik - tadqiqot uslubidagiga qaraganda 7-8 baravar oson. Nihoyat, sinov-tajriba uslubi bilan mehnat normasi belgilanganda 20-25% xatolikka yo‘l quyish mumkin, ammo bunda mehnat normasini belgilash ishi analitik-tadqiqot uslubidagiga qaraganda 20-30 marta oson. Hisoblangan mehnat normalarining qanchalik aniqligini va qanchalik mashaqqatliligini solishtirib kurib, mavjud sharoitga qarab bu uslublarning qaysi biridan foydalanish maqbulligini tanlab olish mumkin. Ba’zan, hatto, sinov-tajriba belgilashga imkon beruvchi oddiy va osonroq mehnatni normalash uslubini talab qiladi. Taqqoslash uslubi bilan hisoblab chiqilgan mehnat normalarining sifatini oshirish hamda ularni mumkin qadar asoslangan mehnat normalari darajasiga yakinlashtirish uchun ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sharoitida namunaviy (tipovoy) normalar ishlab chiqishda yaratilgan sharoitga o‘xshagan sharoit yaratish maqsadga muvofiqdir. Biroq mehnatni normalashning taqqoslash uslubi ilmiy uslub hisoblanmaydi. Demak, uni davlat va nodavlat korxonalarda keng qo‘llash uchun tavsiya etib bulmaydi. Mehnatni normalashning jamlash uslubi ishlab chiqarishni, mehnat samaradorligini oshirish va mehnatni tashkil qilishni takomillashtirishni ta’minlamaydi, progressiv mehnat normalarini yaratishga imkon bermaydi. Shuning uchun ham u mehnat sarfi normasini belgilashda keng qo‘llanmasligi kerak. Biroq amaliyotda mehnat normalarini belgilashdagi murakkabliklar, ikkinchi tomondan esa, mehnat normasining sifatli (aniq) bo‘lishi zaruriyatlari mehnatni normalashning har xil uslublaridan foydalanishni talab qiladi. Mehnat normalarini belgilashning eng aniq uslubi – bu, analitik-tadqiqot uslubdir. Ammo u sermehnat, juda murakkab jarayondir. Ba’zi iktisodchilarning qayd qilishicha, analitik-hisoblash uslubi bilan mehnat normasini belgilaganda xatoni 5% kamaytirish mumkin (chunki mehnat normasini belgilashda 5% gacha xatoga yo‘l qo‘yiladi), biroq mehnatni normalash ishi analitik-tadqiqot uslubiga qaraganda uch baravar oson. Taqqoslash uslubi bilan belgilangan mehnat normalarining aniqligi juda past, bu yerda xato 8 foizga yetishi mumkin. Ammo bunda mehnatni normalash ishi analitik - tadqiqot uslubidagiga qaraganda 7-8 baravar oson. Nihoyat, sinov-tajriba uslubi bilan mehnat normasi belgilanganda 20-25% xatolikka yo‘l quyish mumkin, ammo bunda mehnat normasini belgilash ishi analitik-tadqiqot uslubidagiga qaraganda 20-30 marta oson. Hisoblangan mehnat normalarining qanchalik aniqligini va qanchalik mashaqqatliligini solishtirib kurib, mavjud sharoitga qarab bu uslublarning qaysi biridan foydalanish maqbulligini tanlab olish mumkin. Ba’zan, hatto, sinov-tajriba uslubini qo‘llanishga to‘g‘ri keladi. Ammo tajribada bu uslubdan kamdan-kam hollarda foydalaniladi. 16.5. Asosiy (texnologik) vaqtni normalash Asosiy (texnologik) vaqt normalashtiriladigan ish yoki xizmatning asosiy mazmunini bajarish bilan bog‘liq. Shuning uchun ham u asoslangan vaqt normasining eng muhim va tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu normani belgilashda asosiy vaqtning zarur miqdorini to‘g‘ri aniqlashdan tashqari, uning salmog‘ini oshirish yo‘llarini qidirib topish va ularni hayotga tatbiq etish ham muhim ahamiyatga ega. Bunga ish vaqtning har xil sabablar bilan zoe ketishini bartaraf qilish, shuningdek, vaqt normasini to‘g‘ri normalash asosida, vaqt normasining qolgan tarkibiy qismlari miqdorini qisqartirish yo‘li bilan erishish mumkin. Metallga ishlov beruvchi va yog‘ochga ishlov beruvchi jihozlarning asosiy mashina vaqti quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqiladiki, bu formula ishlov berish vaqtining davom etishi ish hajmiga bog‘liqligini (mahsulot birligida va ishlov berish tartibida) ifoda etadi. Bu bog‘liqlik ish hajmiga nisbatan to‘g‘ri, bevosita bo‘lsa, kesish tartibiga (rejimga) nisbatan esa teskari bo‘ladi. Jihozlar yordamida bajariladigan ishlar mashina (asosiy) vaqti miqdorini aniqlash uchun qo‘llaniladigan formulaning umumiy ko‘rinishi quyidagicha: S i n L ТАС    , Bu yerda: TAS - yog‘ochni (detalni) yo‘nishga sarflangan asosiy (mashina) vaqt, min; L - yog‘ochga beriladigan ishlovning hisoblangan uzunligi, ya’ni kesuvchi asbob qirrasining ishlov berilayotgan yuzaga nisbatan vaqt birligida siljish yo‘li, mm; n - ishlov beriladigan yog‘ochning bir minut davomida aylanish soni; s - bir oborotda keskichning (yog‘och kesuvchi bir tig‘li asbobning) siljish kattaligi, mm; uslubini qo‘llanishga to‘g‘ri keladi. Ammo tajribada bu uslubdan kamdan-kam hollarda foydalaniladi. 