Mehnat normasini belgilash uslublari va ularni tashkil etish
Yuklangan vaqt
2024-06-27
Yuklab olishlar soni
1
Sahifalar soni
18
Faytl hajmi
48,5 KB
Mehnat normasini belgilash uslublari va ularni tashkil etish
Reja:
1. Mehant normalarining uslubi.
2. Mehnatni normalarning belgilashning analitik xisoblash uslubi.
3. Mehnatni normalarning belgilashning jamlashi.
4. Asosiy (texnologik) vaqti normalash.
5. Yordamchi vaqtni normalash.
16.1. Mehnat normalarining uslublari
Mehnatni normalash uslubi deganda, ish vaqti sarfining miqdorini tadqiq qilish,
loyihalash va aniqlash uslubiyatini belgilab beruvchi uslubiy asoslar, shuningdek,
mehnat jarayonlarini normalash maqsadida normativ ma’lumotlarni ishlab chiqish
tushuniladi.
Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish korxonalarining ish tajribasida mehnatni
normalashning ikki xil uslubi, ya’ni analitik va jamlash usulbi qo‘llaniladi.
Mehnatni normalashning asosiy uslubi – bu, analitik uslub bo‘lib, uning
mohiyati shundan iboratki, asoslangan mehnat normalari har bir operatsiyaga yoki
xizmat ko‘rsatish turiga, tarkibiy qismlari bo‘yicha (asosiy va yordamchi operativ
vaqt, ish joyiga xizmat ko‘rsatish vaqti, tayyorgarlik – yakunlovchi vaqt va h.k.) vaqt
sarflari belgilanadi. Analitik uslub quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turadi:
normalashtiriladigan ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish operatsiyasini
mufassal tahlil etish uchun u perexodlarga (perexod-zagatovkani yunishda bitta
kesuvchi asbob bilan har bir yangi yuza hosil qilishning tugallangan jarayoni),
usullarga va usullar majmuiga ajratiladi;
operatsiyaning har bir perexodida jihozlarning ishlab chiqarish imkoniyatlari,
shuningdek, ishchi qo‘llayotgan usullar va usullar mazmuni tarkibiga va izchilligiga
ta’sirini aniqlash uchun ish joyining tashkil qilinishi tekshiriladi;
ilg‘or mehnat usul va uslublarini hisobga olish bilan qilinadigan tahlil
natijalari asosida har bir perexod uchun mazkur konkret sharoitda qo‘llanilanadigan
jihozlarning eng samarali ishlash tartibi, operatsiyaning maqsadga muvofiq tarkibi,
usullar yoki usullar maajmuini bajarishning izchilligi loyihalashtiriladi;
loyihalashtirilib qo‘yilgan operatsiyaning har bir elementiga zarur bo‘lgan
vaqt sarfi aniqlanadi;
operatsiyaning har bir elementiga (usul, harakat va qimirlashlarga) vaqt
normasini jamlash yo‘li bilan operatsiyaga sarflanadigan vaqt normasi aniqlanadi.
Bunda normalashtiriladigan operatsiyaning yoki xizmat ko‘rsatish turining
ayrim elementlarini (vaqtni tejash maqsadida) birga qo‘shib olib borish
imkoniyatlari va uning maqsadga muvofiqligi, shuningdek, qo‘l ishiga ketadigan
vaqtni mashina - avtomatlar ishlab turgan davri hisobidan tejash yoki qisqartirish
imkoniyatlari ham e’tiborga olinadi.
Mehnatni normalash tajribasida analitik uslubda normalashning ikki turini
uchratish mumkin. Ulardan biri – analitik-hisoblash, ikkinchisi – analitik-tadqiqot
uslubidir. Har tomonlama asoslangan norma belgilashning bu ikkala uslubi ham
mazkur operatsiyani bajarish uchun ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish
sharoitlarini o‘rganish hamda uni tarkibiy qismlarga ajratishni takazo qiladi. Bu esa,
operatsiyani va uning ayrim elementlarini nihoyatda sifatli tahlil qilish imkoniyatini
beradi. Bundan tashqari jihozlardan, asbob-uskunalardan, mavjud moslamalardan
optimal foydalanish, mehnat jarayonlarini maqsadga muvofiq tashkil qilishni
hisobga olgan holda operatsiyadagi har bir element (perexod, proxod (o‘tish), usul,
harkat va ayrim qimirlash)ga ish vaqti sarfi belgilanadi.
16.2. Mehnatni normalashning analitik-hisoblash uslubi
Mehnatni normalashda, har bir konkret mehnat turiga norma belgilashda
analitik-hisoblash usulibining mohiyati normalashtiriladigan operatsiyani yoki
xizmat turini dastlabki tarkibiy elementlarga bo‘lishdan, operatsiyaning maqsadga
muvofiq tarkibini aniqlashdan hamda oldindan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan
mehnat normativlaridan foydalanish natijasida vaqt va mahsulot ishlab chiqarish
normasini (vo‘rabotka) hisoblab chiqishdan iborat. Bu uslub mashina yoki
apparatura ishlarini normalashda jihozlarning maqsadga muvofiq ish tartibi bilan
ta’minlanishini, matematika formulalaridan keng foydalanishni taqazo qiladi.
Analitik - hisoblash uslubi bilan asoslangan norma belgilash, odatda, quyidagi
tartibda amalga oshiriladi:
vaqt normasi tarkibiy qismlari (elementlari)dan har birining davom etishiga
ta’sir kiluvchi omillarni aniqlash maqsadida normalashtiriladigan operatsiyani
bajarishning tashkiliy - texnikaviy sharoitlari o‘rganiladi, har tomonlama va batafsil
tahlil qilinadi;
normalashtiriladigan operatsiyalar tarkibiy elementlarga ajratiladi, ularning
maqsadga muvofiqligi, operatsiya elementlarini bajarishdagi izchilligi, ketma-ketligi
tahlil qilinadi;
operatsiyani elementlarga ajratish darajasi foydalaniladigan mehnat
normativlarining murakkabligiga va tarkibiga bog‘liq bo‘ladi;
mehnat normasi vaqt normativlarining asosiy elementlarini jamlash yo‘li bilan
aniqlanadi;
mehnat normativlari orqali aniqlanadigan mehnat normasini bajarish uchun
tegishli sharoitlar yaratiladigan tashkiliy -texnikaviy tadbirlar ishlab chiqiladi va
joriy qilinadi.