16.5. Asosiy (texnologik) vaqtni normalash Asosiy (texnologik) vaqt normalashtiriladigan ish yoki xizmatning asosiy mazmunini bajarish bilan bog‘liq. Shuning uchun ham u asoslangan vaqt normasining eng muhim va tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu normani belgilashda asosiy vaqtning zarur miqdorini to‘g‘ri aniqlashdan tashqari, uning salmog‘ini oshirish yo‘llarini qidirib topish va ularni hayotga tatbiq etish ham muhim ahamiyatga ega. Bunga ish vaqtning har xil sabablar bilan zoe ketishini bartaraf qilish, shuningdek, vaqt normasini to‘g‘ri normalash asosida, vaqt normasining qolgan tarkibiy qismlari miqdorini qisqartirish yo‘li bilan erishish mumkin. Metallga ishlov beruvchi va yog‘ochga ishlov beruvchi jihozlarning asosiy mashina vaqti quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqiladiki, bu formula ishlov berish vaqtining davom etishi ish hajmiga bog‘liqligini (mahsulot birligida va ishlov berish tartibida) ifoda etadi. Bu bog‘liqlik ish hajmiga nisbatan to‘g‘ri, bevosita bo‘lsa, kesish tartibiga (rejimga) nisbatan esa teskari bo‘ladi. Jihozlar yordamida bajariladigan ishlar mashina (asosiy) vaqti miqdorini aniqlash uchun qo‘llaniladigan formulaning umumiy ko‘rinishi quyidagicha: S i n L ТАС    , Bu yerda: TAS - yog‘ochni (detalni) yo‘nishga sarflangan asosiy (mashina) vaqt, min; L - yog‘ochga beriladigan ishlovning hisoblangan uzunligi, ya’ni kesuvchi asbob qirrasining ishlov berilayotgan yuzaga nisbatan vaqt birligida siljish yo‘li, mm; n - ishlov beriladigan yog‘ochning bir minut davomida aylanish soni; s - bir oborotda keskichning (yog‘och kesuvchi bir tig‘li asbobning) siljish kattaligi, mm; i - o‘tishlar (proxodlar) soni. Ishlov berilayotgan yuzaning hisobiy uzunligi (L) o‘z navbatida, quyidagi miqdorlar (kattaliklar)dan iborat: L q L1 QL2 QL3...QLn; Bu yerda:L1 - chizmaga binoan ishlov uzunligi, mm; L2 - kesuvchi olmosning botishi va kesish uzunligini hisobga oluvchi qo‘shimcha uzunlik, mm; L3 - sinashta qirindi olish uchun qo‘shimcha uzunlik, mm. Ishlov beriladigan yog‘ochning (detalning) bir minutda aylanish (oborot) soni (n), kesish tezligiga quyidagiga bog‘liq: D 1000 V N     Bu yerda: V - kesish tezligi, m/min; 1000 - metrni milimetrlarga aylantirish sonini ko‘paytiruvchi:  - aylanma uzunligining diametrga nisbati 3,14; D - ishlov beriladigan yog‘ochning diametri, mm. i - proxodlar soni quyimining ishlovga (kesish chuqurligiga) nisbati bilan aniqlanadi: t i  h O‘z navbatida, kesish chuqurligi (t) ishlovning xususiyatiga bog‘liq holda belgilanadi. Xomaki ishlov berishda – yo‘nishda, agar jihozning quvvati imkon bersa, pripuskning hammasini bir proxodda bajarish maqsadga muvofiqdir. Muayyan ishlab chiqarish sharoitida konkret turdagi ishga vaqt normasi qanday belgilanishini qarab chiqamiz. i - o‘tishlar (proxodlar) soni. Ishlov berilayotgan yuzaning hisobiy uzunligi (L) o‘z navbatida, quyidagi miqdorlar (kattaliklar)dan iborat: L q L1 QL2 QL3...QLn; Bu yerda:L1 - chizmaga binoan ishlov uzunligi, mm; L2 - kesuvchi olmosning botishi va kesish uzunligini hisobga oluvchi qo‘shimcha uzunlik, mm; L3 - sinashta qirindi olish uchun qo‘shimcha uzunlik, mm. Ishlov beriladigan yog‘ochning (detalning) bir minutda aylanish (oborot) soni (n), kesish tezligiga quyidagiga bog‘liq: D 1000 V N     Bu yerda: V - kesish tezligi, m/min; 1000 - metrni milimetrlarga aylantirish sonini ko‘paytiruvchi:  - aylanma uzunligining diametrga nisbati 3,14; D - ishlov beriladigan yog‘ochning diametri, mm. i - proxodlar soni quyimining ishlovga (kesish chuqurligiga) nisbati bilan aniqlanadi: t i  h O‘z navbatida, kesish chuqurligi (t) ishlovning xususiyatiga bog‘liq holda belgilanadi. Xomaki ishlov berishda – yo‘nishda, agar jihozning quvvati imkon bersa, pripuskning hammasini bir proxodda bajarish maqsadga muvofiqdir. Muayyan ishlab chiqarish sharoitida konkret turdagi ishga vaqt normasi qanday belgilanishini qarab chiqamiz. Tokarga vtulkaga mexanik ishlov berish topshirildi. Vtulkaga ishlov berilganga qadar uning diametri 140 mm, uzunligi 650 mm. edi. Xodim vtulkani chuqur yo‘nib, diametrini 134 mm. ga, toza qilib ishlovni 132 mm. gacha yetkazishi kerak. Sharoitlardan kelib chiqib, mazkur operatsiyani eng unumli bajarish uchun unga ishlov berishning quyidagi tartibi o‘rnatiladi: vtulkani dag‘al yo‘nish uchun kesish chuqurligi 3 mm, kesish tezligi 50 m/min., vtulkaning bir oborot davomida keskichni uzatish 1,8 mm. qilib belgilangan. Vtulkani sof, toza qilib yo‘nish uchun kesish chuqurligi 1 mm, kesish tezligi 150 m/mm., vtulkaning bir oboroti davomida keskichni uzatish 1 mm belgilangan. Mehnatni tashkil etish va normalash bo‘yicha mutaxassis asosiy mashina vaqtiga norma belgilashda, avvalo, vtulkani dag‘al yo‘nish uchun jihoz shpindeli oboroti (aylanishi) hisobli sonini aniqlaydi. Bu hisobni quyidagicha ifodalash mumkin: 114 14 140 ,3 1000 50 D 1000 V N         Bu hisoblashda: 1000 - metrni millimetrlarga aylantirish sonini ko‘paytiruvchi; 50 - kesish tezligi; 3,14 - aylana uzunligining o‘z diametriga nisbati; 140 - vtulkaning diametri (mm hisobida). Shpindel aylanishining hisobiy soni (114) aniqlanganidan keyin normalashtiruvchi jihozda shpindelning bunchalik tezlikda aylana olmasligini ko‘radi. Shundan keyin u hisoblashni davom ettirish uchun jihozning pasportiga yaqinroq aylanish sonini, ya’ni minutiga 120 oborotni oladi. So‘ngra uzunligi 650 mm. vtulkani olib, unga keskichning (rezesning) kesib kirish va chiqib turishi uchun yana 5 mm. qo‘shadi. So‘ngra mehnatni tashkil etish va ish haqi bo‘limi xodimi bir tomondan ishlash uchun quyish (pripusk) kattaligini aniqlaydi, quyishning kattaligi xomaki ishlanguncha va xomaki ishlangandan keyingi diametrlar aylanmasining yarmiga teng bo‘ladi: Tokarga vtulkaga mexanik ishlov berish topshirildi. Vtulkaga ishlov berilganga qadar uning diametri 140 mm, uzunligi 650 mm. edi. Xodim vtulkani chuqur yo‘nib, diametrini 134 mm. ga, toza qilib ishlovni 132 mm. gacha yetkazishi kerak. Sharoitlardan kelib chiqib, mazkur operatsiyani eng unumli bajarish uchun unga ishlov berishning quyidagi tartibi o‘rnatiladi: vtulkani dag‘al yo‘nish uchun kesish chuqurligi 3 mm, kesish tezligi 50 m/min., vtulkaning bir oborot davomida keskichni uzatish 1,8 mm. qilib belgilangan. Vtulkani sof, toza qilib yo‘nish uchun kesish chuqurligi 1 mm, kesish tezligi 150 m/mm., vtulkaning bir oboroti davomida keskichni uzatish 1 mm belgilangan. Mehnatni tashkil etish va normalash bo‘yicha mutaxassis asosiy mashina vaqtiga norma belgilashda, avvalo, vtulkani dag‘al yo‘nish uchun jihoz shpindeli oboroti (aylanishi) hisobli sonini aniqlaydi. Bu hisobni quyidagicha ifodalash mumkin: 114 14 140 ,3 1000 50 D 1000 V N         Bu hisoblashda: 1000 - metrni millimetrlarga aylantirish sonini ko‘paytiruvchi; 50 - kesish tezligi; 3,14 - aylana uzunligining o‘z diametriga nisbati; 140 - vtulkaning diametri (mm hisobida). Shpindel aylanishining hisobiy soni (114) aniqlanganidan keyin normalashtiruvchi jihozda shpindelning bunchalik tezlikda aylana olmasligini ko‘radi. Shundan keyin u hisoblashni davom ettirish uchun jihozning pasportiga yaqinroq aylanish sonini, ya’ni minutiga 120 oborotni oladi. So‘ngra uzunligi 650 mm. vtulkani olib, unga keskichning (rezesning) kesib kirish va chiqib turishi uchun yana 5 mm. qo‘shadi. So‘ngra mehnatni tashkil etish va ish haqi bo‘limi xodimi bir tomondan ishlash uchun quyish (pripusk) kattaligini aniqlaydi, quyishning kattaligi xomaki ishlanguncha va xomaki ishlangandan keyingi diametrlar aylanmasining yarmiga teng bo‘ladi: .3 2 140 134   Demak, olmosning kesish chuqurligi 3 mm. bo‘lgani uchun ishlanadigan butun quyimni bir proxod davomida yo‘nib olish mumkin. Bu shartlarni bilgandan keyin vtulkani dag‘al yo‘nishga ketadigan asosiy mashina vaqti normasini quyidagicha hisoblab chiqish mumkin: .3 03 1 8.1 120 655 i S n L ТАС        Bu yerda: 655 – ishlov berilishi zarur bo‘lgan vtulkaning uzunligi (mm. hisobida); 1 - o‘tish soni; 120 – pasport bo‘yicha bir minutda jihoz shpindelning bir oborot davomida rezesni uzatish (mm hisobida); 1,8 - kesish asbobi (rezesning) bir oborotdagi ishlar miqdori. Shunday qilib, vtulkani dag‘al yo‘nishga ketadigan asosiy mashina vaqti - 3, 03 minut bo‘ladi. Mehnatni tashkil etish va normalash bilan shug‘ullanuvchi maxsus xodim vtulkani toza, nafis charxlashga ketadigan asosiy mashina vaqti miqdorini ham shu xilda hisoblab chiqadi, ya’ni: 356 14 134 ,3 1000 150 D V 1000 N        marta aylanadi (minutiga) Demak, u avval jihoz shpindelining raschyotli oboroti sonini aniqlaydi (356 ob/min), pasport bo‘yicha eng yaqini 380 ob/min. Vtulkaning raschyotli uzunligi 652 mm (shu jumladan, 2 mm. kesuvchi olmosning-rezesning botishi va kesish uzunligini hisobga oluvchi qo‘shimcha uzunlik). Bunday holda vtulkani toza yo‘nishga ketgan mashina vaqtining normasi 1,72 minut, ya’ni: .3 2 140 134   Demak, olmosning kesish chuqurligi 3 mm. bo‘lgani uchun ishlanadigan butun quyimni bir proxod davomida yo‘nib olish mumkin. Bu shartlarni bilgandan keyin vtulkani dag‘al yo‘nishga ketadigan asosiy mashina vaqti normasini quyidagicha hisoblab chiqish mumkin: .3 03 1 8.1 120 655 i S n L ТАС        Bu yerda: 655 – ishlov berilishi zarur bo‘lgan vtulkaning uzunligi (mm. hisobida); 1 - o‘tish soni; 120 – pasport bo‘yicha bir minutda jihoz shpindelning bir oborot davomida rezesni uzatish (mm hisobida); 1,8 - kesish asbobi (rezesning) bir oborotdagi ishlar miqdori. Shunday qilib, vtulkani dag‘al yo‘nishga ketadigan asosiy mashina vaqti - 3, 03 minut bo‘ladi. Mehnatni tashkil etish va normalash bilan shug‘ullanuvchi maxsus xodim vtulkani toza, nafis charxlashga ketadigan asosiy mashina vaqti miqdorini ham shu xilda hisoblab chiqadi, ya’ni: 356 14 134 ,3 1000 150 D V 1000 N        marta aylanadi (minutiga) Demak, u avval jihoz shpindelining raschyotli oboroti sonini aniqlaydi (356 ob/min), pasport bo‘yicha eng yaqini 380 ob/min. Vtulkaning raschyotli uzunligi 652 mm (shu jumladan, 2 mm. kesuvchi olmosning-rezesning botishi va kesish uzunligini hisobga oluvchi qo‘shimcha uzunlik). Bunday holda vtulkani toza yo‘nishga ketgan mashina vaqtining normasi 1,72 minut, ya’ni: ,1 72 1 380 652 1 i S n L ТАС        Qilingan hamma hisob-kitoblar natijasida operatsiyaga sarflangan asosiy vaqt (3.03Q1,72) 4,75 minutni tashkil etdi. Korxonada amal qilib turgan mehnat normativlariga binoan mazkur operatsiyaga yordamchi vaqt normasi 1,35 minut belgilangan edi. Bir dona mahsulotga ishlov berish uchun zarur bo‘lgan vaqtni bundan keyin hisoblash uchun amaldagi mehnat normativlaridan foydalanish kerak. Normal ish sharoitlariga tatbiqan ish joyiga tashkiliy xizmat ko‘rsatishga operativ vaqtning 2,5, texnikaviy xizmat ko‘rsatishga asosiy vaqtning 3, dam olishga va shaxsiy ehtiyojlarni kondirishga operativ vaqtning 2 foizi hisobida vaqt sarflanadi. Shunday qilib, vtulkani mexanik yo‘nishga sarflangan dona vaqt quyidagicha bo‘ladi: operatsiyani bajarishga sarflangan asosiy vaqt – 4,75 min; yordamchi ishlarga sarflangan vaqt – 1,35 min; ish joyiga tashkiliy xizmat ko‘rsatishga sarflangan vaqt – 0,15 min; texnikaviy xizmat ko‘rsatishga sarflangan vaqt – 0,14 min; dam olish va shaxsiy ehtiyojga ketgan vaqt – 0,12 min. Jami: 6,51 min. O‘tkazilgan hisoblar asosida shuni aytish mumkinki, mazkur ishga sarflangan vaqt miqdori uning butun elementlarga sarflangan vaqt