Mehnatni normalashda analitik-hisoblash uslubining yaxshi tomoni shundaki,
normativlar va ishlab chiqilgan texnikaviy jarayon mavjud bo‘lgan sharoitda u
oldindan asoslangan mehnat normalarini hisoblab chiqish imkonini beradi. Bundan
tashqari analitik hisoblash uslubining afzalligi yana shundaki, u mehnatga
belgilanadigan normalarining bir xilda tig‘iz bo‘lishini, operatsiyani elementlarga
bo‘lishda bir xil yondashishni ta’minlaydi. Bu uslub ishlab chiqarishni, xizmatlar
ko‘rsatishni, mehnatni tashkil qilishning, ishlab chiqarish texnologiyasining va ish
joyini texnika bilan qurollashtirishning progessiv darajada bo‘lishini talab qiladi. U
mehnatni normalashning yagona metodikasini qo‘llanishga katta imkon beradi,
norma belgilash uchun esa ish joyida mehnatni normalash bilan shug‘ullanuvchi
maxsus mutaxassis xodimning bevosita hozir bo‘lishini talab qilmaydi. Bundan
tashqari
analitik-hisoblash
uslubining
qo‘llanishi
natijasida
mehnatni
normalashtirishda qilinadigan sermehnat ishlar ancha qisqaradi, chunki bunda
bevosita kuzatish yo‘li bilan ish vaqti sarfini o‘rganib chiqishga hojat qolmaydi.
Mehnatni normalashning bu usulbida kamchiliklar ham bor. Chunonchi,
normalashtiriladigan
operatsiyalarning
hamma
elementlari
uchun
mehnat
normativlari yo‘q bo‘lishi mumkin. Mehnat normativlarida ko‘zda tutilgan tashkiliy-
texnikaviy sharoitlar amaldagi tashkiliy-texnikaviy sharoitlardan prinsipal ravishda
farq qilishi mumkin. Bunday hollarda har xil tuzatish koeffitsientlarini qo‘llanishga,
mehnat normativlarini tegishli hisob-kitoblar bilan to‘ldirishga to‘g‘ri keladi. Bu esa,
o‘z navbatida, hisoblangan mehnat normalarining asoslangan va progressiv
bo‘lishiga xalaqit beradi.
Bulardan tashqari, mana shu uslub asosida mehnat normasini belgilashda
buyumning yoki xizmat turining konkret turi uchun mehnat normasi aniq bo‘lishini
ancha kiyinlashtiradi, chunki mehnat normativlari bir xil tipdagi tashkiliy-texnikaviy
sharoitlardan kelib chiqqan holda tuzilgan bo‘ladi. Shuning uchun ko‘plab mahsulot
ishlab chiqarishda, xizmat ko‘rsatishda, qo‘l bilan bajariladigan ishlarga norma
belgilashda (bu yerda norma aniq tuzilgan bo‘lishi talab qilinganligi sababli)
analitik-hisoblash uslubi bilan bir qatorda mehnatni normalshning analitik-tadqiqot
uslubi ham keng qo‘llaniladi.
Mehnatni
normalashning
analitik-tadqiqot
(ekspremental)
uslubi
qo‘llanilganda normalashtiriladigan operatsiyaning har bir elementiga va butun bir
opresiyaning hamma elementlariga ketadigan vaqt sarflarining miqdori ish joyida
o‘tkaziladigan tadqiqot (ekspremental) natijasida olingan ma’lumotlar asosida
aniqlanadi.
Bu uslub yordamida olib boriladigan analitik-tadqiqotlarning (eksprementlar)
asosiy boskichlari quyidagilardan iborat:
1. Ish joyining ishlab chiqarish (xizmatlar ko‘rsatish) imkoniyatlarini aniqlash
maqsadida normalashtiriladigan operatsiyani bajarish uchun amalda mavjud bo‘lgan
tashkiliy-texnikaviy sharoitlarni tahlil qilishni tashkil etish.
Normalashtiriladigan operatsiyani bajarishning tashkiliy-texnikaviy sharoitlari
ko‘p jihatdan normalashtiriladigan operatsiyaga qilinadigan mehnat sarfini belgilab
beruvchi asosiy omillardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun ham ish joyining
rejalashtirilishi bilan bir qatorda uning qurollanganligini, unga xizmat ko‘rsatilishini,
ish joyidagi mehnat sharoitlarini, shuningdek, ish joyining tashkil qilinishi, fan-
texnika yutuqlari nuqtai nazaridan hozirgi talablar va normalarga qanchalik javob
berishini yoki muvofiqligini o‘rganish hamda tahlil qilish juda muhimdir.
Jihozlarning ishlab chiqarish imkoniyatlarini aniqlash uchun ulardan foydalanish
(ularning ishlab chiqarish quvvati va xizmat qilish vaqti) darajasi o‘rganiladi.
Buning uchun ish vaqti sarflari fotografiya orqali kuzatiladi, tegishli jihozlarga,
apparatlarga berilgan texnikaviy hujjatdan–pasportdan, shuningdek, texnologik
kartalardan foydalaniladi.