miqdori yig‘indisiga teng. Bir dona mahsulotga ishlov berish uchun ketgan vaqt normasini hisoblab chiqishning yuqorida keltirilgan uslubi analitik - hisoblash uslubi deb ataladi. Bu yakkalab va mayda seriyali ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Demak, yuqorida keltirilgan formuladan ko‘rinishicha, asosiy (mashina) vaqtni kasr surati miqdorini kamaytirish, ya’ni bajariladigan ishning hajmini kamaytirish yoki kasr maxrajini oshirish hisobidan kamaytirish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, jarayonning intensivligini oshirish (jihozning ishlash tartibini oshirish) yo‘li bilan asosiy (mashina) vaqtni tejash mumkin. O‘z navbatida, ish hajmi tejamkor konstruksiyalarni joriy qilish, ishlanayotgan uzunlikning yoki bo‘lmasa yuzaning ,1 72 1 380 652 1 i S n L ТАС        Qilingan hamma hisob-kitoblar natijasida operatsiyaga sarflangan asosiy vaqt (3.03Q1,72) 4,75 minutni tashkil etdi. Korxonada amal qilib turgan mehnat normativlariga binoan mazkur operatsiyaga yordamchi vaqt normasi 1,35 minut belgilangan edi. Bir dona mahsulotga ishlov berish uchun zarur bo‘lgan vaqtni bundan keyin hisoblash uchun amaldagi mehnat normativlaridan foydalanish kerak. Normal ish sharoitlariga tatbiqan ish joyiga tashkiliy xizmat ko‘rsatishga operativ vaqtning 2,5, texnikaviy xizmat ko‘rsatishga asosiy vaqtning 3, dam olishga va shaxsiy ehtiyojlarni kondirishga operativ vaqtning 2 foizi hisobida vaqt sarflanadi. Shunday qilib, vtulkani mexanik yo‘nishga sarflangan dona vaqt quyidagicha bo‘ladi: operatsiyani bajarishga sarflangan asosiy vaqt – 4,75 min; yordamchi ishlarga sarflangan vaqt – 1,35 min; ish joyiga tashkiliy xizmat ko‘rsatishga sarflangan vaqt – 0,15 min; texnikaviy xizmat ko‘rsatishga sarflangan vaqt – 0,14 min; dam olish va shaxsiy ehtiyojga ketgan vaqt – 0,12 min. Jami: 6,51 min. O‘tkazilgan hisoblar asosida shuni aytish mumkinki, mazkur ishga sarflangan vaqt miqdori uning butun elementlarga sarflangan vaqt miqdori yig‘indisiga teng. Bir dona mahsulotga ishlov berish uchun ketgan vaqt normasini hisoblab chiqishning yuqorida keltirilgan uslubi analitik - hisoblash uslubi deb ataladi. Bu yakkalab va mayda seriyali ishlab chiqarishda qo‘llaniladi. Demak, yuqorida keltirilgan formuladan ko‘rinishicha, asosiy (mashina) vaqtni kasr surati miqdorini kamaytirish, ya’ni bajariladigan ishning hajmini kamaytirish yoki kasr maxrajini oshirish hisobidan kamaytirish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, jarayonning intensivligini oshirish (jihozning ishlash tartibini oshirish) yo‘li bilan asosiy (mashina) vaqtni tejash mumkin. O‘z navbatida, ish hajmi tejamkor konstruksiyalarni joriy qilish, ishlanayotgan uzunlikning yoki bo‘lmasa yuzaning kamaytirilishi hisobidan qisqartirilishi mumkin. Ammo mashina vaqti sarfini kamaytirishning asosiy yo‘li – jihozlarning ishlashini oshirish orqali ishlab chiqarish jarayonini intensivlashtirishdir. Shuni ham aytish kerakki, texnologik jarayonni haddan tashqari intensivlashtirish hamma vaqt ham samarali bo‘lib chiqavermaydi. Ko‘p hollarda asbobni almashtirib turishga, jihozni qisman sozlashga, ish vaqtini ko‘p sarf qilishga to‘g‘ri keladi, brak va ishlab chiqarishning ko‘payib ketishi tufayli xarajatlar ham oshadi. Bundan tashqari, bu asboblarni, asosiy va yordamchi materiallarni ko‘proq ishlatishga, tez ishdan chiqqan asboblarni tez-tez almashtirib turishga va ta’mirlashga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun u yoki bu jarayonning tejamkorligini aniqlashda butun jonli mehnat (ishlab chiqarish, yordamchi, ish joyiga xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar mehnati, jihozlarda, asbob-uskunalarda, energiyada va h.k.larda mujassamlangan o‘tmishdagi jonli mehnat) sarfi hisobga olinishi kerak. Mehnatni normalashda asosiy mashina vaqtidan tashqari mashina - aralash - qo‘l mehnatiga sarflanadigan asosiy vaqt ham mavjud. Bunda jihozlarning texnikaviy imkoniyatlari bilan bir qatorda mazkur operatsiyani