2. Operatsiyaning mehnat mazmunini va ijrochining ish vaqti sarfini kuzatish,
o‘rganish va tahlil qilish. Bunda o‘rganiladigan har bir operatsiya usullari
(harakatlarga, qimirlashlarga), majmuaviy (kopleks) usullarga bulinadi. Tanlangan
ish yoki xizmat turining elementlarga bo‘linish darajasi ishlab chiqarish turlariga
(tiplariga) bog‘liqligini e’tibordan chetga qoldirmaslik lozim. Sababi, ommaviy,
seriyali, ayniqsa, yirik seriyali ishlab chiqarishda tanlangan operatsiya, xizmat turi
yakka yoki seriyali ishlab chiqarish turlariga (tiplariga) nisbatan ko‘proq
elementlarga bo‘linishni taqozo etadi. Bo‘lingan (aniqlangan) elementlarning qaysi
biri ortiqchaligi yoki keraksizligi aniqlanadi, ular normalashtiriladigan operatsiya
yoki xizmat ko‘rsatish turlarining tarkibidan olib tashlanadi.
Zarur deb ma’qullangan va qoldirilgan operatsiya elementlarining (usul,
harakat, qimirlash)har biri ilg‘or va yetarli ish tajribasiga ega bo‘lgan xodimlar orqali
maxsus tanlangan ish joyida yoki laboratoriya sharoitida bajarilishi tashkil etiladi.
Natijada tanlangan operatsiyaning bajarilishi uchun zarur bo‘lgan element (usul,
harakat, qimirlash)larning birin-ketin mantiqiy maqsadga muvofiq ravishda
bajarilish yo‘llarini topish bilan bir qatorda, operatsiya uchun sarflanadigan vaqtni
kamaytirish maqsadida yuqorida ko‘rsatilganidek, tashkiliy va texnikaviy tadbirlar
ishlab chiqiladi.
3. Ish joyining oqilona tashkil qilinishi, operatsiyaning texnologik va
mehnat mazmunini, uni bajarishdagi izchillikni loyihalashtirish hamda shu
asosda vaqt normasini uning tarkibiy qismlari bo‘yicha va butun operatsiya
bo‘yicha aniqlash.
4. Loyihalashtirilgan operatsiya vaqt sarfi elementlarining tarkib va
strukturasini tekshirib chiqish. Buning uchun tanlangan operatsiya yoki xizmatlar
turi (ular bo‘yicha hisoblab chiqilgan vaqt normasining to‘g‘riligini tekshirish
maqsadida) boshqa turdosh ish joylarida va nihoyat, shu sohada ishlayotgan boshqa
xodimlar orqali bajarilishi tashkil etiladi. Natijada hisoblab chiqilgan –
normalashtirilgan ish vaqti sarfiga o‘zgartirish kiritiladi. Bu o‘zgartirish natijasida
hisoblab chiqilgan vaqt normasining miqdori kamayishi, ko‘payishi yoki dastlabki
vaqt sarfi miqdori – normasining o‘zi ham o‘zgarmasdan qolishi mumkin.
5. Loyihalashtirilgan mehnat normasining bajarilishini ta’minlovchi tashkiliy-
texnikaviy tadbirlarni o‘z ichiga olgan rejalarni ishlab chiqish va joriy qilish.
Mehnatni
normalashning
analitik-tadqiqot
uslubi
asoslangan
mehnat
normalarini belgilash uchun keng va aniq ma’lumot olish imkonini beradi.
Mehnatning ilg‘or usul va uslublarini aniqlash, o‘rganish va umumlashtirishda,
shuningdek, amaliy vaqt normativlarini ishlab chiqish hamda uyg‘unlashtirishda bu
uslubdan amaliyotda keng foydalaniladi.
Analitik-tadqiqot uslubi asoslangan mehnat normalarini belgilash, mazkur
korxonada mehnat qanday tashkil qilinganligini, texnikaviy va texnolgik holatini
maksimal darajada hisobga olish, yutuqlardan foydalanish va ishlab chiqarishni,
xizmatlar ko‘rsatishni to‘g‘ri tashkil qilish imkonini beradi. Mehnatni
normalashning bu uslubi analitik-hisoblash uslubiga qaraganda ancha sermehnat
bo‘lib, uni amalga oshirish uchun imkon tug‘diruvchi sharoitlar bo‘lishini talab
qiladi.
Shu munosabat bilan analitik-tadqiqot uslubi, qoida bo‘yicha, ko‘plab
(ommaviy) ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sharoitlaridagina qo‘llaniladi;
seriyalab ishlab chiqarishda (xizmat ko‘rsatishda) esa bu uslubdan tez-tez takrorlanib
turadigan va tipovoy operatsiyalarni bajarishda, mayda (kichik) seriyali va yakka
chiqarishda - faqat eng ko‘p takrorlanadigan operatsiyalarni bajarishda
foydalaniladi.
Turli davlat va nodavlat korxonalarda ishlab chiqarish yoki xizmatlar ko‘rsatish
sharoitlari turlicha. Shu sababli asoslangan mehnat normalarini belgilash uchun
analitik uslubning har ikki turidan foydalanish kerak. Shundagina ular bir-birini
to‘ldiradi. Bundan tashqari amaliyotda har xil aralash variantlardan ham foydalanish
mumkin. Masalan, agar operatsiyaning ba’zi elementlari bo‘yicha zarur mehnat
normativlari mavjud bo‘lmasa, mana shu elementlarga vaqt sarfi (yoki texnologik
rejimlar) analitik-tadqiqot uslubi bilan, boshqalari analitik-hisoblash uslubi bilan
belgilanadi.
Chunonchi, ko‘plab (ommaviy) ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish
sharoitida analitik-hisoblash uslubi ko‘pincha analitik-tadqiqot uslubi bilan
to‘ldiriladi yoki bo‘lmasa operativ vaqt miqdori analitik-tadqiqot uslubi bilan, vaqt
normasining tarkibidagi kolgan vaqt sarflari turlari (elementlari) esa analitik-
hisoblash, ya’ni mavjud vaqt normativlari bo‘yicha hisoblash uslubi bilan
belgilanadi.
Mehnat normasining sifatli bo‘lishiga qo‘yiladigan talablar hamda normalash
yuzasidan olib boriladigan ishlarning murakkabligi, sermehnatligi nuqtai nazaridan
yuqorida ko‘rib o‘tilgan asosli norma belgilash uslublarini solishtirganimizda,
korxonalar uchun eng samarali va real amalga oshirib bo‘ladigani analitik-hisoblash
uslubidir. Bunday holda mehnat normasining sifati mehnat normativlarining sifati
bilan belgilanadi. Shu munosabat bilan mehnat normalarining optimal (eng qulay,
zamon talabiga muvofiq) va bir xil darajada tig‘iz bo‘lishini ta’minlash uchun kerakli
shart-sharoit yaratish masalasi aslida mehnat normativlarini ishlab chiqish
metodikasiga hamda konkret operatsiyaga norma belgilashda uni qo‘llanish
to‘g‘risidagi masalaga kelib taqaladi.
16.4 Mehnatni normalashning jamlash uslubi
Mehnatni normalashning asoslangan va birdan-bir to‘g‘ri uslubi analitik uslub
bo‘lsa ham, biroq korxonalarda mehnat normalarini belgilashda jamlash uslubi ham
qo‘llanib keladi. U quyidagilarni nazarda tutadi:
1. Maxsus tadqiqot ma’lumotlarini: xronometraj, ish kuni fotografiyasi,
fotoxronometraj, video kameraga olish kabi ma’lumotlar asosida mehnat normasini
hisoblash; laboratoriya va eksperimental tadqiqot ma’lumotlari asosida jihozlarning
ishlash tartibini hisoblash.
2. Mehnat normativlari bo‘yicha hisoblash.
3. Namuna-normalar (tipovoy, yagona normalar)bo‘yicha mehnat normalarini
belgilash.
4. O‘tmishda xuddi mahsulot ishlab chiqarishga yoki xizmat turini ko‘rsatishga
sarf qilingan ish vaqti sarflari to‘g‘risidagi hisobot ma’lumotlari asosida norma
belgilash.
5. Mansabdor shaxsning (sex, uchastka boshlig‘ining, mehnatni normalash
bilan shug‘ullanuvchi mutaxassisning, muhandisning, ustaning va h.k.) hayotiy
tajribasi asosida mehnat normasini belgilash.
Jamlash uslubi bo‘yicha mehnatni normalashning tajriba, statistik,
taqqoslash kabi turlari mavjud.
Mehnatni normalashni jamlash uslubining yuqorida ko‘rsatilgan barcha
turlari uchun umumiy belgi – hamma operatsiyaga yoki jihozning ma’lum qismini
tayyorlashga yaxlit holda, ya’ni elementlarga ajratib hamda ish rejimi va usullarini
loyihalashtirib o‘tirmasdan (jamlab) vaqt (mahsulot ishlab chiqarish) normasini
belgilashdir. Ishni bajarish, xizmat ko‘rsatishni bajarish usulini asosan xodimning
uzi tanlaydi. Normalashning jamlash uslubini va u belgilaydigan mehnat normasini
turmushda tajriba-statistik uslub deb ham atashadi.
Mehnatni normalashning tajriba uslubi bilan mehnatni normalashda butun bir
operatsiyaga yoki xizmat turiga ketadigan vaqt sarfini - normasini, mehnatni
normalash bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis yoki usta (master) o‘z hayotiy
tajribasiga binoan ilgari xuddi mana shunday ishga yoki xizmat turiga sarflangan
vaqt miqdori asosida belgilaydi. Bu uslub, avvalo, sub’ektivdir, chunki mazkur
operatsiyani yoki xizmat turini bajarishga sarflanadigan vaqt miqdorini bu tartibda
belgilash ko‘p hollarda xatolarga olib keladi.
Mehnatni noromalashning statistik uslubi shundan iboratki, mazkur operatsiya
yoki xizmat turi uchun mehnat normasini mahsulot ishlab chiqarish normasining
o‘rtacha haqiqiy darajasi to‘g‘risidagi, o‘tmishdagi xuddi shunday ishga yoki xizmat
turiga sarflangan vaqt miqdori to‘g‘risidagi hisobotlardan olingan statistik
ma’lumotlar asosida belgilanadi. Mehnatni normalashning bu uslubi o‘tmishda
bajarilmagan, tamoman yangi ishlarga, xizmat turlariga norma belgilash imkonini
bermaydi, bu uslub asosida belgilangan mehnat normalari o‘tmishda yuz bergan
kamchiliklarni
(masalan,
ish
vaqtining
zoe
ketganligi,
jihozlarning,
apparaturalarning turli sabablar bilan bekor turib qolganligi va ularning quvvatidan
to‘liq foydalanilmaganligi, qoloq mehnat usul va uslublarining qo‘llanilganligi va
shu kabilarni) ochib tashlashga va tugatishga yordam bermaydi.
Axir, biror operatsiyani yoki xizmat turini bajarishga o‘rtacha vaqt sarfini
belgilashda mazkur ishda band bo‘lgan hamma xodimlarning (shu jumladan,
texnikaning ish vaqti zahirasidan, ishlash imkoniyatlaridan to‘la foydalanishni
bilmaydigan va yangi ish usul va uslublarini to‘la o‘zlashtirib olmagan xodimlarning
ham) ish vaqti sarflari hisobga olinadi.
Shuning uchun ham mana shunday asosda belgilangan mehnat normalari ish
joyining ishlab chiqarish imkoniyatlarini aks ettirmaydi, aksincha ishlab chiqarishni
va mehnatni tashkil etishdagi hamma kamchiliklarni bamisoli «qonunlashtiradi»,
mehnat samaradorligini yanada oshirishga xalaqit beradi.
Mehnatni normalashning taqqoslash uslubiga kelsak, bunda mehnat normasini
belgilash norma belgilanayotgan operatsiyani xuddi shunga o‘xshagan boshqa
operatsiya yoki xizmat turi bilan solishtirish, taqqoslash asosida amalga oshiriladi.
Shu uslub bilan belgilangan mehnat normalarining asoslanganligi dastlabki
ma’lumotlarning sifatiga, ya’ni jamlash uslubi bilan belgilangan vaqt normasining
yoki tegishli mehnat normativlari bo‘yicha analitik uslub, ayniqsa, analitik-tadqiqot
turi bilan ishlab chiqilgan vaqt normasining sifatiga bog‘liq.