bajarishda xodimning ishtirok etish darajasi to‘g‘ri e’tiborga olinishi kerak. Bu xodimning malakasiga va ishlab chiqarish ko‘nikmalariga bog‘liq. Asosiy mashina aralash-qo‘l bilan bajariladigan operatsiyaga yoki xizmat turiga sarflanadigan ish vaqti sarfi normasi xronometraj yordamida belgilanadi. Mashina aralash-qo‘l mehnati sarflanadigan ishlab chiqarish jarayonlarida mehnat predmetiga mashina yoki mexanizm bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ijro etuvchi mexanizmlarni boshqarish, ularni va mehnat predmetlarini joyidan jildirib turish, u yerdan-bu yerga olib qo‘yish kabi ishlarni qo‘l bilan bajaradi. Mashina aralash-qo‘l ishlariga ketadigan umumiy vaqt sarfida operativ vaqtning salmog‘i katta. Bu jarayonda asosiy va yordamchi ish, harakatlar chegarasini belgilash kiyin. Shuning uchun operativ vaqtga norma belgilashda ish kuni asosiy vaqt va yordamchi vaqtlarga ajratilmaydi, balki asosiy vaqt yordamchi vaqt bilan birga qo‘shib normalashtiriladi. 16.6. Yordamchi vaqtni normalash kamaytirilishi hisobidan qisqartirilishi mumkin. Ammo mashina vaqti sarfini kamaytirishning asosiy yo‘li – jihozlarning ishlashini oshirish orqali ishlab chiqarish jarayonini intensivlashtirishdir. Shuni ham aytish kerakki, texnologik jarayonni haddan tashqari intensivlashtirish hamma vaqt ham samarali bo‘lib chiqavermaydi. Ko‘p hollarda asbobni almashtirib turishga, jihozni qisman sozlashga, ish vaqtini ko‘p sarf qilishga to‘g‘ri keladi, brak va ishlab chiqarishning ko‘payib ketishi tufayli xarajatlar ham oshadi. Bundan tashqari, bu asboblarni, asosiy va yordamchi materiallarni ko‘proq ishlatishga, tez ishdan chiqqan asboblarni tez-tez almashtirib turishga va ta’mirlashga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun u yoki bu jarayonning tejamkorligini aniqlashda butun jonli mehnat (ishlab chiqarish, yordamchi, ish joyiga xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar mehnati, jihozlarda, asbob-uskunalarda, energiyada va h.k.larda mujassamlangan o‘tmishdagi jonli mehnat) sarfi hisobga olinishi kerak. Mehnatni normalashda asosiy mashina vaqtidan tashqari mashina - aralash - qo‘l mehnatiga sarflanadigan asosiy vaqt ham mavjud. Bunda jihozlarning texnikaviy imkoniyatlari bilan bir qatorda mazkur operatsiyani bajarishda xodimning ishtirok etish darajasi to‘g‘ri e’tiborga olinishi kerak. Bu xodimning malakasiga va ishlab chiqarish ko‘nikmalariga bog‘liq. Asosiy mashina aralash-qo‘l bilan bajariladigan operatsiyaga yoki xizmat turiga sarflanadigan ish vaqti sarfi normasi xronometraj yordamida belgilanadi. Mashina aralash-qo‘l mehnati sarflanadigan ishlab chiqarish jarayonlarida mehnat predmetiga mashina yoki mexanizm bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ijro etuvchi mexanizmlarni boshqarish, ularni va mehnat predmetlarini joyidan jildirib turish, u yerdan-bu yerga olib qo‘yish kabi ishlarni qo‘l bilan bajaradi. Mashina aralash-qo‘l ishlariga ketadigan umumiy vaqt sarfida operativ vaqtning salmog‘i katta. Bu jarayonda asosiy va yordamchi ish, harakatlar chegarasini belgilash kiyin. Shuning uchun operativ vaqtga norma belgilashda ish kuni asosiy vaqt va yordamchi vaqtlarga ajratilmaydi, balki asosiy vaqt yordamchi vaqt bilan birga qo‘shib normalashtiriladi. 16.6. Yordamchi vaqtni normalash Ma’lumki, yordamchi ishlarni bajarish uchun ketgan vaqt sarflariga jihozga zagatovkani o‘rnatish va ishlov berib bo‘lingandan keyin uni jihozdan olib qo‘yish, asboblarni almashtirish, ishlov berilayotgan zagatovkani o‘lchash, jihozni boshqarish kabi ishlar kiradi. Shuning uchun yordamchi operativ vaqtni normalashda, avvalo, shu narsadan kelib chiqish kerakki, yordamchi vaqt sarflari mehnat predmetiga o‘zgartirish kiritmaydi, balki asosiy ishni bajarish uchun zarur sharoitlarni yaratib beradi. Vaqti-vaqti bilan ishlaydigan mashina va apparatlarda yordamchi vaqt ularning ish bilan to‘liq bandligiga yoki ishi kamayganligiga bog‘liq. Shuning uchun yordamchi vaqtning