Bir-biriga o‘xshash ishlarga, xizmat turlariga mehnat normativlari bor bo‘lsa,
taqqoslash uslubi bir karralik, takrorlanmaydigan ishlarga, xizmat turlariga mehnat
normasini belgilash zarur bo‘lgan hollardagina qo‘llaniladi. Bunday hollarda ish
vaqti sarflarini batafsil kuzatish natijasida o‘rganish va tahlil qilish iktisodiy nuqtai
nazardan maqbul emas.
Undan tashqari, mehnat normalarini belgilashning taqqoslash uslubi uncha ko‘p
mehnat talab qilmaydigan bir karralik, mayda ishlab chiqarish sharoitidagina, sinov
- tajriba o‘tkazilayotganda qo‘llanishi mumkin. Bu uslubi quyidagi shartlar bilan
belgilanadi:
yakkalab va mayda seriyali ishlab chiqarishda, xizmatlar ko‘rsatishda
texnologik jarayonlar yirik holda ishlab chiqiladi, shuning uchun ham uni
elementlarga bo‘lib, bajariladigan ishni, xizmatni keng miqyosda tahlil qilish va
normalash uchun yetarli ma’lumotlar bera olmaydi.
hadeb bitta ish yoki xizmat turining uncha - muncha qaytarilishi tufayli
unga ketgan vaqtni o‘rganib, tahlil qilib o‘tirish iqtisod jihatidan maqbul emas.
katta ko‘lamdagi tez-tez o‘zgarib turadigan va xilma-xil ishlar
nomenklaturasi ish vaqti normasini o‘z vaqti - soatida (ish boshlangunga qadar)
belgilashga imkon beruvchi oddiy va osonroq mehnatni normalash uslubini talab
qiladi.
Taqqoslash uslubi bilan hisoblab chiqilgan mehnat normalarining sifatini
oshirish hamda ularni mumkin qadar asoslangan mehnat normalari darajasiga
yakinlashtirish uchun ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish sharoitida namunaviy
(tipovoy) normalar ishlab chiqishda yaratilgan sharoitga o‘xshagan sharoit yaratish
maqsadga muvofiqdir.
Biroq mehnatni normalashning taqqoslash uslubi ilmiy uslub hisoblanmaydi.
Demak, uni davlat va nodavlat korxonalarda keng qo‘llash uchun tavsiya etib
bulmaydi.
Mehnatni normalashning jamlash uslubi ishlab chiqarishni, mehnat
samaradorligini oshirish va mehnatni tashkil qilishni takomillashtirishni
ta’minlamaydi, progressiv mehnat normalarini yaratishga imkon bermaydi. Shuning
uchun ham u mehnat sarfi normasini belgilashda keng qo‘llanmasligi kerak.
Biroq amaliyotda mehnat normalarini belgilashdagi murakkabliklar, ikkinchi
tomondan esa, mehnat normasining sifatli (aniq) bo‘lishi zaruriyatlari mehnatni
normalashning har xil uslublaridan foydalanishni talab qiladi.
Mehnat normalarini belgilashning eng aniq uslubi – bu, analitik-tadqiqot
uslubdir. Ammo u sermehnat, juda murakkab jarayondir. Ba’zi iktisodchilarning
qayd qilishicha, analitik-hisoblash uslubi bilan mehnat normasini belgilaganda
xatoni 5% kamaytirish mumkin (chunki mehnat normasini belgilashda 5% gacha
xatoga yo‘l qo‘yiladi), biroq mehnatni normalash ishi analitik-tadqiqot uslubiga
qaraganda uch baravar oson.
Taqqoslash uslubi bilan belgilangan mehnat normalarining aniqligi juda past,
bu yerda xato 8 foizga yetishi mumkin. Ammo bunda mehnatni normalash ishi
analitik - tadqiqot uslubidagiga qaraganda 7-8 baravar oson.
Nihoyat, sinov-tajriba uslubi bilan mehnat normasi belgilanganda 20-25%
xatolikka yo‘l quyish mumkin, ammo bunda mehnat normasini belgilash ishi
analitik-tadqiqot uslubidagiga qaraganda 20-30 marta oson.
Hisoblangan mehnat normalarining qanchalik aniqligini va qanchalik
mashaqqatliligini solishtirib kurib, mavjud sharoitga qarab bu uslublarning qaysi
biridan foydalanish maqbulligini tanlab olish mumkin. Ba’zan, hatto, sinov-tajriba
uslubini qo‘llanishga to‘g‘ri keladi. Ammo tajribada bu uslubdan kamdan-kam
hollarda foydalaniladi.
16.5. Asosiy (texnologik) vaqtni normalash
Asosiy (texnologik) vaqt normalashtiriladigan ish yoki xizmatning asosiy
mazmunini bajarish bilan bog‘liq. Shuning uchun ham u asoslangan vaqt
normasining eng muhim va tarkibiy qismi hisoblanadi.
Bu normani belgilashda asosiy vaqtning zarur miqdorini to‘g‘ri aniqlashdan
tashqari, uning salmog‘ini oshirish yo‘llarini qidirib topish va ularni hayotga tatbiq
etish ham muhim ahamiyatga ega. Bunga ish vaqtning har xil sabablar bilan zoe
ketishini bartaraf qilish, shuningdek, vaqt normasini to‘g‘ri normalash asosida, vaqt
normasining qolgan tarkibiy qismlari miqdorini qisqartirish yo‘li bilan erishish
mumkin.
Metallga ishlov beruvchi va yog‘ochga ishlov beruvchi jihozlarning asosiy
mashina vaqti quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqiladiki, bu formula ishlov
berish vaqtining davom etishi ish hajmiga bog‘liqligini (mahsulot birligida va ishlov
berish tartibida) ifoda etadi. Bu bog‘liqlik ish hajmiga nisbatan to‘g‘ri, bevosita
bo‘lsa, kesish tartibiga (rejimga) nisbatan esa teskari bo‘ladi.
Jihozlar yordamida bajariladigan ishlar mashina (asosiy) vaqti miqdorini
aniqlash uchun qo‘llaniladigan formulaning umumiy ko‘rinishi quyidagicha:
S i
n
L
ТАС
,
Bu yerda: TAS - yog‘ochni (detalni) yo‘nishga sarflangan asosiy (mashina) vaqt,
min;
L - yog‘ochga beriladigan ishlovning hisoblangan uzunligi, ya’ni kesuvchi
asbob qirrasining ishlov berilayotgan yuzaga nisbatan vaqt birligida siljish yo‘li,
mm;
n - ishlov beriladigan yog‘ochning bir minut davomida aylanish soni;
s - bir oborotda keskichning (yog‘och kesuvchi bir tig‘li asbobning) siljish
kattaligi, mm;
i - o‘tishlar (proxodlar) soni.
Ishlov berilayotgan yuzaning hisobiy uzunligi (L) o‘z navbatida, quyidagi
miqdorlar (kattaliklar)dan iborat:
L q L1 QL2 QL3...QLn;
Bu yerda:L1 - chizmaga binoan ishlov uzunligi, mm;
L2 - kesuvchi olmosning botishi va kesish uzunligini hisobga oluvchi
qo‘shimcha uzunlik, mm;
L3 - sinashta qirindi olish uchun qo‘shimcha uzunlik, mm.
Ishlov beriladigan yog‘ochning (detalning) bir minutda aylanish (oborot) soni
(n), kesish tezligiga quyidagiga bog‘liq:
D
1000
V
N
Bu yerda: V - kesish tezligi, m/min;
1000 - metrni milimetrlarga aylantirish sonini ko‘paytiruvchi:
- aylanma uzunligining diametrga nisbati 3,14;
D - ishlov beriladigan yog‘ochning diametri, mm.
i - proxodlar soni quyimining ishlovga (kesish chuqurligiga) nisbati bilan
aniqlanadi:
t
i h
O‘z navbatida, kesish chuqurligi (t) ishlovning xususiyatiga bog‘liq holda
belgilanadi. Xomaki ishlov berishda – yo‘nishda, agar jihozning quvvati imkon
bersa, pripuskning hammasini bir proxodda bajarish maqsadga muvofiqdir.
Muayyan ishlab chiqarish sharoitida konkret turdagi ishga vaqt normasi qanday
belgilanishini qarab chiqamiz.
Tokarga vtulkaga mexanik ishlov berish topshirildi. Vtulkaga ishlov berilganga
qadar uning diametri 140 mm, uzunligi 650 mm. edi. Xodim vtulkani chuqur yo‘nib,
diametrini 134 mm. ga, toza qilib ishlovni 132 mm. gacha yetkazishi kerak.
Sharoitlardan kelib chiqib, mazkur operatsiyani eng unumli bajarish uchun
unga ishlov berishning quyidagi tartibi o‘rnatiladi: vtulkani dag‘al yo‘nish uchun
kesish chuqurligi 3 mm, kesish tezligi 50 m/min., vtulkaning bir oborot davomida
keskichni uzatish 1,8 mm. qilib belgilangan. Vtulkani sof, toza qilib yo‘nish uchun
kesish chuqurligi 1 mm, kesish tezligi 150 m/mm., vtulkaning bir oboroti davomida
keskichni uzatish 1 mm belgilangan.
Mehnatni tashkil etish va normalash bo‘yicha mutaxassis asosiy mashina
vaqtiga norma belgilashda, avvalo, vtulkani dag‘al yo‘nish uchun jihoz shpindeli
oboroti (aylanishi) hisobli sonini aniqlaydi. Bu hisobni quyidagicha ifodalash
mumkin:
114
14 140
,3
1000
50
D
1000
V
N
Bu hisoblashda: 1000 - metrni millimetrlarga aylantirish sonini
ko‘paytiruvchi;
50 - kesish tezligi;
3,14 - aylana uzunligining o‘z diametriga nisbati;
140 - vtulkaning diametri (mm hisobida).
Shpindel
aylanishining
hisobiy
soni
(114)
aniqlanganidan
keyin
normalashtiruvchi jihozda shpindelning bunchalik tezlikda aylana olmasligini
ko‘radi.
Shundan keyin u hisoblashni davom ettirish uchun jihozning pasportiga
yaqinroq aylanish sonini, ya’ni minutiga 120 oborotni oladi. So‘ngra uzunligi
650 mm. vtulkani olib, unga keskichning (rezesning) kesib kirish va chiqib
turishi uchun yana 5 mm. qo‘shadi. So‘ngra mehnatni tashkil etish va ish haqi
bo‘limi xodimi bir tomondan ishlash uchun quyish (pripusk) kattaligini
aniqlaydi, quyishning kattaligi xomaki ishlanguncha va xomaki ishlangandan
keyingi diametrlar aylanmasining yarmiga teng bo‘ladi:
.3
2
140 134
Demak, olmosning kesish chuqurligi 3 mm. bo‘lgani uchun ishlanadigan butun
quyimni bir proxod davomida yo‘nib olish mumkin. Bu shartlarni bilgandan keyin
vtulkani dag‘al yo‘nishga ketadigan asosiy mashina vaqti normasini quyidagicha
hisoblab chiqish mumkin:
.3 03
1
8.1
120
655
i
S
n
L
ТАС
Bu yerda: 655 – ishlov berilishi zarur bo‘lgan vtulkaning uzunligi (mm.
hisobida);
1 - o‘tish soni;
120 – pasport bo‘yicha bir minutda jihoz shpindelning bir oborot davomida
rezesni uzatish (mm hisobida);
1,8 - kesish asbobi (rezesning) bir oborotdagi ishlar miqdori.
Shunday qilib, vtulkani dag‘al yo‘nishga ketadigan asosiy mashina vaqti -
3, 03 minut bo‘ladi.