ko‘p-ozligi ish kuni davomida jihozlardan foydalanish darajasiga bog‘liq. Jihozlar to‘xtovsiz takomillashib borayotganligi, operatsiyaning ayrim elementlari mexanizatsiyalashtirilganligi va butun bir potok liniyalari barpo kilinayotganli tufayli yordamchi vaqt salmog‘i tobora qisqarib bormoqda. Shunga qaramay, mashinasozlikda, metallga ishlov berish yoki yog‘ochsozlik sanoatida hamda respublikaning boshqa sanoat korxonalarida yordamchi vaqtning salmog‘i hanuzgacha 25-30 foizdan oshadi. Mashina va apparatlarning asosiy va yordamchi ish vaqti sarfi alohida- alohida normalashtiriladi, chunki yordamchi vaqt sarfi asosiy vaqt sarfidan: ish joyida mehnatning tashkil qilinishi bilan, ishlatiladigan asbob-uskunalar, moslamalar, shuningdek, xodimning mahorati bo‘yicha farq qiladi. Yordamchi ish ko‘pincha qo‘l bilan bajariladi. Bu kategoriyada mashina ish vaqtini alohida normalash mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish normasini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Avtomatlashtirilgan operatsiyalarda yordamchi vaqt sarfi bevosita ish joyida xronometraj o‘tkazish, shuningdek, operatsiya elementlarining davom etishini yordamchi vaqt normativlari jadvallari bo‘yicha hisoblash hamda operatsiyani bajarish mazmunini va izchilligini hisoblab chiqish va mehnat normativlari bo‘yicha ularning qancha davom etishini aniqlash yo‘li bilan ham belgilanadi. Yuqorida ko‘rsatilganlardan birinchi uslub yordamchi vaqt normativlari bo‘lmaganda, ikkinchi uslub mehnat normativlari bo‘yicha texnik hisoblash uslubi bilan mahsulot ishlab chiqarish normasini belgilashda, nihoyat, uchinchi uslub – bir Ma’lumki, yordamchi ishlarni bajarish uchun ketgan vaqt sarflariga jihozga zagatovkani o‘rnatish va ishlov berib bo‘lingandan keyin uni jihozdan olib qo‘yish, asboblarni almashtirish, ishlov berilayotgan zagatovkani o‘lchash, jihozni boshqarish kabi ishlar kiradi. Shuning uchun yordamchi operativ vaqtni normalashda, avvalo, shu narsadan kelib chiqish kerakki, yordamchi vaqt sarflari mehnat predmetiga o‘zgartirish kiritmaydi, balki asosiy ishni bajarish uchun zarur sharoitlarni yaratib beradi. Vaqti-vaqti bilan ishlaydigan mashina va apparatlarda yordamchi vaqt ularning ish bilan to‘liq bandligiga yoki ishi kamayganligiga bog‘liq. Shuning uchun yordamchi vaqtning ko‘p-ozligi ish kuni davomida jihozlardan foydalanish darajasiga bog‘liq. Jihozlar to‘xtovsiz takomillashib borayotganligi, operatsiyaning ayrim elementlari mexanizatsiyalashtirilganligi va butun bir potok liniyalari barpo kilinayotganli tufayli yordamchi vaqt salmog‘i tobora qisqarib bormoqda. Shunga qaramay, mashinasozlikda, metallga ishlov berish yoki yog‘ochsozlik sanoatida hamda respublikaning boshqa sanoat korxonalarida yordamchi vaqtning salmog‘i hanuzgacha 25-30 foizdan oshadi. Mashina va apparatlarning asosiy va yordamchi ish vaqti sarfi alohida- alohida normalashtiriladi, chunki yordamchi vaqt sarfi asosiy vaqt sarfidan: ish joyida mehnatning tashkil qilinishi bilan, ishlatiladigan asbob-uskunalar, moslamalar, shuningdek, xodimning mahorati bo‘yicha farq qiladi. Yordamchi ish ko‘pincha qo‘l bilan bajariladi. Bu kategoriyada mashina ish vaqtini alohida normalash mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish normasini belgilashda muhim ahamiyatga ega. Avtomatlashtirilgan operatsiyalarda yordamchi vaqt sarfi bevosita ish joyida xronometraj o‘tkazish, shuningdek, operatsiya elementlarining davom etishini yordamchi vaqt normativlari jadvallari bo‘yicha hisoblash hamda operatsiyani bajarish mazmunini va izchilligini hisoblab chiqish va mehnat normativlari bo‘yicha ularning qancha davom etishini aniqlash yo‘li bilan ham belgilanadi. Yuqorida ko‘rsatilganlardan birinchi uslub yordamchi vaqt normativlari bo‘lmaganda, ikkinchi uslub mehnat normativlari bo‘yicha texnik hisoblash uslubi bilan mahsulot ishlab chiqarish normasini belgilashda, nihoyat, uchinchi uslub – bir tipli ko‘plab (asosan avtomatlashtirilgan hamda