Mehnatni tashkil etish va normalash bilan shug‘ullanuvchi maxsus xodim
vtulkani toza, nafis charxlashga ketadigan asosiy mashina vaqti miqdorini ham shu
xilda hisoblab chiqadi, ya’ni:
356
14 134
,3
1000
150
D
V 1000
N
marta aylanadi (minutiga)
Demak, u avval jihoz shpindelining raschyotli oboroti sonini aniqlaydi (356
ob/min), pasport bo‘yicha eng yaqini 380 ob/min. Vtulkaning raschyotli uzunligi 652
mm (shu jumladan, 2 mm. kesuvchi olmosning-rezesning botishi va kesish
uzunligini hisobga oluvchi qo‘shimcha uzunlik).
Bunday holda vtulkani toza yo‘nishga ketgan mashina vaqtining normasi 1,72
minut, ya’ni:
,1 72
1
380
652 1
i
S
n
L
ТАС
Qilingan hamma hisob-kitoblar natijasida operatsiyaga sarflangan asosiy vaqt
(3.03Q1,72) 4,75 minutni tashkil etdi. Korxonada amal qilib turgan mehnat
normativlariga binoan mazkur operatsiyaga yordamchi vaqt normasi 1,35 minut
belgilangan edi.
Bir dona mahsulotga ishlov berish uchun zarur bo‘lgan vaqtni bundan keyin
hisoblash uchun amaldagi mehnat normativlaridan foydalanish kerak. Normal ish
sharoitlariga tatbiqan ish joyiga tashkiliy xizmat ko‘rsatishga operativ vaqtning 2,5,
texnikaviy xizmat ko‘rsatishga asosiy vaqtning 3, dam olishga va shaxsiy
ehtiyojlarni kondirishga operativ vaqtning 2 foizi hisobida vaqt sarflanadi.
Shunday qilib, vtulkani mexanik yo‘nishga sarflangan dona vaqt quyidagicha
bo‘ladi:
operatsiyani bajarishga sarflangan asosiy vaqt – 4,75 min;
yordamchi ishlarga sarflangan vaqt – 1,35 min;
ish joyiga tashkiliy xizmat ko‘rsatishga sarflangan vaqt – 0,15 min;
texnikaviy xizmat ko‘rsatishga sarflangan vaqt – 0,14 min;
dam olish va shaxsiy ehtiyojga ketgan vaqt – 0,12 min.
Jami: 6,51 min.
O‘tkazilgan hisoblar asosida shuni aytish mumkinki, mazkur ishga sarflangan
vaqt miqdori uning butun elementlarga sarflangan vaqt miqdori yig‘indisiga teng.
Bir dona mahsulotga ishlov berish uchun ketgan vaqt normasini hisoblab
chiqishning yuqorida keltirilgan uslubi analitik - hisoblash uslubi deb ataladi. Bu
yakkalab va mayda seriyali ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.
Demak, yuqorida keltirilgan formuladan ko‘rinishicha, asosiy (mashina) vaqtni
kasr surati miqdorini kamaytirish, ya’ni bajariladigan ishning hajmini kamaytirish
yoki kasr maxrajini oshirish hisobidan kamaytirish mumkin. Boshqacha qilib
aytganda, jarayonning intensivligini oshirish (jihozning ishlash tartibini oshirish)
yo‘li bilan asosiy (mashina) vaqtni tejash mumkin. O‘z navbatida, ish hajmi tejamkor
konstruksiyalarni joriy qilish, ishlanayotgan uzunlikning yoki bo‘lmasa yuzaning
kamaytirilishi hisobidan qisqartirilishi mumkin. Ammo mashina vaqti sarfini
kamaytirishning asosiy yo‘li – jihozlarning ishlashini oshirish orqali ishlab chiqarish
jarayonini intensivlashtirishdir. Shuni ham aytish kerakki, texnologik jarayonni
haddan tashqari intensivlashtirish hamma vaqt ham samarali bo‘lib chiqavermaydi.
Ko‘p hollarda asbobni almashtirib turishga, jihozni qisman sozlashga, ish
vaqtini ko‘p sarf qilishga to‘g‘ri keladi, brak va ishlab chiqarishning ko‘payib ketishi
tufayli xarajatlar ham oshadi. Bundan tashqari, bu asboblarni, asosiy va yordamchi
materiallarni ko‘proq ishlatishga, tez ishdan chiqqan asboblarni tez-tez almashtirib
turishga va ta’mirlashga to‘g‘ri keladi. Shuning uchun u yoki bu jarayonning
tejamkorligini aniqlashda butun jonli mehnat (ishlab chiqarish, yordamchi, ish joyiga
xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar mehnati, jihozlarda, asbob-uskunalarda, energiyada va
h.k.larda mujassamlangan o‘tmishdagi jonli mehnat) sarfi hisobga olinishi kerak.
Mehnatni normalashda asosiy mashina vaqtidan tashqari mashina - aralash -
qo‘l mehnatiga sarflanadigan asosiy vaqt ham mavjud. Bunda jihozlarning
texnikaviy imkoniyatlari bilan bir qatorda mazkur operatsiyani bajarishda
xodimning ishtirok etish darajasi to‘g‘ri e’tiborga olinishi kerak. Bu xodimning
malakasiga va ishlab chiqarish ko‘nikmalariga bog‘liq.
Asosiy mashina aralash-qo‘l bilan bajariladigan operatsiyaga yoki xizmat turiga
sarflanadigan ish vaqti sarfi normasi xronometraj yordamida belgilanadi.
Mashina aralash-qo‘l mehnati sarflanadigan ishlab chiqarish jarayonlarida
mehnat predmetiga mashina yoki mexanizm bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Ijro etuvchi
mexanizmlarni boshqarish, ularni va mehnat predmetlarini joyidan jildirib turish, u
yerdan-bu yerga olib qo‘yish kabi ishlarni qo‘l bilan bajaradi.
Mashina aralash-qo‘l ishlariga ketadigan umumiy vaqt sarfida operativ
vaqtning salmog‘i katta. Bu jarayonda asosiy va yordamchi ish, harakatlar
chegarasini belgilash kiyin.
Shuning uchun operativ vaqtga norma belgilashda ish kuni asosiy vaqt va
yordamchi vaqtlarga ajratilmaydi, balki asosiy vaqt yordamchi vaqt bilan birga
qo‘shib normalashtiriladi.
16.6. Yordamchi vaqtni normalash
Ma’lumki, yordamchi ishlarni bajarish uchun ketgan vaqt sarflariga jihozga
zagatovkani o‘rnatish va ishlov berib bo‘lingandan keyin uni jihozdan olib qo‘yish,
asboblarni almashtirish, ishlov berilayotgan zagatovkani o‘lchash, jihozni
boshqarish kabi ishlar kiradi. Shuning uchun yordamchi operativ vaqtni
normalashda, avvalo, shu narsadan kelib chiqish kerakki, yordamchi vaqt sarflari
mehnat predmetiga o‘zgartirish kiritmaydi, balki asosiy ishni bajarish uchun zarur
sharoitlarni yaratib beradi. Vaqti-vaqti bilan ishlaydigan mashina va apparatlarda
yordamchi vaqt ularning ish bilan to‘liq bandligiga yoki ishi kamayganligiga bog‘liq.
Shuning uchun yordamchi vaqtning ko‘p-ozligi ish kuni davomida jihozlardan
foydalanish darajasiga bog‘liq.
Jihozlar to‘xtovsiz takomillashib borayotganligi, operatsiyaning ayrim
elementlari mexanizatsiyalashtirilganligi va butun bir potok liniyalari barpo
kilinayotganli tufayli yordamchi vaqt salmog‘i tobora qisqarib bormoqda. Shunga
qaramay, mashinasozlikda, metallga ishlov berish yoki yog‘ochsozlik sanoatida
hamda respublikaning boshqa sanoat korxonalarida yordamchi vaqtning salmog‘i
hanuzgacha 25-30 foizdan oshadi.
Mashina va apparatlarning asosiy va yordamchi ish vaqti sarfi alohida-
alohida normalashtiriladi, chunki yordamchi vaqt sarfi asosiy vaqt sarfidan: ish
joyida mehnatning tashkil qilinishi bilan, ishlatiladigan asbob-uskunalar,
moslamalar, shuningdek, xodimning mahorati bo‘yicha farq qiladi. Yordamchi ish
ko‘pincha qo‘l bilan bajariladi. Bu kategoriyada mashina ish vaqtini alohida
normalash mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish normasini belgilashda
muhim ahamiyatga ega.
Avtomatlashtirilgan operatsiyalarda yordamchi vaqt sarfi bevosita ish joyida
xronometraj o‘tkazish, shuningdek, operatsiya elementlarining davom etishini
yordamchi vaqt normativlari jadvallari bo‘yicha hisoblash hamda operatsiyani
bajarish mazmunini va izchilligini hisoblab chiqish va mehnat normativlari
bo‘yicha ularning qancha davom etishini aniqlash yo‘li bilan ham belgilanadi.
Yuqorida ko‘rsatilganlardan birinchi uslub yordamchi vaqt normativlari
bo‘lmaganda, ikkinchi uslub mehnat normativlari bo‘yicha texnik hisoblash uslubi
bilan mahsulot ishlab chiqarish normasini belgilashda, nihoyat, uchinchi uslub – bir
tipli ko‘plab (asosan avtomatlashtirilgan hamda operatsiya va usullar miqdori
cheklangan) ishlab chiqarishda yoki xizmat ko‘rsatishda qo‘llaniladi.
Yordamchi vaqtni normalash uning elementlarini aniqlashdan boshlanadi.
Bunda iloji boricha ishchini har xil yordamchi ishlardan ozod qilish kerak bo‘ladi.
Mashina (apparatura) operatsiyalaridagi yordamchi ish vaqtining qo‘l bilan
bajariladigan qismi qancha davom etishini aniqlash uchun, uning ayrim
elementlarini mumkin qadar mashina (avtomat) bilan bajarilishi imkoniyatlarini
hisobga olish kerak. Undan tashqari kuzatishdan olingan ma’lumotlar tahlil qilinib,
xodimning samarasiz, ortiqcha usul va harakatlari bartaraf qilinadi va shu asosda
yordamchi ishning kerakli tarkibi va izchilligi loyihalashtiriladi.
Ishlab chiqarish ilg‘orlari va yangilik yaratuvchilarining ish tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, operatsiya mazmunini, shuningdek, ishdagi har bir elementni ijro etish
texnikasini puxta egallash natijasida yuqori ko‘rsatgichlarga erishiladi. Shu
munosabat bilan har bir operatsiyani loyihalashda samaradorligini oshirishning bu
xildagi imkoniyatlariga jiddiy e’tibor berish kerak.
Bu yerda shu narsani aytib o‘tmoq kerakki, operatsiyani elementlarga bo‘lish
va yordamchi vaqtni detallashtirish darajasi, shuningdek, belgilanadigan vaqt
(mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatish) normasining aniqlik darajasi
ko‘pgina omillar, birinchi navbatda, ishlab chiqarish miqiyosiga, mazkur
operatsiyaning takrorlanishiga, yordamchi vaqtning salmog‘iga va ijrochining ish
bilan bandligiga bog‘liq. Masalan, hisoblashda nihoyatda aniqlik talab qilinadigan
yirik seriyali va ko‘plab ishlab chiqaruvchi siklli jarayonlarda operatsiyalarni
elementlarga bo‘lish va yordamchi vaqtni normalash ayrim harakat elementlari
bo‘yicha olib boriladi. Yakka va mayda seriyali ishlab chiqarishda yordamchi vaqt
ayrim yuzalarga va detallarga perexod hamda operatsiyalar bo‘yicha ishlov
berishning tipovoy texnologiyasiga tatbiqan qo‘llanadi.