operatsiya va usullar miqdori cheklangan) ishlab chiqarishda yoki xizmat ko‘rsatishda qo‘llaniladi. Yordamchi vaqtni normalash uning elementlarini aniqlashdan boshlanadi. Bunda iloji boricha ishchini har xil yordamchi ishlardan ozod qilish kerak bo‘ladi. Mashina (apparatura) operatsiyalaridagi yordamchi ish vaqtining qo‘l bilan bajariladigan qismi qancha davom etishini aniqlash uchun, uning ayrim elementlarini mumkin qadar mashina (avtomat) bilan bajarilishi imkoniyatlarini hisobga olish kerak. Undan tashqari kuzatishdan olingan ma’lumotlar tahlil qilinib, xodimning samarasiz, ortiqcha usul va harakatlari bartaraf qilinadi va shu asosda yordamchi ishning kerakli tarkibi va izchilligi loyihalashtiriladi. Ishlab chiqarish ilg‘orlari va yangilik yaratuvchilarining ish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, operatsiya mazmunini, shuningdek, ishdagi har bir elementni ijro etish texnikasini puxta egallash natijasida yuqori ko‘rsatgichlarga erishiladi. Shu munosabat bilan har bir operatsiyani loyihalashda samaradorligini oshirishning bu xildagi imkoniyatlariga jiddiy e’tibor berish kerak. Bu yerda shu narsani aytib o‘tmoq kerakki, operatsiyani elementlarga bo‘lish va yordamchi vaqtni detallashtirish darajasi, shuningdek, belgilanadigan vaqt (mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish) normasining aniqlik darajasi ko‘pgina omillar, birinchi navbatda, ishlab chiqarish miqiyosiga, mazkur operatsiyaning takrorlanishiga, yordamchi vaqtning salmog‘iga va ijrochining ish bilan bandligiga bog‘liq. Masalan, hisoblashda nihoyatda aniqlik talab qilinadigan yirik seriyali va ko‘plab ishlab chiqaruvchi siklli jarayonlarda operatsiyalarni elementlarga bo‘lish va yordamchi vaqtni normalash ayrim harakat elementlari bo‘yicha olib boriladi. Yakka va mayda seriyali ishlab chiqarishda yordamchi vaqt ayrim yuzalarga va detallarga perexod hamda operatsiyalar bo‘yicha ishlov berishning tipovoy texnologiyasiga tatbiqan qo‘llanadi. tipli ko‘plab (asosan avtomatlashtirilgan hamda operatsiya va usullar miqdori cheklangan) ishlab chiqarishda yoki xizmat ko‘rsatishda qo‘llaniladi. Yordamchi vaqtni normalash uning elementlarini aniqlashdan boshlanadi. Bunda iloji boricha ishchini har xil yordamchi ishlardan ozod qilish kerak bo‘ladi. Mashina (apparatura) operatsiyalaridagi yordamchi ish vaqtining qo‘l bilan bajariladigan qismi qancha davom etishini aniqlash uchun, uning ayrim elementlarini mumkin qadar mashina (avtomat) bilan bajarilishi imkoniyatlarini hisobga olish kerak. Undan tashqari kuzatishdan olingan ma’lumotlar tahlil qilinib, xodimning samarasiz, ortiqcha usul va harakatlari bartaraf qilinadi va shu asosda yordamchi ishning kerakli tarkibi va izchilligi loyihalashtiriladi. Ishlab chiqarish ilg‘orlari va yangilik yaratuvchilarining ish tajribasi shuni ko‘rsatadiki, operatsiya mazmunini, shuningdek, ishdagi har bir elementni ijro etish texnikasini puxta egallash natijasida yuqori ko‘rsatgichlarga erishiladi. Shu munosabat bilan har bir operatsiyani loyihalashda samaradorligini oshirishning bu xildagi imkoniyatlariga jiddiy e’tibor berish kerak. Bu yerda shu narsani aytib o‘tmoq kerakki, operatsiyani elementlarga bo‘lish va yordamchi vaqtni detallashtirish darajasi, shuningdek, belgilanadigan vaqt (mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish) normasining aniqlik darajasi ko‘pgina omillar, birinchi navbatda, ishlab chiqarish miqiyosiga, mazkur operatsiyaning takrorlanishiga, yordamchi vaqtning salmog‘iga va ijrochining ish bilan bandligiga bog‘liq. Masalan, hisoblashda nihoyatda aniqlik talab qilinadigan yirik seriyali va ko‘plab ishlab chiqaruvchi siklli jarayonlarda operatsiyalarni elementlarga bo‘lish va yordamchi vaqtni normalash ayrim harakat elementlari bo‘yicha olib boriladi. Yakka va mayda seriyali ishlab chiqarishda yordamchi vaqt ayrim yuzalarga va detallarga perexod hamda operatsiyalar bo‘yicha ishlov berishning tipovoy texnologiyasiga tatbiqan qo‘llanadi.